Экологиялық мәселелердің экономикалық аспектілері

 

 

        Планетамыздың  ¾ бөлігін (70,8%) Әлемдік мұхит алып жатыр. Оның ішінде мұхит суының еншісіне 97%, құрлық суларына 1%, мұздықтарға 2% келеді. Жер планетасындағы барлық теңіздер мен мұхиттардың жиынтығы болып табылатын Әлемдік мұхит планета тіршілігіне үлкен әсер етеді.

         Әлемдік  мұхит планета халқының тағам  ретінде пайдаланатын барлық  жануарлар белоктарының 1/6 бөлігімен  қамтамасыз етеді. Жер бетіндегі  тіршілік сақтауда негізгі рөл  мұхитқа, оның ішінде мұхиттың  жағалауындағы аймақтарға тиеселі.  Өйткені планета атмосферасына  түсетін оттегінің 70%-ы планктондарда жүретін фотосинтез процесінің нәтижесі. Әлемдік мұхит биосферадағы тепе-теңдікті сақтауда үлкен рөл атқаратын болғандықтан, оны қорғау- халықаралық экологиялық өзекті мәселелердің бірі.

      Мұхиттар  әртүрлі ресурстардың қойнауы  ғана емес, құрлықтырды, аралдарды  байланыстыратын ыңғайлы, тегін  жол болып та есептеледі. Теңіз  транспорты мемлекеттер арасындағы  жүк тасымалының 80% қамтамасыз  етеді. Теңізге шығу мүкіндігі  бар көптеген елдер әртүрлі  материалдар мен заттарды, өнеркәсіп  қалдықтарын, құрылыс қоқыстарын, химиялық және жарылыс заттарын, радиоактивті қалдықтарды теңіздерге  көмеді (дампинг).

       Өнеркәсіп  орындарынан шығатын қоқыстарда  әртүрлі органикалық заттар мен  ауыр металдардың қосылыстары  кездеседі. Тұрмыстық қоқыстырда  органикалық заттардың орташа  шамамен 32-40% бар.Оның ішінде: азоттың 0,56%, фосфордың 0,44%, мырыштың 0,15%, қорғасынның 0,08%, сынаптың 0,001%бар.

        Дампинг  материалдарын теңіз түбіне тастау  және судың ұзақ уақыт бойы  лайлануы бентостың аз қозғалатын  өкілдерінің тұншығып, қырылуына  алып келеді. Тірі қалған балықтар, моллюскалар және шаянтәрізділердің  тыныс алу және қоректену жағдайының  қиыншылығына байланысты өсу  жылдамдығы төмендейді. Көп жағдайда  қауымдастықтың түрлік құрамы  өзгереді. Сондықтан қалдықтарды  теңізге көму жүйесін ұйымдастыру  және бақылау кезінде дампинг  ауданын анықтаудың маңызы зор.

        Әлемдік  мұхиттың зиянды және улы заттармен, мұнай және мұнай өнімдерімен, радиоактивті қалықтармен (РАҚ) ластануы үлкен алаңдатушылық тудырып отыр. Ластанудың масштабын мына мәліметтерден көруге болады: жағалаулардағы суға жыл сайын 320 млн. Тонна темір, 6,5 млн. Тонна фосфор, 2,3 млн. Тонна қорғасын бөлінуде. 1945-1947 жылдары кеңес, ағылшын және американдық команда басқармалары қолға түскен және өздерінің улы заттары бар (иприт, фосген) 300 мың оқ-дәрілерін суға батырды. Суға бытыру операциялары асығыс, экологиялық қауіпсіздік нормалары сақталмай жасалды. Теңіз суының әсерінен қазіргі кезде химиялық оқ-дәрілердің корустары қатты зақымдалдығ ал мұның арты жақсылыққа апарып соқпайтыны белгілі.

