Сабақтың тақырыбы: Кепкен жапырақтардан аппликация жасау

Бейіштен жанған шамшырақ,

Көзі жайнап жанып  тұр,

Белі нәзік талып  тұр.

Тартқан сымнан жіңішке

Үзіліп кетпей неғып  тұр?

 

Жалпы, Төлеген  ғашықтық эпостың дәстүріне сәйкес, өзіне тиісті сынақтардың бәрінен  сүрінбей өтеді: қалаған жары үшін ол өз елін, ата-анасын тастап, жалғыз өзі  қауіпті сапарға шығады; махаббатқа адалдық танытып, жарық дүниемен қоштасады. Мұндай жағдай романдық эпос кейіпкерінің бәрінің басынан өтеді, Төлеген де осыны бастан кешіреді.

Тумысынан ерекше жаралған Төлегеннің мінезі Жібекке  деген ғашықтық сезімі пайда болғаннан  кейін бұрынғыдан гөрі жұмсарып, оның болмысын байыта, нұрландыра түседі. Ол өте сезімтал, нәзік жанды болып  көрінеді. Бұл қасиеті, әсіресе, Төлегеннің Сансызбаймен қоштасқан сәтінде  және әуелеп жүрген алты қазға қарата зарын айтқан кезде барынша кең  ашылады. Әсіресе, соңғы монологта  Төлегеннің ішкі сезімі өте лирикалық, тебіреністі рухта ашылады.

Жібек те - өз теңін  іздеген ару. Оның арманы - өзін құлай  сүйген, махаббатқа адал адамға қосылу. Жібектің идеалы - бай да, батыр да емес. Оған керегі - өзінің жүрегін жалындата  алатын, өзі сияқты жаны таза, ақылды әрі көрікті жігіт. Яғни, Жібектің өзі қалай сүйсе, жігіт те оны  солай сүюі керек. Міне, Төлеген осындай  адам. Оны Жібек алғашқы кездесуде-ақ сынап, байқаған. "Жалғыз атты" адамсың  дей отырып, Төлегеннің сөзінен, өзін қалай ұстайтын мінезінен оның бекзат жан екенін аңғарған.

Жалпы, Жібектің образы эпоста идеалды болып суреттеледі, оның бойында қазақ әйелінің ең асыл қасиеттері жинақталған. Жырда ол екі  бейнеде көрінеді: сұлу қыз және адал әйел. Жырдың алғашқы бөлімінің  біраз жері - сол сұлу қызға арналған. Оның сұлулығы алыс жерлерге жетеді, Төлеген  де, қалмақ ханы Қорен де ару қыздың даңқын естіп келеді. Жібектің өз елінде де талай жігіт оған ғашық, бірақ  Жібекке жолай алмайды, өйткені, Жібек тірі жанды менсінбейді, бұла боп өскен ерке әрі өр мінезді.

Жібектің сұлулығына ақылы мен ақындығы да сай. Алғаш  кездескен сәттегі Төлегеннің сөзіне берген жауабы өте ұтымды әрі әсерлі. Ол өзін үлкен шеберлікпен таныстырады  жігітке, өзінің кім екенін кәнігі ақындарша  баяндайды. Өзін халық құрметтейтінін, жоғары бағалап, сыйлайтынын айта келіп, Жібек Төлегенді әдейі кемсіте  сөйлейді, сөйтіп, оның жігіттік намысын  сынайды. Жігіттің айтқан жауабына, көркі  мен ұстамдығына риза болған Жібек  енді өзі іздеген адам - осы Төлеген  екеніне көзі жетеді де, соған тұрмысқа шығуға бел байлайды. Бірақ ол жігіттің өзіне ұнағанын сездірмейді, ойын ашық айтпайды. Іштей жақсы көріп қалса  да, әліптің аяғын бағады, себебі әкесі қалай қарайды бұл жігітке, әлі белгісіз еді. Әкесінің батасын  алған соң ғана Жібек өзінің сезіміне ерік береді, Төлегеннің шақыруын жылы қарсы алып, оның отауына өзі барады.

