Каспии тенизи

Қ.Р. ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ

Атырау мұнай және газ  институты

Қоршаған ортаны қорғау кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕФЕРАТ

                                                                                                ТАҚЫРЫБЫ:          

                 Каспий теңізін қорғау

 

 

 

Пәні:"Экология"

                                                                                              

 

 

 

                                                                                          

 

 

Орындаған!Нұршаханова Жанар. Экономика факультеті АжБ 13к\о

 

Тексерген! Шахманова А.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      Атырау-2013

 

 

 

 

 

 

 

 

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1.1 Каспий теңізінің  су деңгейінің өзгеруі

1.2 Каспий  теңізінің  тіршілік көздері

1.3 Каспий экологиясына  мұнай өндірудің қаупі қанша?

1.4 Каспий экожүйесі  бақылауда

ІІІ. Қорытынды

 

Кіріспе

Каспий теңізі-  Еуразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау  жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі  ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Ауданы 376 000 шаршы километр. Меридиан бағытында 1200 километрге созылған, орташа ені 300 километр. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км (солтүстік жағалауының басым бөлігі және  шығыс жағалаудың солтүстік жартысы), қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50 тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, т.б.)

Ірі түбектері Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Каспий теңізінде, өзен ағындары мен желге байланысты, судың циклонды араласуы байқалады. Су массасы батыс жағамен солтүстіктен оңтүстікке қарай қозғалады да, Апшерон түбегіне жеткенде екі тармаққа бөлінеді. Жел теңіз толқының туғызады, олардың биіктігі Апшерон шоңғалында 11 метрге жетеді.

Теңіздің  қазақстандық бөлігі- солтүстік-шығыс  жағалауы Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы, тұздылық және температуралық режимі, су теңгермесі және т.б. бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және орталық Каспийге қарағанда таяз солтүстік Каспий бөлігінің аумағы 80 мың шаршы километр. Оған келіп құятын өзендердің жылдық су ағымының жиынтығы- жалпы Каспийге құятын барлық өзен сулары ағымының 88%-ын құрайды. Теңіздің бұл бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрітіршілік етеді. Оның ішінде омыртқасыздар-1069, омыртқалылар-415, паразит жануарлар-325 түрі тіршілік етеді.

  Каспий теңізінде өсімдіктердің 500 түрлері бар. Өсімдіктер арасында көк-жасыл және диатомды балдырлардың түрлері көп. Соңғы кезде қызыл және қоңыр балдырлар, майша-бақ, бұзаубас балық, дрейсен және жүрекше молюскілер өседі. Мұнда, Арктика теңіздерінен (Каспий итбалығы), Жерорта теңізі алқабынан қоныс аударған жануарлар мен балықтардың 15 түрі мекендейді.

Каспий  теңізінің су деңгейінің өзгеруі.

Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты Қазақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғи, әлеуметтік, экономикалық жағдай. Каспий теңізі- әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйық су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқұма –желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5-1 метрге дейін ауытқып отырады. 1837-1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980-1990 ж. аралығына сәйкес келетіні анықтылған. 1929-1941 ж. су деңгейі 2 метрге төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең  төм. абс. мөлшеріне (-29,01м) жетті. 1978-1995 ж. су деңгейі 2,35 метрге қайта көтеріліп, 1995 ж. бұл көрсеткіш-26,66м болды. (1сурет)

Каспий теңізінің  су деңгейінің өзгеруі.

Су деңгейінің тұрақсыздығы- климаттың өзгеруінен теңіз суының молаюына байланысты болып  отырған құбылыс. Жаз айларында, судың беткі қабатын күшті жел ығыстырып кетеді де, астыңғы қабаттан көтерілген суық су температураны 10-12⁰ С-қа дейін төмендетеді. Қыс айларында судың орташа температурасы, солтүстігінде – «минус» 0,5⁰ С, орталық бөлігінде +3-7⁰С , оңтүстігінде +8-10⁰ С.   Солтүстігінде теңіз беті қарашадан наурызға дейін қатады, мұздың қалыңдығы 2 метрге жетеді, орталық бөлігінде қысы қатты жылдары ғана, таяз шығанақтары қатады. 

Судың орташа тұздылығы 12,7%. Солтүстігінде Еділдің  ағынына байланысты, су тұздылығының ауытқуы байқалады. Мұхиттармен  салыстырғанда, Каспий теңізінде хлоридтер  аз да калцийдің, магнийдің сульфаттары, карбонаттары  көп. Судың конвекциялық қозғалысының нәтижесінде, қыс айларында, Солтүстік Каспий сулары вертикалды бағытта түгел араласады. Су балансының өзгеруіне байланысты Каспий теңізінің деңгейінің көп жылдық және ғасырлық ауытқулары болады.

Каспий  теңізінің  тіршілік көздері

Каспий теңізі ежелден  құнды балық түрлеріне бай. Теңіз  фаунасының негізін  эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-і, моллюскілердің 80%-і, балықтардың 50%-і) құрайды. Бекіре тұқымдас балықтардың дүниежүзіндегі өнімнің 82%  және майшабақтар,

тұщы су балықтары (табан балық, көксерке, сазан т.б.) итбалықтары осы жерде ауланады.

