Өнеркәсіптік кәсіпорындар тастауларының сейілуін есептеу

Атмосфералық шаң Жер  бетiнде жүретiн кейбiр процестер  үшiн белгiлi роль атқарады. Ол су буларының  конденсациялануы үшiн, олай болса жауын-шашынның түзiлуiне əсер етедi. Бұнымен қатар  күн радияциясын сiңiрiп тiрi организмдердi күннiң зиянды сəулелерiнен қорғайды. Академик В.И.Вернадский атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды  роль атқарады деп жазды.

Жер бетiндегi заттардың биологиялық  ыдырауы, оның iшiн-

дегi топырақ бактерияларының  тiршiлiгi күкiртсутек, аммиак,

көмiрсутектер, азот, көмiртек оксидтерiнiң орасан зор мөлше-

рiнiң түзiлуiне əкелiп соғады.

Жасанды ластану. Атмосфераны ластаушылардың ең негiзгiлерi транспорт түрлерi, əсiресе автомобильдердiң жанармайларының жану өнiмдерi болып табылады. Француз ғалымы Ж. Детридiң есептеулерi бойынша, автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамында көмiрқышқыл газы — 9%, көмiртек оксидi -4%, көмiрсутектер — 0,5%, оттек — 4%, сутек -2%, альдегидтер — 0,004, азот оксидтерi — 0,06%, күкiрт оксидтерi— 0,006% барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiн анықтады. Қоршаған ортаға көмiртек, күкiрт жəне азот оксидтерiмен бiрге бензиннiң құрамына кiретiн канцерогендi заттар, мысалы 3,4-бензопирен мен қорғасын өте зиянды əсер етедi.

Атмосфераға транспорттардан  бөлiнген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған. Жəне оның 40% диаметрi 5 мкм ге дейiн болатындықтан ауада  ұзақ уақыт сақталып, онымен бiрге  адам организмiне түсетiндiгi белгiлi болды.

Қазiргi кезде бүкiл əлемде шамамен 500 млн аса автомобиль жүрiп  тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат  үшiн қаншалықты маңызды екенi түсінiктi. Мысалы, Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемi 2,5 млн автомобиль, Парижде  — 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал əрбiр мың  автомобильден күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi, т.с.с отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Бұл физико-химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса зиянды болып табылады.

Ауа бассейнiн  күкiрттi газбен жəне шаңмен ластаушыжылу электр станциялары. Қуаты орташа жылу электр станциясы 1 сағатта 80 т көмiр жағып, атмосфераға шамамен 5 т күкiрттi ангидрид жəне 16-17 т күл бөледi. Атмосфералық ауаның тазалығына үлкен əсер ететiн жағылатын отынның сапасы, жағу əдiстерi, газтазартқыш қондырғылар мен қалдық бөлетiн трубалардың биiктiгi. ЖЭС газға көшiру зиянды қалдықтар мөлшерiн бiршама азайтады.

Зиянды  газдарды авиациялық транспорт та бөледi. Ж.Детридiң есептеулерi бойынша, реактивтi самолеттер ұшу кезiнде 1 сағатта 0,7 кг/м3 альдегидтер, 6,5 кг көмiртек оксидi, 1,7 ккөмiрсутектер, 4,3 кг азот оксидтерi, 6,3 кг/м3 қатты бөлшектер бөледi екен.

 Атлант мұхиты арқылы  ұшып өтетiн бiр реактивтi самолет, 8 сағат ұшу кезiнде осы уақытта  25000 га жердiң орманы бөлетiн оттектi жұмсайды екен.

Атмосфераның антропогендi ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өңдеу өнеркəсiптерi, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы жүредi. Бұлардың əрқайсысы құрамы ондаған мың компоненттерден  тұратын түрлi қоспаларды атмосфераға  бөлiп шығарады. Ауа кеңiстiгiн  ластайтын қосылыстар көмiртек оксидтерi, күкiрт пен азот қосылыстары, көмiрсутектер  мен өндiрiстiк шаң тозаң. 1 жыл iшiнде атмосфераға 200 млн тонна  көмiртек оксидi (СО),500 тонна көмiр  қышқыл газы , 150 млн тонна күкiрт оксидi, 53 млн тонна азот оксидтерi , 50 млн   — 10 мыңдаған есе, т.с.с.

