Экономикалық теория пәнінен өздік жұмыс тапсырмалары

ӨЖ №2

1. Қазақстанның экономикалық жүйесі: ерекшеліктері, өндірістік құрылымы
2. Қазақстандағы нарық түрлерінің біріне экономикалық тұрғыда талдау жасау, мысалы қаржы нарығы, еңбек нарығы.

Нарықтың тепе теңдігі, оның теңсіздікке ұшырауының себептері. Нарықтық экономикадағы  бәсекенің рөлі.

 

ӨЖ №2

Реферат

ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ: ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ӨНДІРІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ

Нарық-бұл экономикалық проблемаларды  тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оларды ақшаның көмегімен  айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы.

Нарық-бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстарды объективті көрсететін, демек өндірістің ағымдағы мөлшеріне  сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс  өнімдерін айрбастау актісінің  жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан  қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас прогресс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ғана қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге экономикаға айналады. Осылайша нарық өз шешімін тауып, қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуге қажетті мөлшердегі өндіріс-құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы салалары арасында өзара пропорционалды түрде  бөлінеді.

Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз уақытта белгілі бір нәтижелерге  қол жеткізе қою оңайға соқпайды. Қоғамда нарықтық ұзақ жылдар бойы қалыптасқандығын көреміз. Мәселен, АҚШ-та 1902 жылдан бастап, Калифорния университетінде нарық туралы дәрістер оқыла бастады. Себебі, сол тұста АҚШ-тың нарық жолына түсуіне 1873-ші жылдарда басталған экономикалық дағдарыс себепкер болған еді. Американ экономистері: Дэвид Уәлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери, Вальтер Дилн Скотт және тағы басқалары «Маркетинг» теориясының негізін, нарық жүйесін капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айналысты. Қазіргі уақытта АҚШ-та осы мәселемен айналысатын төрт жүзден астам ғылыми-зерттеу институттар мен коммерциялық фирмалар бар. Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен, оны дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп саналады. А.Смиттің пікірінше, нарықтық экономика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттерінің нәтижесі. А.Смиттің нарық туралы ілімі  Австрияның экономикасы, Нобель сыйлығының лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша, нарық деген ұғым-ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалылықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады, солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдына қойған мақсаттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.

Қоғамның ХХ ғасырдағы дамуы экономикалық өмірді ұйымдастырудың екі жолы бар екенін көрсетті. Оның біріншісі-нарықтық экономика, екіншісі-жоспарлы-әкімшілік экономика.

Бұлар экономикалық қатынасты әртүрлі жолдармен  кешеді: өнімді қанша көлемде шығару керек, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі  және өнімдегі бөлуді адамның орны және оның адамгершілік құндылығы.

Нарықтық экономикада  бұл қатынастарды нарық реттейді. Нарық-тауарды бөлу саласы. Кұнделікті өмірде сауда бүретін орындарды да нарық дейді. Алайда нарықты басқаша түсінуіміз керек. Нарық - өнім шығарушылар мен өнімді тұтынушылардың сұраным мен ұсыныстың арасындағы қатынас, олардың өзара тығыз байланысы. Нарық адамдары тиімді еңбек етуге, ынталыққа бағыттайды. Нарықтық экономика ғылыми-техникалық прогресті, өнім өндірушілердің өзара бәсекелесуін және тұтынушылар үшін бәсеке күресін де өрістетеді.

Нарық - өте күрделі, көптеген құрылымы бар ұғым. Бұл  жағдай нарық жүйесін құрылымдық жағынан шектеудің көптеген белгілері бар екендігін анықтайды. Ең алдымен, әртүрлі тауар топтарының нарығы.

Сонымен қатар, нарықты аумақтық өзіндік белгілеріне  сәйкес былайша белгілеуге болады, белгілі бір аймақтың нарығы, салааралық бірлестіктер нарығы және әлемдік нарық. Нарықтық тағы бір құрылымын анықтайтын белгі – нарықтық қатынастардың кемеліне келуі деңгейі, яғни дамыған нарық. Нарық саны мен қатар, әр қоғамда енгізіліп, әрекет етіп отырған заңдылыққа сәйкестігі жағынан ашық нарық болып ішінара бөлінеді.

Нарықты экономика  жағдайында нарық түрлері айырбасқа  түсетін субъектілердің ерекшелігіне байланысты бөлінеді. Мәселен, көтерме  және бөлшек  сауда үстемдік етіп тұр дедік. Бұл жердегі әңгіме айырбасқа қатысушылар туралы, ал негізгі сатушы-кәсіпорындар және ұйымдар болып отыр.

Нарық мынандай түрлерін бөліп  қарастыруға болады.

1. Өндіріс құрал-жабдықтарының  нарығы.

Нарықтың ішкі құрылымы өте  күрделі, оның маңызды бөлімі-өндіріс-құрал-жабдықтарының  нарығы. Бізде ұзақ уақыт өндіріс  құрал-жабдықтары қозғалысының формасы материалдық-техникалық жабдықтау болып келді.