Осы тұста жырдың көркемдігі де бөлекше ғажап. Алғашқы  неке түнінің мұндайлық сұлу, сырлы, тәтті суретін әлем әдебиетінің  жаһанға мәлім жауһарларынан  да табу қиын.

Екі ғашық қосылып

Әңгіме дүкен құрады,

Екеуінің суреті

Ләйлі-Мәжнүндей  болады.

Екі бекзат қосылып

Күндей балқып толады,

Екеуінің нұрына

Көрген жанның бәрі де

Тамаша қайран қалады.

Ойын-күлкі сәулетпен,

Жездеңіздің қасында,

Кеш батқанша отырды,

Кеш баткан соң апаңыз

Күйеуге төсек салады,

Төсекті жайлап салған соң,

Жатар мезгіл болған соң,

Жездеңіздің мойнына

Асыла барып құлады...

Ендігі сөздің қысқасы,

Айтушы ердің ұстасы,

Біз де соны айтамыз

Бұрынғылардың нұсқасы.

Сығалап жатқан ақ берен

Қалаған жерден ұрады,

Қаршыға ілген үйректей

Жұмарлап мойнын бұрады.

Тебетейін сындырып,

Көңілдері тынады...

 

Міне, осыдан бастап Жібек - күйеуіне өте адал әрі қамқор әйел ретінде көрінеді. Төлегенге  деген терең де мөлдір сезімін, шексіз берілгендігін ол, әсіресе, жаман  түс көргенін жеңгесіне айтып, Төлегеннің сапарға шықпауын өтіну арқылы білдіреді. Осы эпизодта Жібек - сүйікті жар  ғана емес, алдағыны болжай алатын көреген  әйел болып бейнеленеді. Көрген түсін  өзі жорып, Жібек жеңгесін Төлегенге  жұмсайды, Төлеген жолға шықпасын деген тілек білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, Жібек Төлегенге тыйым  салады. Бұл - жырда екінші тыйым: әкесі  Төлегенге алыстағы Шекті еліне, Жібекке баруға келісімін де, батасын  да бермеген-ді. Фольклордың поэтикасы  бойынша тыйымды бұзған кісі бір  қасіретке тап болады. Ал, қазақтың этикасы бойынша әке батасын  алмаған баланың жолы болмайды. Ендеше, Төлегеннің мерт болуының түпкі себебі - осы екі тыйымды бұзғаны дейді  жыр.

Жібек Төлегенге  ғана адал емес, оның еліне, руына адал. Сүйген жарына ғана емес, оның ел-жұртына  деген махаббатын Жібек Төлегенді  сегіз жыл бойы күту мен ол келмеген соң оның елінен біреу келуін тосу арқылы да білдіреді. Күйеуінің елін Жібек - өзінің қорғаны деп біледі. Қалмақтың Қорен ханы күш көрсетіп, Жібекті зорлықпен алмақшы болғанда, ол Төлегеннің руын есіне алып, Сансызбайдың неғып келмей жатқанына таң болады. Зарыға күткен Сансызбайы келгенде Жібек  еш ойланбастан қайнысымен бірге  қашуға бел байлайды. Өйткені, ол, біріншіден, Төлегеннің "өліп кетсем, артымда  еш жаманға қор қылмас Сансызбай  атты інім бар" деген өсиетін орындауы керек. Екіншіден, Жібек, өз заманының  салты бойынша, өзін Жағалбайлының  жесірімін деп есептейді де, әмеңгерінің  келуін күтеді. Үшіншіден, Сансызбай  Төлегеннен аумайды, сондықтан Жібек  оны "Төлегеннің өзі" деп қабылдайды. "Сансызбайды көрген соң, Жібектің көңілі тояды", - дейді жыршы. Демек, Жібек енді өзі сүйіп қалады Сансызбайды. Яғни, Жібек марқұм болған жарының өсиеті мен ата салтын орындау үшін ғана тимейді Сансызбайға. Ол өзі ғашық болады, сөйтіп, оның Төлегенге деген іңкәрлігі Сансызбайға ауысады.