Ауаның ластануы адамның  денсаулығына, экожүйелердiң қалыпты  жұмыс iстеуiне, т.с.с. көптеген организмдерге  зиянды əсерiн тигiзедi.

Ауа бассейнiнiң мөлдiрлiгiнiң  өзгеруiне атмосферадағы көмiрқышқыл  газының үлкен əсерi бар. Жыл сайын  атмосферадағы оның мөлшерi 0,4 % артып  отыр, қазiргi кездегi атмосферадағы  көмiрқышқыл газының мөлшерi 0,032 %. Кейбiр есептеулер бойынша атмосферадағы  көмiрқышқыл газының мөлшерi əр 23 жыл сайын 2 еселенiп отырады. Көмiрқышқыл  газы инфрақызыл сəуленi — жылу сəулесiн  сiңiредi, оның мөлшерi белгiлi бiр концентрацияға жеткенде қоршаған ортадағы жалпы температураның жоғарылауына əкелiп соғуы мүмкiн. Атмосферадағы озонның мөлшерi (көлем  бойынша) 2х 10 %, бiрақ ол Жер бетiн  күн радиациясынан қорғап тұрады жəне бактерицидтiк қасиетi бар.

Атмосфераның күкiрттi қосылыстармен  ластануы қазiргi таңдағы аса маңызды  проблемалардың бiрi болып отыр. Күкiрт атмосфераға 5000 жылдан астам уақыт  бойы бөлiнiп отыр.

Күкiрт оксидтерi өсiмдiктерге, жануарлар мен адам организмiне зиянды əсер етедi. Атмосферада күкiрт (1V) оксидi күкiрт (V1) оксидiне дейiн тотығады да, су буларымен қосылып, күкiрт қышқылына айналады. Күкiрт қышқылы атмосфералық жауын шашынмен бiрге қышқыл жаңбыр түрiнде жерге жауады. Қышқыл жаңбырлар су экожүйелерiне зиянды əсерiн тигiзедi, ағаштар мен ауыл шаруашылық дақылдарының өсуiн тежейдi, сөйтiп үлкен экономикалық шығын келтiредi. Атмосфераға бөлiнген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына қосылады. Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тiршiлiкке үлкен зиян келтiредi. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селен мен уланған организм өлiмге ұшырайды.

 

1.3 Атмосфераның радиоактивтi заттармен ластануы

Атмосфераның радиоактивтi ластануы нəтижесiнде радиациялық  əсер ету байқалатын болғандықтан өте  қауiптi болып саналады. Радиациялық  əсер — радиоактивтi заттардан бөлiнетiн  радиоактивтi сəулелердiң əсерi. Бұл  сəулелер кейбiр химиялық элементтердiң  атом ядроларының ыдырауы кезiнде  сыртқы ортаға бөлiнедi. Бөлiнген радиоактивтi сəулелер адам организмiнiң тiрi тканьдерi арқылы өтiп, биологиялық процесстердi бұзып, организмде түрлiше физикалық, химиялық жəне физиологиялық, ең соңында патологиялық өзгерiстер туғызады.

Радиациялық əсерлердiң шығу көздерi баршаға мəлiм, қарапайым  космостық сəулелерден бастап, экологиялық  катастрофалар болып табылатын  ядролық қаруларды сынау, атом ядролық  станциялардағы авариялар, т.с.с. Көптеген елдерде ядролық қаруды сынау  жұмыстарының жүргiзiлуiне байланысты ядролық өндiрiстiң, атом-электр станцияларының дамуына байланысты атмосферада  жасанды радиоактивтiлiк көздерi пайда болды.

