Географияық орналасуы, жер бедері және халқы

Үстіріттің бетінде , әсіресе , Торғай, Ырғыз, Өлкейек  өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көп ойпаттар, сортаңдар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 метр аралығында құбылады. Мұндағы алқаптарды көлемді құмдар алып жатыр. Солардың ішіндегі ең ірілері Айырқызыл, Нарқызыл, Жаманқұм, Тәуіп болып Аралдың Қарақұмымен жалғасады.

Планетамызда теңдесі жоқ табиғаттың ғажайып құбылысы – Жаманшың метеорит кратері осы Ырғыз жерінің еншісінде. Ғаламдардың болжамы бойынша мұннан 700 мың жыл бұрын осы Жаманшыңға алып метеорит түскен. Сол он мыңдаған мегатонна бомбаның қуатындай жарылыстан тереңдігі 700 метр, диаметрі 5,5 шақырымға созылатын шұңқыр пайда болған. Жарылыс төңірегіндегі қысым жүздеген килобарға, температура бірнеше мың градусқа жеткен. Осының нәтижесінде импактит, тектит (иргизит) породалары пайда болған. Бұл екі породаның жер бетінде бір жерден табылуы алғашқы рет Жаманшың кратерінің үлесіне тиіп отыр.

Мұнан миллиондаған жылдар бұрынғы Ырғыз даласында алып денелі хайуанаттар өмір сүрген. Осы ғажайыпқа қызыққан орыс геологтары К.К.Матвеев пен П.М.Василевский 1912-1916 жылдар Ырғыз аймағына зерттеулер жүргізіпті.К.К.Матвеев 1912 жылы осы өңірдің Шалқар теңіз (Құрдым) аймағындағы өзеннің жер қабатынан индрикотерий (сүт қоректілердің дүние жүзінде ішінара кездесетін алыбы) сүйегін тапқан. Ғылымдағы осы ғаламат оқиға туралы сол кездегі газет-журналдардың барлығы дерлік жазыпты. Өйткені, биіктігі бес метрдей, ұзындығы сегіз метрдей, бұл алып хайуанның әлемде теңдесі жоқ болатын. 1922 жылы 1-12 маусым аралығында Петроградта өткен бірінші Бүкілресейлік геологиялық сьезде профессор А.А.Борисяк Ырғыздан табылған осы индрокотерий фаунасы жиналғандарға мақтанышпен көрсетіпті. Осындай бір алып хайуанаттың бірі 1979 жылы Ақши аулынан табылып, Ырғыз мұражайына тапсырылған мамонттың жілігі.

Халқы.

Аудан құрамында 7 селолық округ, 20 елді – мекен бар. Аудан орталығы – Ырғыз селосында 5492 адам тұрады (2009).

Ырғыз ауданы халқының жалпы саны 14771 адам (2009). Жерінің ұлан – ғайыр кеңдігіне  қарамастан, аудан халқы саны жағынан облыста 13-орын алады. Аудан тұрғындардың 99,8 пайызын қазақтар құрайды.

Тарихи деректерге сүйенсек , 1845 жылы Орал бекінісі деген атпен салынған Ырғыз көп ұзамай – ақ тоғыз жолдың торабына айналып, қала атанады, уезд орталығы болады. Уездің жер көлемі үлкен аумақты қамтыды. Қазіргі Шалқар, Әйтеке би аудандарының жері осы Ырғыздың уезіне қарап, тұрғын халқының саны да көп болған.  Әсіресе , 1915 жылы халық саны 120 мыңға жуықтаған (1-кесте).

Өткен ғасырдың алғашқы жартысындағы халқымыздың басынан өткерген түрлі қасіреттермен қиындықтарды, ашаршылықпен соғысты Ырғыз елі де бастан кешірді. Ырғыз ауданынан екі аудан бөлініп шықты. Мұның барлығы тұрғын халықтың санының азаюына әкеліп соқтырды.

Соңғы 30 жылда аудан халқының саны әуелі көбейіп, кейін азая бастаған.  1979 жылмен салыстырғанда 1989 жылы тұрғындар саны 1607 адамға, яғни 10,7 пайызға өскен, ал 1989 жылмен салыстырғанда  1999 жылы халық саны 1029 адамға немесе 6,2 пайызға кеміген. Ал 1999 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 839 адамға , яғни 5,3 пайызға азайған (2-кесте).

Тұрғындар санының 1989-1999 жылдар аралығында төмендеп кетуіне сол жылдардағы әлеуметтік – экономикалық  қиыншылықтардан халықтың қалаға үдере көшуі себеп болды. Бұл үдеріс 1999-2009 жылдары баяулағанымен әлі де толық тоқтаған жоқ.

