Экологиялық мәселелердің экономикалық аспектілері

         Атақты орыс ғалымы В.И.Вернадскийдің (1864—1945 жж.) дүние жүзі ғалымдары мойындаған биосфера туралы ілімі қазіргі экология ғылымының ғылыми теориялық негізі болып есептелінеді.

   3) Үшінші кезең — XX ғасырдың 50-жылдарынан басталып қазіргі уакытқа дейінгі аралықты қамтиды. бұл кезеңде экология ғылымы өз алдына көптеген жаңа салалар мен бағыттарға бөлінді. Сонымен бірге экология жаратылыстану және қоғамтану ғылымдарының басын қосып отырған кешенді ғылымға айналды.

 

 

 

 

 

     Бүгінгі тақырыптың  келесі бөлімі экологияның міндеттері  мен құрылымына арналған. Олай  болса осы ұғымдармен танысып  кетейік. 

     Қазіргі жалпы  экологияның негізгі зерттеу  нысандары жоғары биологиялық  жүйелер (популяциялар, биоценоздар,  экожүйелер, биосфера) және олардың  уақыт пен кеңістік аралығындағы  өзгерістеріне байланысты түрлі  міндеттерді қамтиды. Олар:

1) организмдердің әр түрлі  топтарының (популяциялардың, түрлердің  және т.б.) сыртқы орта факторларымен  өзара қарым-қатынастарын және  олардың тіршілік ортасына әсер  ету заңдылықтарын зерттеу;

2) биоценоздардағы көптеген  түрлер популяцияларының бір-бірімен  байланыс заңдылықтарын зерттеп  анықтау;

3) тіршілік ортасы мен  популяциядағы дара сандарының  бір-біріне тәуелділігін зерттеу;

4) популяциялардағы тіршілік  үшін күрес заңдылықтары мен  табиғи сұрыпталу бағыттарын  зерттеу;

5) орта жағдайларының организмдерге  және олардың популяциялық жеке  топтарына әсерін зерттеу;

6) адамның табиғатты тиімді  пайдалану жолдарын және орта  жағдайларына антропогендік факторлардың  әсер етуін алдын ала болжауға  байланысты зерттеулер жүргізу;

7) ауыл шаруашылығы зиянкестерімен  күресу үшін биологиялық әдістердің  тиімді тәсілдерін анықтап, қолданысқа  енгізу;

8) өндіріс процестеріне  жаңа қалдықсыз технология тәсілдерін  кеңінен енгізуге арналған зерттеулер  жүргізу.

       Сонымен бірге экологияның кезек күттірмейтін іргелі міндеттері бар. Олар мыналар:

а) табиғат байлықтарының  қорын азайтпай-ак экологиялық кауіпсіздікті  қамтамасыз ету;

ә) өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы  өндірістерінің экологиялық негіздерін жетілдіре түсу;

б) экологиялық мәселелерді  шешуде әлеуметтік және экономикалық механизмдердің тиімді жолдарын жасап  шығару;

в) табиғатты пайдалануды  басқарудың ұйымдастыру-құкықтық мәселелерін  дұрыс шешу;

г) әлеуметтік-экологиялық  болжаулардың әдістерін дамыта түсу.

 

 

 

        Экология  ғылымы – күрделі де көп  қырлы. Қазіргі таңда экологоия  ғылымын көп салалы ғылымдар  жүйесі деп қарастыруға болады. Оның бірнеше үлкен бағыттары  бар.

        Геоэкология (грекше geo-жер) — жер бетіндегі экожүйелердегі және биосфералық деңгейдегі сыртқы орта құбылыстарының өзара байланысын және олардың тірі азғалармен қарым-қатынасын зерттейді.

       Өнеркәсіптік экология — өнеркәсіптік нысандардың тірі ағзаларға және қоршаған орта жағдайларына әсерін зерттейді.

       Ауыл шаруашылығы экологиясы — ауыл шаруашылығы салаларының сыртқы ортамен өзара қарым-қатынасын агроценоздардың даму өзгеру заңдылықтарын және ауыл шаруашылығы салаларының бір-біріне әсерін зерттейді.

       Ғаламдық экология — биосфера деңгейіндегі, тіпті Күн жүйесіндегі әлемдік құбылыстарды, табиғи өзгерістерді зерттейді. Мысалы, эпидемиялық аурулар, климаттың жаппай жылынуы, азон қабатының жұқаруы, ядролық қауіп катерлер, шөлейттенудің алдын алу, т.б..