Сансызбай болса  өзін нағыз батыр, елінің таянышы, Жібекті  өзі сияқты сүйе білген ер азамат ретінде  көрсетеді. Ол Төлеген секілді емес. Ерте жасынан ерлікке даярланып, ағасы дайындап кеткен тоғыз қабат  сауытты, дулығаны киініп, найзасы мен  садағын асынып, тұлпар атқа мініп, кәдімгі батырларша жолға шығады. Оның бұл сапары, бір жағынан, бұрынғы  батырлардың қалыңдық іздеп, сапар  шегуін еске түсірсе, екінші жағынан, батырдың жау қолына түскен әйелін (яки қалыңдығын) тұтқыннан азат ету үшін күреске  аттанатынын қайталаса, үшінші жағынан, болашақ батырдың алғашқы ерлігін  ойға оралтады. Ал, мұның бәрі классикалық  батырлық эпосқа тән. Демек, "Қыз  Жібек" жырының екінші бөлімі - көне заманнан келе жатқан "жігіттің ерлікпен үйленуі" туралы сюжет болып табылады. Бұл сюжет, әсіресе, батырлық ертегі мен көне эпоста жиі кездеседі. Осы  ежелгі сюжетті жыршылар әдемі пайдаланып, жырға шеберлікпен енгізген, сөйтіп, екі сюжеттен тұратын өте көркем ғашықтық жыр тудырған.

Эпоста Сансызбай  екі сипатта көрінеді: ағасын жанындай жақсы көретін бауыры және оның ісін жалғастырушы інісі. Бірінші сипаттағы  Сансызбай - әлі жасөспірім, сондықтан  оны бейнелеуде жыр лирикалық  психологизмге орын берген. Қайын  жұртына кетіп бара жатқан ағасымен қоштасқан сәттегі Сансызбайдың мінезі, ағасына айтқан сөзі - оның терең ойлы, ата-анасы туралы қам жейтін, келешегін ойлайтын бала жігіт екенін дәлелдейді. Мұңлы болған Сансызбайдың қайғыратыны: ағасы әкесінен бата ала алмай және жалғыз аттанып бара жатқаны, ол кеткен соң ата-анасының, ел-жұрттың халі не болатыны, өзінің тым жас екендігі, сол себепті әке-шешесін бағып-қағуға әлі жарамайтыны... Осының өзі-ақ Сансызбайдың ерекше жан екенін көрсетіп, оның келешекте нағыз азамат болатынын аңғартады. Ағайынды екеуінің қоштасу сөздерінен Сансызбайды алда үлкен де қатерлі сынақ күтіп тұрғаны сезіледі. Оны Төлеген де болжап, інісіне қажетті батырдың сауыт-сайманын дайындап қойғанын айтады және өзі мерт болса, Жібекті іздеп табуды, ешкімге қор қылмай, жар етіп алуды тапсырады. Міне, осылай жырдың эпилогі іспетті көрінетін Сансызбай мен Жібек жайындағы қосымшаның пайда болуы ақталады да, бүкіл жыр біртұтас көркем дүниеге айналған.

Жырдағы осы екінші сюжет эпосқа мейлінше қазақы сипат  дарытқан. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы  екінші бөлікте көбірек әрі жарқын көрінеді.

Егер бірінші  бөлімде Төлеген Қыз Жібекті  алу үшін екі жүз елу жылқы  сатып алып, қалыңмал берген дәстүр көрінсе, екінші бөлімде қандай да бір  істі бастар алдында үлкендердің  батасын алу ғұрпына үлкен  мән беріледі. "Ата қарғысы - оқ" деп түсінген халық Төлегеннің мерт болғанына аянышпен қараса да таңданбаған, қайта оны заңдылық деп қабылдаған. Ал, "баталы ұл арымас" деген ұғымды ұстанған жыршы да, тыңдарман да Сансызбайдың ақжолтай болғаны - әкесінің оң батасын алғандықтан деген  ой ұсынады. Сондай-ақ Жібектің әмеңгерлік салтымен Сансызбайға қосылуы да - ел үшін еш оғаш емес, керісінше, оны  орынды деп білген.