Халықтың 1054-сі , яғни 7,1 пайызы зейнеткерлер , ал 252 адам , яғни 1,7 пайызы мүгедектігіне байланысты не жасына қарай зейнетақы алатындар, сондай – ақ жеке адамның асырауындағылар.

Аудандағы халық санынының өсуі елімізге тән демографиялық дамудың үрдістерімен сипатталады. Бұл орайда қоғамдық өмірдің алуан түрлі  салаларындағы өндірістік қатынастар мен әлеуметтік – экономикалық өзгерістердің ерекше мәні бар.  Халықтың табиғи өсіп – өнуі – еңбек ресурстарын толықтыра түсудің бірден – бір бастауы. Статистикалық деректер бойынша, ауданда бала туу  деңгейі мен халықтың табиғи өсуі соңғы жылдары облыс бойынша орташа деңгейден артық болып отыр.

Аудандағы халықтың 49,6 пайызы ерлер болса, 50,4 пайызы әйелдер. 70 жасқа дейін еркектер саны басым болса, 50 жастан бастап әйелдер саны көп. Ауданда 2525 отбасы бар. Ұлттық ерекшеліктеріне байланысты ата – анасы мен үйленген балалары бір шаңырақта тұратын отбасылар да жиі кездеседі. Осыған орай, отбасындағы адамдардың орташа саны  5-6 адамнан келеді.

Ырғыз ауданында 1км2 – ге шаққанда халықтың тығыздығы 0,3 адамнан келсе,  бұл көрсеткіш Ырғыз селолық округінде 1,1 адамнан, Аманкөл, Қызылжар, Құмтоғай, Нұра, Тәуіп, Жайсаңбай селолық округтерінде тиісінше 1,0;0,8; 0,5; 0,2; 0,3; 0,3; адамнан келеді. Аудан бойынша тұрғындар саны Жайсаңбай селолық округінде 500-ден Тәуіп , Нұра, Құмтоғай селолық округтерінде 1000-нан асады. Аманкөлде 2000-ға жуық , Қызылжар селолық округінде 2000-нан астам халық тұрса , Ырғыз селолық округінің халық саны 6500-ден асады. (3-кесте). Қазіргі кезде ауылдарды мүмкіндігінше қайта түлету, олардың қалыптасқан тарихи жүйесін қалпына келтіру жөнінде көп жұмыстар атқарылуда.

1.2 Ырғыз ауданының топырағымен су көздері.

 Ауданның топырақ жамылғысы жер бедерінің рельефіне сәйкес және топырақ құрылымын жасайтын жыныстардың литологиялық құрамының алмасуына байланысты әр түрлілігімен  ерекшеленеді. Ауданның топырағы негізінен ашық – қызғылт топырақ және қоңыр топырақты болып, екі аймаққа бөлінеді.

Ашық –қызғылт топырақ. Бұл аймаққа ауданның Батыс жақ бөлігіндегі Құмтоғай,  Қызылжар селолық округтерінің және Қалыбай елді – мекенінің жерлері жатады. Топырақ құрамы құмайтты оның құрамында сортаң,  тақыр және шалғындық – қызғылтты топырақтар бар.

Қоңыр топырақ . негізінен ауданның оңтүстігіндегі шөлейтті аймақ  құмақты, саз және құмы көбірек топырақ болып келеді. Біртектес қоңыр топырақ  жамылған алқаптар сор, сортаң, тақыр және ауқымды құмақ жерлермен шектеседі. Топырақ күзгі және қысқы жауын – шашынмен ылғалданады.

 Бұл өлкені батысынан Ырғыз өзені, солтүстік – шығысынан Торғай өзені орап  өтеді. Ырғыз өзені басынан Мұғалжар тауының жотасы – Өтеш үстіртінен алып 440 шақырым оңтүстік шығысқа ақса, Торғай өзені басын Ұлытаудан алып 150 шақырым солтүстік – батысқа құлайды да, одан оңтүстік батысқа кілт бұрылып шығысқа ағады. Осы екі өзен 200 км-ден Ырғыз жерін басып өтіп Тәуіп даласында тоғысып әрі- қарай бір арнамен Ырғыз – Торғай болып жұптаса Шалқар теңізіне ( ел аузында Құрдым  аталады) сарқылады. 136 үлкенді – кішілі салалар көктемде  бар суын  Ырғызға құйып 31 мың шаршы шақырым алқапты суландырады.