        Қазіргі  кезде экологияның басты бағыттары  болып табылатын адам экологиясы және әлеуметтік экология болып табылады.

        Адам экологиясы (антропоэкология) – адамның тіршілік ортасымен әртүрлі аспектіде қарым-қатынасы туралы, яғни кешенді антропожүйе мен    биосфераның бір-біріне әсер етуі заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

        Әлеуметтік экология — табиғат пен қоғам арасындағы өзара карым-қатынас заңдылықтарын "табиғат + адам + қоғам" жүйесі негізінде, яғни қоршаған ораның қоғамға әсерін зерттейді.

 

 

 

 

       Организмге  әсер ететін кез келген орта  жағдайларын немесе орта компоненттерін экологиялық факторлар деп атайды. Экологиялық факторлар тірі организмдердің тіршілігіне, санына, географиялық таралуына тікелей немесе жанама әсер етеді. Экологиялық факторлар табиғаты бойынша және тірі организмдерге әсер етуі бойынша әртүрлі. Барлық факторларды үлкен үш топқа бөледі – абиотикалық, биотикалық және антропогендік. 

       Абиотикалық факторлар – тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық (темпеатура, ауа қысымы, жел, ылғал, жарық, т.б.), топырақ (эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық және т.б. жатады.

       Биотикалық факторлар – тірі организмдердің бір-бірінің тіршілігіне және тіршілік ететін ортасына әсері. Олар түріші және түраралық болып бөлінеді. Түріші факторларына – демографиялық , этологиялық, бәсекелестік және т.б. жатады.Ал түаралық факторларға популяциялық деңгейдегі әртүрлі теріс әсерлер (бәсекелестік, аменсализм) және оң әсерлер ( комменсализм, мутуализм, симбиоз) жатады.  Бұл факторлар: тікелей – бір организмдердің екінші бір организмдерге тікелей әсері (паразитті шырмауықтар) және жанама (қоршаған өлі табиғаттың өзгеруі арқылы) болып бөлінеді.

       Антропогендік немесе антропикалық факторлар – адамның қатысуымен қоршаған ортаға, организмдердің тіршілігіне немесе өсімдіктер мен жануарларға тікелей әсер ету.   

 

 

 

 

 

   Экология ғылымымен,  оның тарихымен, түрлерімен,  құрылымымен,  фактораларымен таныс болдық.

         Ендігі  кезекте осы уақытка дейін  жазып келе жатқан экологиялық  мәселелердің  нақ өздерін білетін  кез келді. Бұл мәселелердің  кейбіреулері өзінің күрделілігімен  «ғаламдық проблема» деген статусқа  жетті.

        Ғаламдық  экологиялық проблемалар, олардың  түрлері туралы сөз қозғаған  кезде қазіргі таңдағы Жер  бетіндегі демографиялық, азық-түлік  мәселелері туралы сөз қозғамау  мүмкін емес. Өйткені халық санының  күрт өсуі тек экономикалық, саяси  немесе әлеуметтік салалармен  ғана емес, экологиялық мәселелермен  де тығыз байланысты болып  отыр. Халық санының көбеюі адамзаттың  қоршаған ортаға қасамын күн  санап күшейтіп барады.

        Демография (грекше demos – халық, grafo – жазамын) – тарихи-қоғамдық процестерде халық санының өсу заңдылықтары туралы ғылым. Демография ұғымын 1855 жылы француз ғалымы А. Гийяр  « халық санының статистикалық элементтері немесе салыстырмалы демография» кітабының тақырыбында қолданды. Ал ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдаң бас кезінде бұл ұғым кеңінен тарала бастады.

        Қазіргі  таңда халық санының күрт өсуі  мәселелерінің жеке мемлекеттерге  ғана емес, жалпы халықаралық  қатынастарға да әсері өсіп  жатыр. Әлемде проблемалардың  түрі көп – ядролық соғысты  болдырмау, дамушы елдердің артта  қалуын жою, азық-түлік және  энергетикалық проблемалар, қатерлеі  ауруларды жою, қорашаған ортаның  ластануы және басқа да көптеген  мәселелердің ішінде демографиялық  проблемалардың орны ерекше. Өйткені  бұл мәселе басқа да ғаламдық  проблемалардың пайда болуына  әсер етеді.  