Материалдық-техникалық жабдықтау  бұл өндірушілер мен тұтынушыларды  бір-біріне жақындастыру негізінде, бір  орталықтан бекітілген қорлар бойынша  ресурстарды жоспарлы бөлуге негізделген. Мұндай жүйе әкімшілдік-әміршілдік басқару әдісіне тән. Бұл жағдайда тауар-ақша қатынастары жеткілікті дамымайды.

Көтерме сауда өнім өндіруші кәсіпорындар мен тұтынушы кәсіпорындар арасындағы тікелей сауда-саттық  байланысты да, сондай-ақ олардың арасындағы шаруашылық есептегі делдал ретіндегі көтерме сауда базасы арқылы болатын байланысты да қамтиды.

2. Капитал нарығы. Біздің  қоғамда, көп дейін нарық қатынастары  сферасына: жер, кәсіпорындар  ғылыми-техникалық жетістіктер,  жұмысшы күші, яғни өндірістің  негізгі шарттары тартылмайды деген көзқарас болғаны рас. Ол бойынша мемлекет тиісті экономикалық шын көрінісін бейнелейді. Сонымен қатар, ресурстардың көлденең көрінісін бейнелейді. Сонымен қатар, ресурстардың көлденең қозғалсына жол бермей, әрбір кәсіпорындар мемлекет бюджетінің қаржысы арқылы ресурстармен қамтамасыз етіліп отырды.

Қазіргі жағдайда бұдан өзгеше және бұл меншіктің әртүрлі формаларына  көшуге тікелей байланысты әрине, мұның  бәрі бір күннің ісі емес. Бүгінгі  таңда меншіктің әртүрлі формаларының пайда болуына байланысты инвестициялық саясатша өзгеруде. Олардың көлденең ауысуына жағдай туа бастады. Осындай ауысудың бір формасы-бағалы қағаз нарығы.

3. Тұтыну тауарлары мен  қызмет түрлерінің нарығы. Біздің  бұрынғы одақта бөлшек сауда  нарығының қажеттілігі жылдардың өзінде-ақ мойындалған. Бөлшек сауданы нарықтық қатынасынсыз бөлуге кең жол ашылды, тіпті қазірдің өзінде де мемлекеттендірудің әртүрлі формалары сақталып отырғаны аян.

Бүгінгі таңда тұтыну нарығының  қалыптасу жоландағы басты кедергі-тауар  тапшылығы. Міне, осы жағдайда өндірушілер мен сатушылар монополиялық жағдайға не болып, сатып алушыларға үстемдік көрсетуде. Сонымен қатар, кейінгі жолдары жүзеге асырылып жатқан шаралар нарыққа жол ашуда.

4.Ғылыми-техниканың шешімдер  нарығы. Нарық қандай бір қоғамда  болсын, олардың даму процесінің барлық кезеңдерінде орын ала бермегені белгілі. Міне, осыдан келіп ғылыми-өндіргіш күштердің маңызды фокторына айналуына байланысты екендігі көрінеді. Бірақ бұл қажеттілік көпке дейін жүзеге асырылмай келді. Нарық жағдайында ғылыми-техникалық шешімдерді кәсіпорындарға зорлап беру жойылып, әрбір кәсіпорын оны алушыларды өздері шешеді, ал тұтынушылар өндірушілерге тәуелді болмайды.

5. Бағалы қағаздар нарығы. Бұлардың негізгі түрлері-акциялар/бағалы  қағаздар, дивиденттер, олардан түсетін пайда кәсіпорындар әрекетінің нәтижесіне байланысты және облигациялар/ бағалы қағаздар, бұлардың белгілі бір мезгілге сәйкес нақты проценті көрсетіліп шығарылады.

Бірінші жағдайда акция қожасы мемлекет және кәсіпорындар иесінің  бірі болады, ол тек пайдалы бөлуге қатысып қана қоймай, сонымен бірге, кәсіпорындарды басқаруға да құқығы бар.

Екінші жағдайда облигация  қожасы тек несие беруші ғана, ол яғни несиеге ақша беруші рөлін атқарады.

Бағалы қағаздар нарығын  құру, басқа да нарықтардың қалыптасуымен  қатар байқалатын құбылыс емес. Ол шын мәнінде, бірнеше кезеңдерден өтеді.

1994 жылы 20-наурызда «Бағалы  қағаздар нарығын қалыптастыру  жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан  Республикасы Президентінің Жарлығы  шығып «Қазақстан Республикасы  Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы туралы ереже» бекітілді.

6.Еңбек нарығы. Жөндеу  формасы біздің елге тән құбылыс  екеніне күмән жоқ, бірақ ол  іс-жүзінде қалай болса, солай  жүргізіледі, яғни біз оған  немқұрай көзбен қарадық. Бұрын  еңбеккерлерге белгілі бір жұмыс  орны бекітіліп беріліп тіпті оны зейнетке шығуына дейін қамтамасыз етіліп отырды.

Ал қазіргі жағдай аз да болса өзгеріп келеді. Меншіктің  әртүрлі формаларына көшуге байланысты қоғамның әрбір мүшесіне жұмыс орнын  ерікті түрде таңдауына ғана емес, сонымен қатар, өзінің жұмыс күшін өз еркімен пайдалануға да кең жол ашуда.