Радиоактивтi элементтердi өндiру мен атом қондырғыларын, двигательдерiн iске қосу жұмыстары кезiнде атмосфераға  өте қауiптi радиоактивтi заттар бөлiнуi мүмкiн. Радиоактивтiзаттар атмосферада  тозаң, не аэрозоль түрiнде болады, олардың  азғантай дозасының өзi адамның нерв системасы, жыныс бездерi, асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без  бен гипофиз қызметiне зиянды əсер етедi.

Атмосфера радиоактивтi заттармен  əсiресе, атом жəне сутектi бомбалардың  жарылуы кезiнде ластанады. Атом жарылысы кезiнде түзiлген изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдерi түрлiше. Əсiресе, стронций-90 (жартылай ыдырау кезеңi 25 жыл) мен цезий-137 (жартылай ыдырау кезеңi 33 жыл) өте қауiптi.

Радиоактивтi изотоптар өсiмдiктердiң  қалдықтары, жануарлардың қалдық өнiмдерi арқылы да таралады. Олардың тасымалдануында  қоректiк тiзбектер де бiршама  роль атқарады.

Судағы изотоптар өсiмдiктерге сiңiрiлiп, олармен балықтар қоректенiп, балықтарды жыртқыш балықтар не құстар қорекке пайдаланады, т.с.с.

1945 жылы августа Жапонияның  Хиросима мен Нагосаки қалаларында  жарылған атом бомбалары ондаған  мың адамдардың өмiрiн қиды, оның  зардаптары əлi күнге дейiн сақталуда.

1963 жылы Москва қаласында  бейбiтшiлiк сүйгiш мемлекеттердiң  бiразы бiрiгiп, ядролық қаруды  атмосферада, космос кеңiстiгiнде  жəне су астында сынауға тыйым  салу туралы келiсiмге қол қойды.  Бұл келiсiмнiң адамдардың денсаулығын  сақтау мен бүкiл тiршiлiктi қорғауда  үлкен маңызы бар.

Атом энергиясын кең масштабта  қолдану нəтижесiнде атом өндiрiсiнiң  қалдықтары көбеюде. Ендi осы қалдықтарды  зиянсыздандыру проблемасы да туындап  отыр. Бұл проблеманы шешу жолдары  түрлi елдерде түрлiше жүзеге асуда. Мысалы, АҚШ мен Англия атом өндiрiсiнiң  қалдықтарын Атлантика мұхитына тастайды, Франция ескi темiржол туннельдерiне сақтайды, ал бiздiң елiмiзде жердiң  терең қабатына көмiледi, бұл ең зиянсыз  жəне тиiмдi жол болып саналады.

 

 

 

      1.4 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары 

Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсiмдiктер үшiн  əрқашан зиян. Түтiннiң құрамындағы  газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда  қалың улы тұмандардың түзiлуiне əкеп соғады. Тiптi кейбiр жағдайларда  улы заттардың жинақталуы нəтижесiнде  адамдардың аса қауiптi аурулары мен  өлiмiне себеп болады. Мысалы, Лос-Анджелес қаласында, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бiрқатар елдерде  зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының  атмосферада жинақталуы нəтижесiнде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды.

Лондонда смогтар ХIХ ғасырдың соңынан бастап — ақ белгiлi болған. Əсiресе 1952 жəне 1956 жылдары болған смогтар елге үлкен зардаптарын тигiздi. 1952 жылдың 5-9 декабрь аралығында қаланың үстiн қаптаған тұман жауып тұрған. Тұманның құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкiрт ангидридi, азот оксидтерi, альдегидтер, хлорлы көмiрсутектер, т.б.) мөлшерi ауада қалыптағы нормадан 5-6 есе көп болып, 12 сағаттан кейiн көптеген адамдарда тыныс алу жолдарының аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел күшейген. Созылмалы бронхит ауруымен ауыратын адамдардың көпшiлiгi смогтың əсерiнен қазаға ұшыраған. Ұлыбритания астанасының үстiнде 1956 жылы январьда 96 сағат бойы жауып тұрған смог мыңдаған адамдардың ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда "Ауа тазалығы туралы заң" қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы бiршама азайған.

Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында 140-қа жуық зиянды заттар болады. Олардың көпшiлiгi түссiз, иiссiз болып, организмге бiрден əсер ете қоймайды. Медициналық-санитарлық зерттеулер нəтижесiнде адамның  денсаулығына зиянды заттардың бiрлесiп  əсер етуi аса қауiп туғызатындығы  белгiлi болды.

Ауаның ластануы адамның  жалпы жағдайын нашарлатып, жұмыс  қабiлетiн төмендетiп, жөтел, бас айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенiң түрлi аурулары, организмнiң жалпы улануын туғызып, түрлi ауруларға қарсы тұра алу қабiлетiн төмендетедi.

Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерiнен  шыққан газдар, түтiн, iрi қалалардың үстiнде  пайда болатын түрлi шаңдар Күн  сəулесiнiң Жердiң бетiне түгел  түсуiне кедергi келтiредi. Мысалы, Париж  қаласының маңындағы өндiрiс орындары аз аймақтарда ультракүлгiн сəулелер 3 % болса, заводтар мен фабрикалар көп  шоғырланған аймақтарда 0,3 % қана болған. Ультракүлгiн сəулелерiнiң жетiспеушiлiгi балаларда авитаминоз жəне рахит ауруларын туғызатыны белгiлi.

Атмосфераның құрамындағы  зиянды заттардан жануарлар мен  жабайы аңдар да уланады.

Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы жəне мышьякты қосылыстардан бал аралары  уланып, олардың бал жинау қабiлетi төмендейдi.

Бiрқатар мемлекеттерде жабайы аңдардың (бұғы, қоян мен қырғауыл, т.б.) атмосфераның құрамындағы күкiрттi газ, мышьяк, сурьманың əсерiнен улану  оқиғалары көп кездеседi.

Өсiмдiктер үшiн əсiресе улы  болып саналатын күкiрттiң, фтор,хлордың қосылыстары мен көмiрсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтiредi.Дəндi дақылдардан бұл газдарға өте сезiмтал —арпа, көкөнiстерден — шпинат, капуста, салат, редис.

Ауаның құрамында болатын  күкiрттi газдың шектеулi нормасы 0,02 мг/м3, азот оксидтерi — 0,02 мг/м3 жəне аммиак —0,1 мг/м3.

Мамандардың есептеулерi бойынша, Франция мемлекетiнде атмосфераның ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың 4%, АҚШ — 3%, Жапонияда 8% құрайды.

 

 

 

 

2 ЕҢБЕКШІЛДЕР АУДАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

 

Аумағы - 146.2 мың шаршы  метр немесе республика аумағының 5.4% құрайды. 01.04.2010 жылғы жағдай бойынша халқының саны - 739,4 мың адам, оның ішінде қала халқы - 333 мың (45%), ауылдық жерлердегі халықтың саны - 406,4 мың адам (55%). Облыс  тұрғындарының 2009 жылғы қаңтар-ақпан  айларындағы табиғи өсуі 635 адамды құрады.Халықтың тығыздығы - 1 шаршы метрге 5,1 адамнан  келеді. Әкімшілік орталығы - Степняк  қаласы, қаланың іргетасы 1824 жылы қаланды.Облыс  орталығының 2009 жылғы 1 сәуірдегі халық  саны - 145,8 мың адам. Облыстың құрамына облыстық маңызы бар 2 қала, яғни, Көкшетау және Степногорск қалалары, аудандық маңызы бар 8 қала (Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк  және Щучье), 17 ауылдық аудан, 5 кент және 660 ауыл мен село кіреді. Облыс  Қазақстан Республикасының орталық  бөлігінің солтүстігінде орналасқан. Батысында - Қостанай, солтүстігінде - Солтүстік-Қазақстан, шығысында - Павлодар және оңтүстігінде - Қарағанды облыстарымен шекаралас. Облыс қомақты экономикалық әлеуетке және табиғи ресурстарға бай.Болашақтағы даму алғышарттары өңірдің шикізат ресурстарын экспорттаумен ғана шектелмей, орта- және жоғары технологиялық тауарлар мен сервистік қызметтерді жеткізуші ретінде де көріну мүмкіндігімен айқындалады.2008 жыл бойынша жалпы өңірлік өнімнің көлемі 457,5 млрд. теңгені, ал соңғы үш жылдағы орташа жылдық өсу қарқыны 39% құрады. Адам басына шаққандағы ЖІӨ 2010 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 80.7% өсуімен 614,3 мың теңгені құрады.