        АҚШ-тың  бір өзі-ақ Тынық мұхитта жүргізген  сутекті бомбасының жарылысының  (1954жылы) әсерініен  25600 км кв.жер  радиоактивті сәулеленуге ұшырады.  Жарты жылдың ішінде фғыстың  әсерінен жұқтырылған аумақ  2,5 миллион км кв.-қа жетті. Радиоактивті  заттармен уланған өсімдіктер  мен жануарлар организмдері қоректік  тізбек арқылы бір-біріне беріледі.

       Алғашында  радиактивті қоқыстардан арылудың  жолы РАҚ-ты мұхиттар мен теңіздерге  көму болды. Әдетте бұлар 200 литрлік бөшкелерге салынып, үстіне  бетон құйылып  теңізге тасталатын, белсенділігі төмен қалдықтар  болды.1983 жылға дейін РАҚ-ты теңіздерге көмуді 12 ел жүргізіп келді. Тынық мұхит суына 1949-1970 жылдары арасында РАҚ салынған  560 261 контейнер көмілген.

      Соңғы уақытта  Әлемдік мұхитты қорғауға арналған  бірнеше құжаттар қабылданды. 1972 жылы Лондонда жоғары және орташа деңгейдегі радиациялар қалдықтарымен теңіздерді ластауды тоқтату бойынша конвенцияға қол қойылды.

        Бұл  тек радиоактивті ластанудың  сипаттамасы. Ал осыдан басқа  мұнайдың , пестицидтер мен ауыр  металдардың, қоқыстардың  суды  ластауы бар. Олардың зияны  болашақта судағы флора мен  фаунаның жойылуына әкеліп соғады. Ал өз кезегінде флора мен  фаунаны сақтау біздің табиғатты  қорғаудағы мәселеліріміздің бірі  болып табылады.

 

       

      Енді жоғарыда  жазылып кеткен тұжырым бойынша   биоалуантүрліліктің жойылу мәселесіне  бас ұрайық. Сарапшылардың айтыуы  бойынша, қазіргі кезде біз  Жер тарихындағы трі организмдердің  жаппай қырылуының алтыншы дәуірін  бастан кешіріп отырмыз. Бірақ  өкінішке орай, бұл қырылудың  себебі метеориттің немесе вулкандардың  атқылануы емес, адамзаттың тіршілігі  барысында болып тұр. 

     Түрлердің тіршілігін  сақтап қалудың «Бүкіләлемдік  табиғатты қорғау кеңесі» комиссиясы  төрағасының айтуы бойынша, 2004 жылы  тірі организмдер түрлері жоғалуының  қарқыны, ежелгі адамдардың табиғатқа  әсері қазіргідей болмаған кезді  салыстырғанда 100-1000 есеге артқанын  айтады. Түрлердің жоғалуы, әрине,  табиғи эволюциялық процесс.  Қазіргі кезде жер бетінде  бұрын-соңды планетада тіршілік  еткен тірі организмдердің бар  болғаны 2-4% ғана тіршілік етеді.  Организмдердің қазба қалдықтарын  талдау барысында – тіршілік  пайда болған соңғы 3,5 миллиард  жыл ішінде Жер бетінде жыл  сайын әрбір миллион түрдің  ішінен тек бір түр ғана  жоғалып отырғаны белгілі болды.  Әрине, бұған адамзат та өз  септігін тигізуде. Планетада антропогендік  әсе нәтижесінде биоалуантүрлілікке  әсер етудің масштабын кезекті  бір метеориттің түсуімен салыстыруға  болады. 1500 жылдан бері ресми түрде  құрып кеткен 869 тірі организмдердің  түрлері тіркелген.Ал егер қазіргі  таңға дейін Жер бетінде тіршілік  ететін 5-30 миллион тірі организм  түрлерінен  2 миллионнан аса түрге  сипаттама жасалса, тіпті біз  білмеген түрлердің жоғалуы қандай  жәрежеде болғанын тек шамалауға  ғана болады.