Нарықтық экономикаға  көшуге орай, жұмысшы күшінің жұмыс  орнын ал босану процесі өрістеуде. Алайда қазіргі еңбек нарығында  жұмыссыздықпен күресу және халықты  жұмыспен қамту бағдарламалары мен  мемлекеттік саясаттың жүргізілуіне байланысты, шағын және орта бизнестің дамуына орай жұмыссыздық деңгейі азайып, көптеген жұмыс орындары ашылып жатыр.

Нарықтық экономикаға  мынандай белгілі бір кемшіліктер  тән:

• табыс алуға кепілдік бермейді;
• толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
• қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
• қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды өндіруді әлсіз ынталандырады;
• ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз етпейді;
• қоғамдық мәселелерді шешпейді;
• қоғамның бай және кедей топтарына бөлінуінің күшеюі;
• бағаның тұрақтылығы мен табыстың алынуына кепілдік бермейді;
• іргелі зерттеулерді қамтамасыз етпейді.

Нарыққа көшу әрбір  адамды тұрмыс дәрежесінінің ықтимал  төмендеуінен әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейлік қамтамасыз ететін  экономикалық, құқықтық және әлеуметтік кепілдіктердің принципті түрдегі жаңа жүйесін қалыптастыруды талап етеді.

Қоғамның нарықтық экономикаға көшіп дами бастағанда адамдарда мынандай ойлар қалыптасты.

Нарықтық экономиканы  адамды аяусыз қанайтын, ат төбеліндей  аз ғана меншік иелерін байытып, халықтың басын көпшілігі кедейлікке душар  ететін, әлеуметтік теңсіздікті шегіне жеткізе ұшықтыратын және тағы басқадай теріс әсері бар шаруашылық жүргізу  жүйесі деп пайымдайды, қалыптасып қалған дағдыны түсініктер мен нанымдар әлеуметтік қарбаластық өршуіне және саяси ахуалдың нашарлауына әкеліп тірейді. Нарықтық шаруашылықтың мәні туралы халық арасында түсінік жұмысының жүргізілуі салдарынан қоғамдық пікірде нарықтық  қатынастар туралы  бұрмаланған түсініктер орын алды.

Нарықтық экономикалық кемшіліктері мен қатар төмендегілерден  көрінетін белгілі бір басындылықтарға  ие:

• ресурстарды тиімдірек болу мен пайдалануға көмектеседі;
• өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
• тұтынушылар мен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
• ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары, әдістерін енгізу үшін жағдай жасауға көмектеседі;

1991 жылы КСРО  құлады, соның нәтижесінде Қазақстан басқа да КСРО құрамындағы республикалар сияқты егемен, тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Әкімшіл-әміршіл жүйе, жоспарлы экономика өмірден кетті. Бұл жүйе өмір сүрген 70 жылдың көлемінде елдің экономикасы тұрақты дағдарысқа ұшырай бастады. КСРО экономика саласында индустриялы елдерден барлық көрсеткіштер бойынша артта қалды: ғылыми-техникалық жаңалықтар, өндірістің тиімділігі, өнімнің сапасы, т.б. Осы көрсетілген және басқа да кемшіліктер КСРО-ның құлауына әкелді. Оның құрамындағы 15 республика өздерінің дербестігін жариялады, оның бірі-Қазақстан.

ҚР нарықтық экономикаға өтудің, оны қалыптастырудың  өз үлгісін жасауы қажет болды. Бірде-бір  мемлекет нарықтық экономиканы бірден тәжірибеге елде отырып, алдын-ала оның моделін-үлгісін жасамайды. Әрқайсысы экономикалық мақсатқа қол жеткізу үшін өз бетінше жол салады.

Қазақстандағы реттелетін нарықтық экономикаға көшуін кезең-кезеңімен жүзеге асырылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӨЖ 2

Реферат

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ НАРЫҚ ТҮРЛЕРІНІҢ БІРІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ТАЛДАУ ЖАСАУ, МЫСАЛЫ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ, ЕҢБЕК НАРЫҒЫ.

Жоспары:

1. Еңбек нарығының мәні мен құрылымы
2. Еңбек нарығының ерекшеліктері
3. Еңбек нарығының артықшылықтары мен кемшіліктері

Еңбек нарығының мәні мен құрылымы

Дамыған нарықтық экономика жағдайында еңбек нарығының функционалды ұйымдастырылған құрылымы келесі элементтерден құралады: кадрларды даярлау жүйесі, контракт жүйесі, жолдау жүйесі, жұмыссыздарды қолдау қоры, қайта даярлау, қайта квалификациялау жүйесі, еңбек биржасы, жұмыспен қамтылудың құқықтық басқарылуы.

Еңбек нарығында  кез-келген сатып алу сату келісім  шарттарында сатушы мен сатып  алушы кездеседі. Сатушылар - олар өздерінің  жұмыс күшін сататын жұмысшылар болып табылады, ал сатып алушылар - олар еңбек бірлестіктері немесе жеке кәсіпкерлер болып табылады. Сатып алушылар қандай және қанша жұмысшы керек екендігіне өз еріктерімен шешім қабылдайды.