Табиғатты пайдалануды басқару

Ақпарат дереккөзі: ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі

Халықтың  денсаулығына экологиялық ахуалдың әсері 

Атмосфераның, ағынды сулардың, өсімдік пен жануар тектес организмдердің ластануы, ішуге және шаруашылық мұқтаждықтарға пайдаланылатын судың сапасының нашарлығы тікелей  халықтың денсаулығына әсер етуде.

2008 жылмен салыстырғанда  2010 жылы тыныс алу мүшелері  ауруларының 6,9%-ға өскені байқалады   (4-диаграмма қараңыз).

4-диаграмма

Тыныс алу  мүшелері ауруларының 2005-2010 жылдардағы динамикасы 

                                                                                                             мың оқиға

Ақпарат дереккөзі: ҚР Статистика агенттігі

Ауаның ластану  деңгейінің жоғары болуына байланысты қатерлі ісік ауруына шалдыққандардың  саны арта түсуде. Мәселен, 2010 жылы алғаш  рет қатерлі ісік ауруымен тіркелгендердің  ішінде 100 мың адамға шаққанда қатерлі  ісік 181,2 адамда тіркеліп, 2008 жылмен салыстырғанда 0,3%-ға өскен. Мұндай науқастардың ең көп  саны Солтүстік Қазақстан (283 адам), Шығыс Қазақстан (272 адам), Павлодар (270 адам), Қостанай (254 адам), Қарағанды (222 адам) облыстарында, Алматы  қаласында (241 адам) тіркелген.

Сонымен бірге, еңбек  жағдайының қанағаттанарлықсыз күйде  болуы, өндіріс кәсіпорындарында жұмыс  істейтіндердің ағзасына зиянды және қолайсыз өндірістік факторлардың ұзақ уақыт бойы әсер етуі қызметкерлерде кәсіби патологияның қалыптасуының  негізгі себебі болып табылады. 2010 жылы кәсіби ауруға шалдыққандардың  саны 2009 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге  өскен.

Қоршаған  ортаны және табиғат пайдалануды  экономикалық және қаржылық реттеу

Қоршаған ортаны және табиғат пайдалануды экономикалық және қаржылық реттеудің қазіргі  тетіктері жеткілікті дәрежеде тиімді болып отырған жоқ.

Бүгінгі уақытта  уәкілетті орган тарапынан қоршаған ортаның ластану деңгейін бағалау, алдын алу шараларын уақтылы  қабылдау және ластағыш заттарды жою  бойынша кешенді жүйелі жұмыстар жүргізілмей отыр.

Екінші жағынан  қоршаған ортаны қорғау саласындағы  қолданыстағы заңнама экологиялық  ахуалдың нашарлауына қарсы іс-қимыл  жасауға ықпал етпейді.

ҚР Экологиялық  кодексінің 71-бабына сәйкес, қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн табиғат пайдаланушыларға рұқсат берiлетiн oбъектiлер I, II, III және IV болып төрт санатқа бөлiнедi.

Бұл ретте табиғат  пайдаланушылар қоршаған ортаға эмиссияларға рұқсатты I санат объектілеріне - қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті  органнан және/немесе оның аумақтық бөлімшелерінен, II, III және IV санат объектілеріне - облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдарынан алады.

Сонымен, қоршаған ортаға эмиссияларға жергілікті атқарушы органдар реттейтін рұқсат құжаттар уәкілетті  органдардың бақылауынан тыс  қалуда, өйткені эмиссиялардың нормативтік  көлемдері жергілікті деңгейде белгіленеді.

Министрліктің деректері  бойынша, Экологиялық реттеу және бақылау  комитетінің Нұра-Сарысу экология департаментінде  Қарағанды облысы бойынша 2010 жылы қоршаған ортаға эмиссияға 947 рұқсат алу, ал 2009 жылы 508 рұқсат алу тіркелген. Зиянды заттардың  рұқсат етілген шығарындыларының көлемі 848,3 мың тонна (2009 жылға қарағанда 3,1%-ға өскен), төгінділерінің көлемі 638,8 мың тонна (2009 жылға қарағанда 5,9%-ға көп) болды, қалдықтар құрау лимиті 2009 жылмен салыстырғанда 17,3%-ға өсіп, 224676,8 мың тоннаны құрады.

Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің Ертіс  экология департаментінде Павлодар облысы бойынша, 2009 жылмен салыстырғанда, 2010 жылы қоршаған ортаны ластағаны  үшін берілген рұқсаттардың саны 70,3%-ға өсіп, 545-ті құраған. Рұқсат етілген  шығарындылардың көлемі 795,2 мың тоннаны ( 0,8%-ға өскен), төгінділердің көлемі – 38,9 мың тоннаға (26,1%-ға өскен), қалдықтардың орналастырылуы  – 204186,8 мың тоннаны (7,4%-ға өскен) құраған.

В Иртышском департаменте экологии Комитета экологического регулирования  и контроля по Павлодарской области  в 2010 году по сравнению с 2009 годом  число выданных разрешений на загрязнение  ОС возросло на 70,3% и составило 545. Объем  разрешенных выбросов составил  795,2 тыс. тонн (рост на 0,8% ), сбросов – 38,9 тыс. тонн (рост на 26,1%), размещения отходов – 204186,8 тыс. тонн (рост на 7,4%).

Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің Балқаш-Алакөл экология департаментінде Алматы облысы бойынша 2010 жылы қоршаған ортаға эмиссияға  берілген рұқсаттардың саны 1,3 есеге  қысқарып, 791 болған, бұл көрсеткіш 2009 жылы 1042-ні құраған.

Бұл ретте, қоршаған ортаға рұқсат етілген эмиссиялардың  көлемі өсіп, 2010 жылы – 139,5 мың тоннаны  (7,1%-ға асып кеткен), төгінділер – 200,6 мың тоннаны (2009 жылмен салыстырғанда 5,1%-ға өскен), қалдықтардың көлемі – 4434,7 мың тоннаны (2009 жылмен салыстырғанда 1,5 есеге өскен) құраған.

Келтірілген деректер өңірлік департаменттерде ластағыш заттардың шығарындыларының көлемін  төмендетуді реттейтін рұқсат беруші нормативтік құжаттарды беруде бірыңғай әдіснамалық көзқарастың жоқ  екенін көрсетеді.

Екінші жағынан, салық заңнамасына сәйкес, ластағыш заттардың шығарындыларына ставкалар  белгіленген. Алайда жергілікті өкілді органдар төлемқақының белгіленген  ставкаларына өзгерістер енгізуі мүмкін, сөйтіп бір ластағыш заттарға өңірлік  ставкалардың аясының кеңеюіне алып келуде (3-қосымша).

Өңірлер бөлінісінде  ластағыш заттардың түрлері бойынша  қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақылардың ставкалары 2-ден 20-ға дейін (ең төменгі  мөлшер Батыс Қазақстан, Қарағанды  облыстарында және Алматы қаласында), мәселен:

- стационарлық көздерден  ластағыш заттар шығарындылары  үшін 2 есеге;

- ҚР заңнамасында  белгіленген тәртіпте жүзеге  асырылатын ілеспелі және (немесе) табиғи газды алау етіп жағудан  болатын ластағыш заттардың шығарындылары  үшін 20 есеге;

- жылжымалы көздерден  атмосфералық ауаға таралатын  ластағы заттардың шығарындылары  үшін 2 есеге;

- ластағыш заттардың  төгінділері үшін 2 есеге;

- өндіріс пен  тұтыну қалдықтарын орналастырғаны  үшін 2 есеге айырмашылық көрсетеді.

Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер ластағыш заттардың  су объектілеріне төгінділерін, өндіріс  пен тұтыну қалдықтарының қауіптілігін, уыттылығын ескере отырып,  стационарлық және жылжымалы көздерден бөлінетін ластағыш заттардың шығарындылары (төгінділері) үшін, өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырғаны үшін, сондай-ақ табиғат қорғау заңнамасын бұзғаны үшін табиғат пайдаланушылардан алынады. Олар «Қоршаған ортаны қорғау қорына түсетін түсімдер» ерекшелігіне тиісті бюджеттердің кірісіне белгіленген тәртіппен тіркеледі.

Шығарындылардың нормалары, ластағыш заттардың шығарындыларына  рұқсат беру құжаттарының саны және төлемақы ставкаларының мөлшерлері бойынша  уәкілетті орган тарапынан орталықтандырылған реттеудің болмауы табиғат қорғау іс-шараларын қаржыландыру көлемінің  төмендігіне әкеп соғады.

Министрліктің деректері  бойынша қоршаған ортаны ластағаны  үшін түсетін төлемдердің және инспекция  қызметінен түсетін қаражаттың іс жүзіндегі  көлемі 2010 жылы 78462,9 млн. теңгені (соның  ішінде төлемақы, айыппұлдар, санкциялар, өндіріп алулар 20621,1 млн. теңге) құрады. Сөйтіп, 2009 жылмен салыстырғанда, жоспар 53,5%-ға асыра орындалған (3-кесте).

Бұл ретте алты облыста (Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер түсімдер жоспарына  қарағанда толық түспегені байқалады. Бұл жергілікті атқарушы органдардың, салық органдарының, аумақтық экология департаменттерінің жұмыстары нашар  жүргізіліп жатқанын көрсетеді.

Табиғат қорғау іс-шараларын  қаржыландыруға бағытталған қаражат  көлемі 2009 жылмен салыстырғанда, 2010 жылы 3,5 %-ға өскен.

3-кестеден де  көрініп тұрғандай, табиғат қорғау  іс-шараларына арналған шығынның  қоршаған ортаны ластағаны үшін  түсетін төлемдерге және инспекциялық  қызметтен түсетін қаражатқа  арақатынасы республика бойынша  орташа алғанда тек 42,6%-ды құрайды.

Аталмыш көрсеткіштің ең төменгі мәні ірі өндірістік кәсіпорындар жинақталған Қарағанды (1,4%), Батыс  Қазақстан (1,6%), Алматы (4,4%), Павлодар (4,4%), Солтүстік Қазақстан  (9,7%) облыстарында жол берілген,

3-кесте

2010 жылы  Қазақстан Республикасы бойынша  қоршаған ортаны ластағаны үшін  түетін қаражат және оның жұмсалуы   

млн. теңге

	Облыстың, қаланың атауы	Қоршаған ортаны ластағаны  үшін түсетін төлемдер және инспекция  қызметінен түсетін қаражат			Табиғат қорғау іс-шараларын қаржыландыру		Іс жүзінде қаржыландырылған іс-шаралардың нақты түсімге арақатынасы (гр.6/гр.4),%
		Қоршаған ортаны ластағаны  үшін түсетін төлемдердің  2010 жылға арналған жоспары	Нақты түсімдер		2010 жылға арналған қаржы-ландыру  жоспары	Іс жүзінде қаржылан-дырылды
			Қоршаған ортаны ластағаны  үшін түсетін төлемдер	Айыппұл-дар, санкция-лар, өндіріп  алулар
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Ақмола	900,0	1 017,2	32,0	322,1	322,1	31,7
2	Ақтөбе	8 500,0	13 260,6	3 834,5	5 148,7	5 148,7	38,8
3	Алматы	887,2	1 077,7	63,9	47,6	47,6	4,4
4	Атырау	2 271,2	4 404,3	6 914,8	3 517,2	3 517,2	79,9
5	Шығыс Қазақстан	2 332,9	2 220,7	221,6	1 011,4	1 011,4	45,5
6	Жамбыл	940,3	848,1	32,9	746,9	746,9	88,1
7	Батыс Қазақстан обл.	7 903,7	8 232,3	6 937,6	131,5	131,5	1,6
8	Қарағанды	9 877,8	8 647,0	225,2	117,3	117,3	1,4
9	Қостанай	2 838,4	4 332,9	71,1	1 824,3	1 824,3	42,1
10	Қызылорда	2 215,9	1 708,1	516,5	1 806,9	1 806,9	105,8
11	Маңғыстау	4 069,0	3 347,4	1 451,3	2 274,2	2 274,2	67,9
12	Павлодар	5 429,0	5 645,7	22,9	247,3	247,3	4,4
13	Солтүстік Қазақстан обл.	856,8	857,8	25,0	77,8	77,8	9,7
14	Оңтүстік Қазақстан обл.	516,5	456,5	75,4	153,5	153,5	33,6
15	Астана қ.	1 135,6	1 272,0	131,9	2 450,3	2 450,3	192,6
16	Алматы қ.	428,0	513,5	64,5	4 767,1	4 767,1	928,4
	Жиыны	51 102,3	57 841,8	20 621,1	24 644,1	24 644,1	42,6