Сонымен Сансызбай  Жібекті алады, бірақ ол тек әмеңгерлік жолымен ғана алмайды. Сансызбай, кәдімгі  қаһармандық эпостағы батырларша, ерлік  жасап алады. Ол бұл жерде - Жібекті  құтқарушы, түптеп келгенде, әділеттілік  орнатушы, сондықтан да оның іс-әрекеті  толығымен құпталады. Оның образы біржақты емес. Сансызбай - ең әуелі батыр.

Бізге жеткен "Қыз  Жібек" жыры - таза сөз өнерінің дүниесі, сондықтан ол көркем шығарма деп  түсініледі. Олай болса, мұнда жүйелі композиция, қызғылықты сюжет, бітіспейтін  тартыс, кестелі тіл, яғни көркем шығармаға  не керек, соның бәрі болуға тиіс және олар жырда айтарлықтай көрініс  тапқан. Әрине, бұл әлі жазба әдебиеттің үлгісі емес, мұнда көпқатпарлы іс-әрекет жоқ, шытырман оқиға баяндалмайды, кейіпкерлердің мінез-құлқы, психологиясы, характері  динамикалық түрде дамымайды. Дей  тұрғанмен, "Қыз Жібек" жырында  басты қаһармандармен қатар басқа  да кейіпкерлер оқиғаларға араласып, шығарманы мазмұн жағынан байыта түскен. Олар екі топқа бөлінеді. Бірі - басты қаһармандардың жанашыр  достары болса, екіншісі - олардың  қарсыластары. Достары Жібек пен  Төлегеннің, содан соң Жібек пен  Сансызбайдың махаббатын қоштап, оларға әрдайым жәрдем етіп жүреді. Бұлардың арасынан Қаршыға мен Шегені ерекше бөліп алуға болады.

Жалпы, Қаршыға  мен Шегенің образдары көне эпостағы ежелгі көмекшілердің ғашықтық жырда  өзгергенін көрсетеді. Мұның басты  себебі - "Қыз Жібек" тұтас эпосқа, яғни көркем жырға айналған заманда (ХV-ХVІ ғ.ғ.) және одан кейінгі дәуірлерде де (ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ.) ер адам туралы қоғамдық идеалдың ауысқаны. Ол - тек қана қара күштің иесі емес, оны-мұныдан хабары бар, шежіреші, ақылды әрі сөзге ұста адам. Бас қаһарманның өзі сегіз  қырлы, бір сырлы болғандықтан, оның көмекші достары да сондай болуға тиіс.

Жырға үлкен серпін беріп, оған көркем шығармаға қажетті  қасиеттерді дарытып тұрған нәрсе - кейіпкерлердің бітіспес тартысы. Оны  күшейтіп, ширықтыруда бас қаһармандарға  қарсы қимыл жасап жүрген Бекежан  мен оның жолдастары және қалмақтардың ханы - Қорен. Алайда, Бекежан мен  Қорен бір-біріне ұқсамайтын дұшпандар. Бекежан - романдық эпостағы дәстүрлі кейіпкер, яғни екі ғашықтың ортасында  жүрген қастангер (жігіт - қыз - қастаншы).

Ал, Қорен хан  болса, ол Бекежаннан өзгеше дұшпан. Қорен - елдің ішіндегі қаскүнем емес, сырттан  келген жау. Жау болса да, ол - нағыз  батыр. Өз ойын ашық айтады, күшіне сенеді. Жібекті күшпен алатынын да жасырмайды, Сырлыбайға қызыңды бермесең, еліңді шабам деп, бүкіл ауылды қамап, тұтқында ұстайды. (Әлбетте, адамгершілік тұрғысынан келгенде, бұл да - зорлық). Сансызбаймен жекпе-жекте өзін нағыз батырша  көрсеткен Қорен жай күнде  мақтаншақ әрі өз айтқанынан қайтпайтын, ешнәрсенің байыбына бармайтын, тек өзінің қара күшіне сенетін дүлей бейнесінде көрінеді. Эпос оны, бір жағынан, асқан ержүрек батыр етіп бейнелесе, екінші жағынан, анайы ақымақ етіп суреттейді.