        Дүниежүзі  бойынша халық санының өсуі  табиғи және әлеуметтік-экономикалық  жағдайларға байланысты. Бұл айырмашалақтар  планетамыздың оңтүстік және  солтүстік бөліктерінде қатты  байқалады. Оңтүстік аймаққа артты  түрде Азияның дамушы елдері (бұрынғы  КСРО-ны қоспағанда), Африка және  Латын Америкасы елдері жатады. Солтүстік айаққа экономикасы  дамыған Солтүстік Америка (АҚШ,  Канада), Еуропа және Солтүстік  Азия (КСРО-ның еуропалық бөлігі, Жапония) елдері жатады.

       Халық  санының өсу қарқындығына , еңбек  нарығындағы жаһандану, саяси  тұрақсыздық және дамушы елдердегі  бірқатар жанжалдар мен қақатығыстар  көшіп-қону процестерінің қарқынды  жүруі әсер етеді. Халық санының  өсуін шекті деңгейден аспай  (пайдаланатын планета ресурстарына  қатысты) тоқтату және тұрақтандыру  маңызды болып табылады. Тіпті  мысықтар мен иттер санын да  реттеу керек  сияқты. Өйткені  өнеркәсібі дамыған елдерде саны  көп мұндай үй жануарларыи  жоғары белокты өнімдермен –  етпен, балықпен асырайды. Ал бұл  кезде дамушы елдерде миллиондаған  балалар аштықтын қырылуда. Бүгінігі  таңда бұл көзқарасты дұрыс  деп есептеуі мүмкін, алайда азық-түлік  тапшылығы азамзаттың алдына  – « адамдарды құтқару керек  пе, әлде жақсы көретін үй жануарларын  құтқару керек пе?» дегене сұрақ  туындаған кезде, әрине таңдау  адамдар жағына шығатын шығар  деген ой бар. 

         Өнеркәсіптік  күштер дамып, қуатты болған  сайын біздің планетаның мөлшері  кіірейіп бара жатқан сияқты  болып көрінеді. Адамдар өздерінің  күнделікті өндірістік жұмыс  барысында, жай өмірде Жердің  және ондағы  табиғи ресурстардың  шектеулі екенін естен шығармау  керек. Саналы, үнемді шаруашылықтың  тек саны мен табиғи ресурстардың  көлемін ескере отырып, олардың  тұрақты қатынасын сақтаудың  кезі келді. 

 

 

    

         Келесі, ол ғаламдық азық-түлік проблемасы. Бұл ұғым ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында Рим клубындағы «Өсу шегі» баяндамасынан кейін пайда болды. Бұл баяндаманы американдық ғалым Д.Л.Медоуз, ұстазы Д.Форрестердің қағидасын (яғни, табиғат ресурстарының азаюына, қоршаған ортаның ластануына және дамушы елдердегі «демографиялық жарылысқа» байланысты әлемдік апаттардың болуы) сүйеніп дайындаған еді.

      Бір-бірімен  байланысты ғаламдық проблемалардың  ішінде азық-түлік мәселесі ерекше  орын алады. Өйткені миллиардтаған  адамның өмір сүруі және денсаулығы  азық-түліктің қоры мен сапасына  байланысты. Бұл жөнінен Жер бетіндегі  халық санының өсуін проблема  туындатушы фактор деп атауға  болады. ХХІ ғасырдың басына қарай  азық-түілік саласында алаңдатушылық  туғызатын жаңа екі тенденция  пайда болды. Біріншіден, азық-түлік  өндіру және оған кететін өзіндік  құн да баяулай бастады. Екіншіден,  азық-түлік бағасына бірден әсер  етпесе де, ауылшаруашылық өндірісінің  дамуы үшін адамзат алдында  сол азық-түліктің экологиялық  бағасы арта бастады. Бұл өз  кезегінде ауыл шаруашылығы мен  оның салаларына әсердің қайтымсыз  екенін және осыған байланысты  қоршаған орта мен адам денсаулығына  антропогендік әсердің өскенін  көрсетеді.

Азық-түлік  тапшылығының басты себебі – 1956 жылдан бері адам басына шаққанда егістік  жерлерінің көлемінің қысқарып, басқа  мақсаттарға пайдаланылуы және топырақтың эрозияға ұшырауына байланысты. Әлем бойынша астық, ет, балық және басқа  тағам түрлерін адам басына шаққанда өндірілуі 1985 жылдан бері төмендеп келеді.