Ырғыз бойы табиғаттың өзі жасаған кең саба су қоймасы. Өйткені, бұл өлкеде Ырғыз  - Торғай өзендерінен басқа: Өлкейек , Телқара , Қарақай, Ащысай, Сарыөзек, Шоңқай, Талдысай аталатын ұзынды – қысқалы өзендермен 30-дан астам аумақты көлдер бар. Бұлардың ішінде ұзын ағатындары : Өлкейек , Қарақай, Телқара.

Өлкейек – Жантай, Толыбай өзендерінің қосылған сағасынан басталып Нұра бойындағы Қызылкөлге құйатын арасы  349 шақырымға созылатын су шығатын алқабы 3600 шаршы шақырым құрайтын сулы өзен. Қарғын кезінде аңғары кей тұста 1 шақырымнан 3,5 шақырымға жетеді. Көктемгі қар суының тасқынынан кейін суы үзілген арналар қара суларға айналады.

Қарақай – Басқұдық жерінен басталып Күшіккөлге құятын ұзындығы 146 шақырымға созылатын өзен. Көктемгі тасқында суын 3150 шаршы шақырым алқапқа жаяды. Құрғақшылық жылдар арнасы үзіліп көп тұстары құрғап қалады. Алқабынан мол түсімді мал азығы дайындалады. Телқара ағысы 100 шақырымға созылатын Ырғыз жерінен басталып  Торғай өзеніне құятын 1400 шаршы шақырым су шығатын алқабы бар өзен. Кең жайылымы – алуан түрлі шөп өсетін шабындық.

Ырғыздың  өзендері мен көлдерінің байлығы қамысты қопалық және әр түрлі балықтар. Осы Байтақ, Қызылкөл, Бақшақкөл, Малайдар, Қармақкөл, Айыркөл, Алакөл, Жаркөл, Аманкөл, Жалаңаш көлдері Ырғыз жерінің даңқын асырған. Бір ғана Байтақ көлдің көлемі 47 шаршы шақырым, тереңдігі 3 м, көктемде Торғай өзенінен сабасын толтыратын сұлу көл. Көркемдігі көргендердің көңілінде қалатын Бөгенкөл – теңіз деңгейінен 52 м биіктікте жатқан ағынды көл. Көктемде 12,5 шаршы шақырымға шалқып, төңірегіндегі ұсақ көлдермен тұтасады. Ырғыз елінің Байтақ көлден кейінгі мақтанышы – Қызылкөл. Бұл ұзындығы 11 шақырым, ені 6,2 шақырым, жалпы ауданы 14,6 шаршы щақырым ағынсыз, тұйық көл. Жағалауын белдеулеп шоқ - шоқ қамыс өседі. Ырғыз су бассейініне 87 мың шаршы шақырым су қоры жинақталғанымен, оның біразы көктемде Шалқар теңізіне (Құрдымға) сіңеді. Құрдым табиғаттың артық су жинайтын алапат қоймасы тәрізді. Өйткені, ұзындығы 22,6 шақыры, ені 10,9 шақырым, тереңдігі 1,6 м, жалпы көлемі 30 шаршы шақырым құрайтын тұйық көлдің сабасы көктем мезгілінде де ешқашан суға толған емес.

1.4 Ырғыз ауданының климаты.

 Аудан жері мұхиттар  мен биік таулы жүйелерден  алыста жатыр. Қыста аумақ Сібір  антициклонының ықпалында болады. Жазда жылы, шөл даланың құрғақ  субтропикалық ауасы кедергісіз  еркін жетеді. Ауданда құрғақ  континентальдық климат қалыптасқан. Ырғыз өңірі сан ғасырдан бері  табиғи ылғалдың жеткіліксіздігі  мен ыстық та қуаң не қара  суықты ауа райымен, аңызақ не аязды желімен, шаңды дауылымен, ылғалдың ауаға бостан – бос қарқынды булануымен, оған керісінше жер бетіне түсетін атмосфералық жауын – шашын мөлшерінің мардымсыздығымен  ерекшелінеді, яғни жазы ыстық, қуаң болса, қысы қарлы, аязды келеді. Жыл ішінде ауа температурасының өзгеруі қыста тұрақты аязды күндермен, көктемгі салқыннан жедел ыстық жазғы жалғасуымен сипатталады. Аудан аумағында орташа жылдық температура 5,30С жылы.