Еділ бойында гидротехникалық  құрылыстардың салынуына, теңізге  өндірістен шыққан лас сулардың құйылуына  және теңізден мұнай өндірілуіне  байланысты, ауланатын балық мөлшері  азаюда. Әсіресе бекіре тұқымдас балықтар мен майшабақтардың өнімі кеміп кетті. Қазірде Каспий теңізінің көптеген жерлерінде мұнай өндіріліп жатыр. Теңізден натрий сульфаты, мирабилит және эпсомит тұздары алынады.

Каспий теңізінің солтүстік  бөлігі дүниежүзінде кездеспейтін аса сезімтал табиғи ортаның бірі болып саналады. Оның үстіне, бұл жағалауда сирек кездесетін- бекіре, итбалықтар, шоқыр, қара уылдырық сияқты аса құнды табиғи тіршілік көздері бар екендігі белгілі. Сондықтан бұл аймақ, ерекше қорғалатын табиғи қорық. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жетуге кедергі келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радиациялық және химиялық жолмен ластануы және қаскөйліктің (браконьерлік) етек алуы бекіренің қорын азайтуда. Сондай-ақ, мұндағы қортпа, пілмайдың жылдан-жылға саны кеміп бара жатыр. Каспий миногасы, Еділ майшабағы, Каспий албырты, ақбалық, күтім- Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Жыл сайын 11 балық зауоты (Ресейдің, Әзербайжанның, Қазақстанның) Каспий теңізіне 75 млн. Балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық зауоты жылына 6 млн. Бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы: шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке тұзды суда, ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан (2 сурет). Солтүстік-шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Қазақстанның және Ресейдің «Қызыл кітабында» енгізілген өте сирек кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал Каспий итбалығытек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920жылы 1млн-нан астам ит балықтың 120мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360-450 мыңға дейін азайған итбалықтың 27 мыңы, 1990 жылы-13,8 мыңы, 1996 жылы-8 мыңы ауланған. 2000 жылы сәуір-тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы- Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экология жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туысқа бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сактыдағы өсімдіктерге жатады, 6 түрі- Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Ал теңіздің өзінде су өсімдіктерінің 728 түрі өседі. Теңіз өсімдіктері жамылғысының құрлық өсімдіктерінен көп айырмашылығы бар. Құрлықта, негізінен, гүлді өсімдіктер, ал суда балдырлар кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен қамыс, теңіз шөбі, шалаң, егеушөп, арамот, мүйізжапырақ өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың уылдырығының су түбінде бекүі үшін қажет, сондай –ақ, су құстары мен кейбір балық түрлеріне керек болады.

Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен қауіп төндіруде.

Каспий экологиясына мұнай өндірудің қаупі қанша?

Каспий теңізі қайраңында кең көлемде басталған бұрғылау жұмыстары теңізге қауіп төндіре  ме? Әрине. Әлемнің әр түпкірінде болып жатқан экологиялық апаттардың ащы сабағынан оң қорытынды шығармасақ, Каспийдің келешегіне де қауіп төнеді. Соңғы жылдары, шетелдік алпауыттардың Каспийғе шабуылы күн санап күшейіп барады. Аралдан айырыла жаздап, Балқашқа қауіп төніп тұрған мына табиғаттың торыққан шағында, енді қауіп кәрі Каспийге де таялған сияқты. 2000 жылы осы теңізде он бір мыңның үстінде ит балықтар қырылып, бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Соңғы жылдары бекіре балықтарын аулау көлемі, бірнеше есе азайды. Балықтардың түрлі ауруларға ұшырау фактілері жиі орын алуда. Бағасы алтынмен пара-пар қара, қызыл уылдырықтарды өндіру де кеміп барады. Кейінгі жылдарда теңіз астында мұнай іздеп бұрғылап жатқан ОКИОК бірнеше рет теңізді-күкірт қышқылы, азот, аммиак және сынаппен ластанғаны байқалған.