         Әлемдік  ашаршылықпен күрес бағдарламасы (Браун университеті, АҚШ) мәліметтері  бойынша ХХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы  егістіктерден алынған егістіктерден  алынған әлемдік өнімді малға  азық ретінде емес, адамдарға  бірдей бөліп берсе, жер бетіндегі  6 миллиард халықты вегетариандық азық-түлікпен қамтамасыз етуге болады екен. Тағамның 15% калориясы мал өнімдерінен алынған кезде тамақпен 40 миллиард адамды қамтамасыз етуге болады. 

      Табиғи жағдайлардың  өзгеруі, жер мен судың өнеркәсіптік  және ауыдшаруашылық өнімдермен  ластануы, минералдық тыңайтқыштар  мен улы химикаттарды кеңінен  пайдалану тамақөнімдерінде адам  денсаулығына зиянды заттардың  жинақталуына алып келеді. Кейбір  мәләметтер бойынша бүкіл қатерлі  ісік аурулардың 60-80%ауа құрамында, суда, тамақ өнімдерінде химикаттардың болына байланысты.

       Басқа  да ауру белгілері – тез  шаршау, депрессия қозғалыстың баяу  болуы, бас ауруы, аллергия, әртүрлі  инфекциялар мен созылмалы аурулар,  ашушаңдық, есте сақтау қабілетінің  төмендеуі және т.б. ауру белгілері  шын мәнінде қоршаған оратның  ластануымен қатар, тамақ сапасына  да байланысты.  

     Индустриалдану  және урбанизация прцестері атмосфераға  көп мөлшерде зиянды химиялық  заттар мен ауыр металдарды  бөліп, қала және өнеркәсіптік  құрылыс орындарына, транспорттық  жүйелерге орын беріп, айналымдағы  өңделетін жерлердің қысқаруына  және ауыл шаруашылығына зиян  тигізуде. Бұл өз кезегінде қала  халқы санының өсуіне, нәтижесінде  мал өнімдерін кеңінен пайдалануға  жол береді. «Ет революциясы»  деп аталатын бұл үрдіс бүкіл  агралық саланың өндірістік мамандануының  өзгеруіне алып келеді. «Ет революциясының»  басқа бір салдары – ауыл  шаруашылығының қоршаған ортаға  зиянды әсерінің артуы. Өйткені  егістіктерге қарағанда мал шаруашылығының  әсері жоғары болады.

      Жануарлар  шектеулі кеңістікте орналасқан  және негізінен құрама жеммен (комбикорм) қоректенетін дамыған  елдердегі мал шаруашылығы да  қоршаған ортаға зиянды әсер  етуде.Ірі мал фермалары қоршаған  ортаға метан мен аммиак бөлетін  соңғы өнімдерін ғана шығарып  қоймай, жергілікті жердің топырағы  мен суы да қимен, көңмен, сұйық  ағындылармен ластанады. Әлем  бойынша жыл сайын үй жануарларынан  қоршаған ортаға 23 миллион тонна  аммиак бөлінеді. Қоршаған ортаға  метанның көп бөлінуі парникті  эффектінің пайда болуына ықпал  етеді. Бұл газдың әсері көмірқышқыл  газына қарағанда 25 есе жоғары. Кейбір мәліметтерге қарағанда,  Батыс елдердегі көңнің 73% пайдаға аспай, тек қоршаған орта ластаушысы ретінде ғана қарастырылады.

     2009 жылы шілде  айында Италияның Аквил қаласында  «үлкен сегіздік» елдерінің басшылары  ашаршылықтың себептерін айқындау  және оны болдырмаудың жолдары  туралы мынадай мәселелер қарастырды:

• Ұлттық жобаларды қолдау;
• Азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі туралы кешенді бағдарламалармен қамтамасыз ету;
• Ынтымақтастықты стратегиялық үйлестіру;
• Көпжақты мекемелердің рөлдерін нығайту;
• «Үлкен сегіздік» кездесуіндегі (20 миллиард доллар) және Питсбургте өткен «үлкен жиырма мемлекеттер» (2 миллиард доллар) кездесуіндегі қаржылық міндеттемелердеңгейін қолдау.