Егер Қорен мен  Бекежанды салыстыра қарасақ, екеуі  де - жағымсыз кейіпкер, бірақ олар бір-біріне ұқсамайды. Эпос оларды бірі-біріне қарсы  қоятын секілді. Қорен - ашық жау, ол - қазақ  елінің ата жауының өкілі. Оның бүкіл  ойы мен іс-әрекеті - күллі ел жауының  әдеткі ісі. Яғни, оның мақсаты - шапқыншылық  жасап, Шекті руын жаулап алу, күш  көрсетіп, мал-мүлкін талау, еркектерді қырып, әйелдерді - күң ету. Қорен  Жібекті сүйгендіктен алайын демейді, оны салық деп қарайды. Өмірде де, фольклорда да сыртқы жау қашанда  жеңген елінен алым-салық талап етеді, міне, Қорен де осылай істейді.

Бекежан болса - сырттан  келген жау емес, іштен шалған қаскүнем. Былай қарағанда, Бекежанның Жібекке  ғашық болуында еш сөкеттік жоқ. Ол да жігіт, ол да сұлу қызды алуға  құқылы. Бірақ эпос пен жыршы оны  қызды ұнатқаны үшін жек көрмейді, керісінше, оны өз сезімін қызға  жеткізе алмағаны үшін, қыздың жүрегіне жол таба алмай, зұлымдыққа барғаны  үшін жексұрын етіп көрсетеді. Бекежан  өз махаббаты үшін адал күреспей, жауыздық жолын таңдайды, ал бұл жолда ол өзін арам пиғылды адам ретінде танытады. Сол себепті ол өзінің жымысқы  тірлігін жасырын істейді, ойын құпия  ұстайды. Жырда Бекежанның қалай өмір сүріп жүргені, бұрын кім болғаны айтылмайды. Эпос оны тек "қарақшы" деп атайды. Ал, қарақшының болмыс-бітімі белгілі. Қоренге қарағанда, Бекежан - айлакер, қу, бәрін алдын-ала ойластырып қояды, әрбір арам ісін залымдықпен жүзеге асырады. Сондықтан ол Қореннен де қауіпті. Сол себепті жыр да, жыршы да, тыңдаушы да Қоренді емес, Бекежанды қарғайды, оны ит өлімге қияды. Бекежан - адам табиғатындағы ең жағымсыз қасиеттердің, зұлымдықтың, жауыздықтың белгілерін бойына жинақтаған, солардың символына айналған образ. Міне, бізге жеткен "Қыз Жібек" жыры - таза көркем фольклордың айшықты үлгісі екені осыдан да байқалады.

Қазақтың классикалық  түрдегі "Қыз Жібек" жыры - ежелгі рулық заманда пайда болған "жігіттің үйленуі" туралы түпкі сюжеттің негізінде  орта ғасырларда үлкен эпос болып  қалыптасқан түрі. Бұл сюжет, әсіресе, Қазақ хандығы тұсында көркем фольклордың тамаша үлгісіне айналған. Талантты ақындар мен жыршылар "Қыз  Жібек" жырын тамаша романдық эпос етіп жырлаған, соның арқасында ол біздің заманымызға жетіп отыр. Жетіп  қана қойған жоқ, қазіргі мәдениетіміздің  ажырамас бөлігіне айналды. "Қыз  Жібек" жыры профессионалды операға, көркем фильмге негіз болды. 1971 жылы Ғабит Мүсірепов сценарии бойынша  Сұлтан Қожықов «Қыз Жібек» фильмін  түсірді. Төлеген мен Жібек рөлдеріне  Құман Тастанбеков және Меруерт  Өтекешева таңдалды.^[3]

Пайдаланған әдебит