         Адамзат  бүкіл тіршілік иелеріне соғыс  жариялаған сияқты. Үнемі болып  тұратын аң аулау, өлтіру, табиғи  ландшафтарды техногендік өзгеріске  ұшырату, қоршаған ортаны ластау  – тірі организмдер түрлері  жоғалуының кейбір себептері  ғана. Ғаламдық климаттың өзгеруі  кейбір түрлер өкілдерінің қоныс  аударуына, сөйтіп қоршаған ортаның   басқаша жағдайына бейіделуіне  мәжбүр етеді.

 

 

 

       

      Соңғы жылдары  эколог-болжаушылырдың арасында  ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында қоршаған  ортаға байланысты қоланылған мониторинг ұғымы кең таралған.

       Экологиялық мониторинг – антропогендік факторлар әсерінен қорашаған орта жағдайының, биосфера компоненттерінің өзгеруін бақылау, баға беру және болжау жүйесі. Мониторинг ұғымы кең ұғымда экономикада, өнеркәсіпте және басқа да бақылау жүргізілетін салаларда қолданылады. Ғылыми оқулықтырға бұл ұғым Стокгольмдегі БҰҰ-ның ұйымдастыруымен  (маусым, 1972 жыл) өткен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі конференциядан кейін енді. Қазіргі таңда мониториг ұғымы негізгі үш түрлі жұмыстардан  тұратын қоршаған табиғи ортаны бақылау жүйелері ретінде қарастырылады:

     1) қоршаған  ортаның жағдайын жүйелі түрде бақылау;

     2) табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуы мүмкін өзгерістерді болжау;

     3) қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларын басқару.

 Экологтар үшін негізгі  мынадай мониторинг түрлері бар:

       Биологиялық  мониторинг – биологиялық орталардағы  табиғи және антропогендік процестерді  бақылау. Мұндай мониторинг тіршіліктің  қоршаған орта компоненттерімен  өзара байланыс қамтиды. 

       Базалық  мониторинг – жалпыбтосфералық, яғни қазіргі кездегі ғана  емес, жақын аралықтағы 50-100 жыл ішінде  болатын табиғи құбылыстарды  бақылау.

       Биосфералық  мониторинг – биосферадағы өзгерістерді: атмосфераның шаңдануы, әлемдік  су балансы, Әлемдік мұхиттың  ластануы, құрлық пен мұхиттағы  биологиялық өнімнің өзгеруі  және т.б. ғаламдық деңгейде  бақылау.

       Биоэкологиялық  мониторинг – табиғи ортаның  жағдайын оның адам денсаулығына  әсер тұрғысынан бақылау. 

       Геоэкологиялық  мониторинг – табиғи экожүйелердегі  өзгерістерді бақылау. 

       Дистанционды  мониторинг – бұл авиациялық  және космостық мониторингтің  жиынтағы.

       Құрлықтардағы   сулардың ластануы мониторинг -  су ресурстарын үнемді пайдалану  және оларды ластанудан, құрғап  кетуден қорғау шараларын жүргізу  үшін құрлықтағы сулардың жағдайы  туралы ақпараттар алу мақсатында  болжау, бағалау және бақылау  жүйесі.

        Ластаушы  көздер мониторингі – ластаушы  көздер арқылы су обьектілеріне,  атмосфералық ауаға, топыраққа  бөлінген заттардың мөлшерін  және ластану деңгейін болжау, бағалау мен бақылау жүйесі.

        Аймақтық  мониторинг – антропогендік әсерге  ұшыраған үлкен өнеркәсіп орындары, қалалар және олардың айналасындағы  аймақтар биосферасы туралы ақпарат  алу үшін бақылау.

       Қорытындыда:  Аталып, жазылып кеткен өзекті  мәселелердің барлығы антропогендік  факторлардың әсерінен туындап  жатыр. Судың ластануы, озон қабатының  бұзылуы, биоалуантүрліліктің жойылуы,  демографиялық мәселелер,азық-түлік  проблемалары, климаттың өзгеруі  бұның барлығы да адамның қажеттіліктері  әсерінен туындап отыр. Осының  барлығы әлеметтік-экологиялық сипат  алып, экологияның эеономикалық  аспектісіне айналды.