Атмосфераның  ластануына мұнай-газ өндіретін  және және оны қайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде. Мысалы: 1998 ж Атырау облысы бойынша атмосфераға 135,1 мың тонна зиянды заттар(оның ішінде 132,8 мың тонна газ тәрізді заттар 2,3 мың тонна қатты заттар ) шығарылған. Бұл улы заттарды атмосфераға, негізінен, ескі технология жабдықтармен 3,5 мың мұнай ұңғымасы шығарылған.  Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы- ілеспе газды іске жарату. Қазір жылына 800 млн³.газ ауада жанады. Мұнай кен орындарында мұнай өнімдерін өңдеу кезінде мұнай мен қалдық сулардың топырақ пен грунтқа төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай өнімдері қалдықтарымен ластанған аумақ 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. тоннадан асады. Теңіз деңгейінің көтерілуіне және мұнайдың теңізге төгілуіне байланысты теңіз суының құрамында мұнай өнімдерінің қалдықтары, фенол, хлорлы органикалық пестицидтер, аммонийлы азот, ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған. Судағы мұнай өнімдерінің ең жоғарғы концентрациясы мамыр- шілде айларында байқалады.  Теңіз жағалауында мұнай және мұнай өнімдерімен, улы газдармен ластануы планктондар мен теңіз суында тіршілік ететін жануарлар мен  өсімдіктердің жаппай жойылуына әкеледі. Теңіз түбіндегі шөгінділердің мұнай өнімдерімен ластануы бентостық тіршілік ететін организмдер мен моллюскілерге, сондай-ақ, су құстары мен балықтарға да зиянын тигізуде. Мысалы: 1900 жылмен салыстырғанда Каспий теңізінде балық аулау 3 есеге, яғни 500-600 мың тоннадан 180 мың тоннаға дейін азайды. Теңіз cуын ең қауыпты ластаушы заттың бірі – ыдырамайтын ауыр металдар (мыс, мырыш, барий т.б.). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л яғни рұқсат етілген шектен 2 есе артық , ал барийдікі -50 мкг/л яғни 5 есе артық. Каспий жағалауы аймағының ластануы онда тіршілік ететін организмдерге ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына үлкен қауіп төндіруде.

Кейбір ғалымдар, Каспийдің астынан мұнай сорып  алып, байлыққа келеміз деген ойлардың дұрыс емес екендігін айтып та жүр. Оладың ойынша, теңізден бал татығын балығымен, қара, қызыл уылдырықтары, мұнайдан түсетін пайдадан жүздеген есе көп. Осы байлықтарды дұрыс пайдаланса, табиғат өзгеріссіз өз қалпында қалып, халық бұл байлықтардың пайдасын көре алады. Белгілі жүйемен ауланса, балықтар саны ешқашан да азаймайды екен.

Ал шетел  алпауыттарына тек мұнай керек, ақша керек. Теңіздің ластанып жатқанында олардың шаруасы да жоқ. Қоршаған ортаға келтірген зияны үшін төлемдік айып  пұл төлеу мәселелері, олармен жасалған келісім шарттарда қарастырылмаған көрінеді.

Бүгінгі күнге  дейін, біздің мемлекетімізде, ерекше қорғалатын аймақтарда, қорықтарда пайдаланатын құжаттарда, зиянды заттардың зияны  жоқ жоғарғы концентрациялардың мәндері және нормалары жасақталмаған. Сондықтан шетелдік мұнай компаниялары – теңізде құрлықта қолданылатын экологиялық нормалар мен шектемелерді пайдаланып келеді. Олардың сандық мәндерінің айырмашылықтарын салыстырсақ, өз қолымыздан Каспий теңізінің Солтүстік қайраңын ластауға жол беріп отырғандығымыз байқалады.

Кейінгі кезде  Каспийдің итбалықтары қырылып, енді қызыл балықтарға қауіп төніп  келе жатқандығы туралы мәліметтер орын алып, теңіздің кіші інжу-маржан аралдарынан- қорытпа, бекіре, севрюга тәрізді  бекіре тұқымдас балықтардың ғана уылдырығымен, шабақ плпнктондарымен қоректенетін мнемиопопсис деп аталатын мөлдір түсті денесі іркілдеген теңіз  жәндігі – медузаның көп мөлшерде табылғандығы туралы мәліметтер бар.  Бұл жәндіктердің ойда жоқта қаптап кетуін ғалымдар түсіндіре алмай отыр, ал жебір жәндіктер асыл байлығымыз болып табылатын балықтарды құртуда. Көпшілік ғалымдар бұл құбылысты, теңіздің мұнай қалдықтарымен және де басқа заттармен ластануымен байланыстырып отыр.

Балық- бағалы байлық. Тек Каспий балығымен, қазіргі күні 5 мемлекеттің, жүздеген миллион адамдары қоректеніп отыр. Егер осы балық болмаса, осыншама халық қалай күн көрмек?

Каспий – ғажап теңіз. Атамекен газетіндегі мәліметтерге жүгінер болсақ, оның басқа байлықтарын былай қойғанда бағалы балығының өзінен 500 миллиард доллар пайда табуға болады деген жорамалдар бар. Сонда мұнайды өндіріп, қоршаған ортаны бүлдірудің не қажеті бар? Үкімет адамдары жәнеғ ақшасы мол адамдардың бұл проблеманы дұрыс түсінетін уақыты жеткен сияқты.

Лабораториялық  зеттеулер бекіре ағзасының елеулі түрде сыққатқа шалдыққанын анықтап отыр. Оның уылдырығының сырты былжырап жұқарған. Еділ бойынан ауланған бекіренің етінде 1-5мг ауыр металдар- қорғасын, сынап пен калий бар екендігі анықталған. Бұлардан басқа- гербицит, пестицид сияқты улы заттар да табылған. Ауру балықтардың уылдырығы консервілеуге келмейді. Бірден қара қоймалжын сұйыққа айналады.