 

1 сурет - Степняк қаласының картасы

Ауданның климаты тым континенттік, қысы суық және ұзақ, жазы ыстық әрі қуаң. Қаңтарда ауаның орташа температурасы –16 – 17°С, шілдеде 19 – 20°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері шығысында 250 – 300 мм, батысында 300 – 350 мм. Жер бетінің сулары жазда жеке қарасуларға бөлініп қалады, сирек кездесетін өзендер мен көптеген ащылы-тұщылы көлдерден тұрады. Өзендерінің біршама ірілері: Жүкей мен Қотыркөлді қосатын Саға, Мамай және Атансор көліне құятын Тәттімбет пен Атан. Ірі көлдері: Жүкей, Шошқалы, Итемген, Кіндікті, Сасыққопа (тұщы сулы), Тасшалқар, Қарасор, Қотыркөл, Мамай, Атансор, Майлысор, Жамбайсор, Көксор. Аудан жерінде негізінен саздақ қара топырақ, кейбір жерлерінде сортаң қара топырақ қалыптасқан. Дала белдемінде селеу, жауқияқ, жусан аралас өскен бетеге, т.б. шөптесін өсімдіктер орманды жерлерінде қайың, терек, тал, ал батыс жағында қылқан жапырақты ағаш өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, қосаяқ, суыр, тараққұйрық, дала тышқандары, бұлан, елік; құстардан қаз, аққу, үйрек, шағала, көл жағалай қызғыш, тауқұдірет, дуадақ, бүркіт, кезқұйрық, сауысқан т.б. кездеседі. Ауылдық елді мекендердің ірілері: Жаңаауыл, Баймырза, Бірсуат, Ойық, Уәлиханов, Қойтас, Невское. Ауыл шаруашылығына пайдаланатын жердің жалпы аумағы 1,1 млн. га. Оның ішінде жыртылған жері 141,2 мың га, 1,7 мың га шабындық, 121,3 мың га жайылым, 150,3 мың га тың жер бар. Заозерный – Ерейментау темір жол және Степняк – Щучинск – Макинск автомобиль жолдары бар.Облыс аумағында құрамының өзгешелігімен және ауқымдылығымен ерекшеленетін алтын, күміс, уран, молибден, техникалық алмаз, каолин мен мусковит, сондай-ақ темір рудасы, тас көмір, доломит, жалпы таралымды пайдалы қазбалардың мол кен орындары, минералды су мен емдік саз-балшықтардың орындары шоғырланған. Баланстық қорлардың өлшемдік құндылығы шамамен 20 млрд. АҚШ долларын, ал болжалды ресурстар - 100 млрд. АҚШ долларын құрайды. Облыстың жері ауыр механикалық құрамымен, тұздылығымен және су өткізгіштілігімен ерекшеленеді.  Жер қойнауы құнарлы қарапайым қара топырақты және ауыр механикалық құрамымен  зор және тұзды, төменгі су өткерімімен ерекшеленетін бозғылт түсті болып келеді. Бірегей табиғи-климаттық жағдайы - жартасты таулы, қылқан жапырақты орман мен қолайлы жағажайлары бар көлдер үйлесім тапқан сұлу ландшафты бар «Бурабай» курорттық аймағындағы Жөкей, Қатаркөл, Майбалық, Үлкен және Кіші Шабақты көлдері ТМД елдеріндегі белгілі курорттармен бәсекелесе алады. Облыстың аумағында «Көкшетау» және «Бурабай» Мемлекеттік ұлттық табиғи парктері, сондай-ақ Еуро-Азиялық құрылықтағы ең бір теңдесі жоқ бірегей орны болып табылатын Қорғалжын Мемлекеттік халықаралық маңызы бар қорық орналасқан.