Ақпарат дереккөзі: ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі

Статистика агенттігінің деректері бойынша 2010 жылы Қазақстан  Республикасында барлық меншік нысанындағы  кәсіпорындар мен ұйымдар қоршаған ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын  ұтымды пайдалануға 99,7 млрд. теңге инвестиция жіберген, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 2,7%-ға аз.

Қоршаған ортаны қорғау бойынша негізгі құралдарды күрделі жөндеуге 15,8 млрд. теңге  шығын жұмсалып, 2009 жылдан 1,8 есеге  көп болған.

Табиғат қорғау іс-шараларын  инвестициялау мына бағыттар бойынша  жүзеге асырылған: атмосфералық ауаны  қорғауға – 24,3 млрд. теңге (республикалық  көлемнің 24,36%-ы); жерді қорғауға және рекультивациялауға – 3,0 млрд. теңге (3,06%); су ресурстарын қорғауға және ұтымды пайдалануға – 31,9 млрд. теңге (31,97%); қалдықтарды басқаруға –40,5 млрд. теңгеге жуық (40,59%).

Экология заңнамасының сақталуын бұзушылықтың саны артып  келеді. Мәселен, 2010 жылы экология заңнамасы 8 570 рет бұзылғаны тіркеліп, ол 2009 жылмен салыстырғанда 9,8%-ға өскен. Айыппұлдар, санкциялар, өндіріп алулар 2009 жылы – 12 116,0 млн. теңгені құраса, 2010 жылы 70,2%-ға өсіп, 20 621,1 млн. теңге болған.

Жол берілген бұзушылықтардың  негізгі сипаты мыналар:

- жобаларға және  шаруашылық қызметке мемлекеттік  экологиялық сараптаманың оң  қорытындысының болмауы;

- қоршаған ортаға  эмиссияға рұқсаттың болмауы;

- ластағыш заттардың  шығарындыларының, төгінділерінің  лимиттерінің асып кетуі, өндіріс  пен тұтыну қалдықтарының орналастырылуы;

- жер ресурстарының  ластануы;

- өндіріс пен  тұтыну қалдықтарының есепке  алынбауы;

- өндірістік экологиялық  бақылаудың орындалмауы;

- табиғат қорғау  іс-шараларының орындалмауы.

Негізгі тұжырымдар

1. Табиғат қорғау объектілерін күрделі жөндеуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда, кәсіпорындар мен ұйымдардың қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметке бағытталған қаржысы (соның ішінде республикалық және жергілікті бюджеттерден бөлінетін) қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін төмендетуге тиісті ықпалын тигізбеуде.

Мыналарға:

- ластағыш заттардың  атмосфераға шығарындыларының жоғары  деңгейіне;

- ластағыш заттардың  су көздеріне төгінділерінің  жоғары деңгейіне;

- өңірлерде қалдықтардың  үлкен көлемдегі үйінділерінің  пайда болуына себеп болатын  қалдықтарды қайта өңдеу мен  кәдеге жаратудың көлемінің төмендігіне,