Жылдың ең ыстық  айы – шілде , бұл айдағы ауаның орташа температурасы 25,00С (1-кесте), кейде одан астам болады. Тіркелген ең жоғары абсолюттік температура 440С. Аудан аумағында жылдық орташа ылғал мөлшері 102-183 мм (2-кесте), қуаңшылық жылдары жауын – шашын мөлшері 102 мм-ден аспай қалады.

1-кесте                        

2-кесте

Жыл бойы ылғал тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мезгілде келіп, салқын кезде жауын – шашынның мөлшері шамамен 50-70% болады. Ылғалдың айлық мөлшерінің ең молы маусым немесе шілде айларына келеді. Жауын – шашын негізінен көп көлемде жаумайды, кейде ғана біршама ұзақ жаңбыр, күшті нөсер кездеседі. Жаздағы ылғал күннің ыстығынан, шөлді жерлердің көптігінен тез буға айналып кетеді. Ылғалдыну шамасына қарағанда бұл аймақтың құрғақ, жылы аудандардан айырмашылығы шамалы. Жылдың жылы маусымдарында негізінен оңтүстік бағытында соғатын желдің үлесі басым;  желдің орташа жылдамдығы 9-14 м\сек, ең күшті желдің қарқындылығы 33м\сек-қа жетеді.

Ауаның айлық неғұрлым төменгі орта температурасы қаңтар – ақпан айларында байқалады. Бұл айлардың орташа температурасы – 120 – 170. Температураның ауданда тіркелген төменгі абсолюттік шамасы -330 -420 суықты көрсеткен. Қыста жел негізінен солтүстік батыстан соғады, жылдамдығы 15-20 м\сек . Желтоқсан айының екінші жартысынан бастап қар жауады. Қардың қалыңдығы 20-25 см, қар суының қоры 55-75 мм – ді құрайды. Қар 105 күндей жатып , наурыз айының ортасынан ери бастайды. Қыс кезінде орта есеппен 12-15 күндей боран соғады.

Ауаның орташа тәуліктік температурасы 00 аусуы көктемде, әдетте 25-31 наурызда, күзде тиісінше 1-10, қараша мен 29-31 қазанда. Орташа тәуліктік температураның 00-тан артық болатын күндер саны 200-ге жуық. Аяссыз кезең ауданының оңтүстік бөлігінде 150-160 күнге созылады.

Ауа райының ерекше құбылыстары да болып тұрады. 2002 жылы 9 тамызда Ырғыз ауданының үстімен құм араласқан нөсер жауын жауып, жылдамдығы 36 м\сек болатын дүлей дауыл соқты. Бұл табиғат апатынан әлеуметтік сала ғимараттары мен мектептер, жекелеген тұрғындар көп зиян шекті.

Радиациялық баланс. Аудандағы радиацияның ең көп мөлшері 5-7 мкр\сағ, ол маусым және шілде айларына келеді. Жағымсыз радиациялық баланс – айына 1 мкр \ сағ – желтоқсаннан ақпанға дейін байқалып, наурыз және қараша айларында оның мөлшері 0–ге тең.

1.5 Ырғыз ауданының  өсімдігі мен жануарлар дүниесінің экологиялық жағдайы.

Түр-тұқымына қарағанда ауданда өсімдік өте -  мөте әр түрлі. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталады: далалықта – дақылдық, қуаң далада – жусанды өсімдіктер. Олардың кейбіреулері мыналар: бидайық, қамыс құрақ, қоға, шағыр, көкпек, барқын, боздық, көде (еркек), алабота, қына, жантақ, түйе жапырақ, адыраспан, киік оты, жалбыз, қурай, есекмия, өлеңшөп, саңырауқұлақ, бүлдірген, жусан, шілік, қызғалдақ, жабайы тал, шеңгел, жыңғыл, тобылғы, изен.

Географиялық орналасуы мен ландшафты – климат жағдайының әртүрлілігінен аудан жерінде аң – құстың түрлері де сан алуан. Өңірде сүт қоректілердің 42, құстардың 250 және балықтың 11 түрі кездеседі. Ауданда кездесетін жануарлар: жабайы шошқа, ақбөкен, бұлан, елік, шибөрі, қасқыр, шағыл мысығы, қамыс мысығы, қарсақ, түлкі, борсық, ақкіс, сасық күзен, су егеу құйрығы, ондатр, саршұнақ, құм қоян, ор қоян, ақ қоян, аламан. Бұлардың ішінде шағыл мысығы мен қызыл қасқыр ҚР «Қызыл кітабына» еңгізіліп, қорғауға алынған. Жабайы шошқа қамыс құрақты қопалары бар ірі су арналарын, тоғайларды мекендейді. Саны әжептәуір – 600-ге дейін барады, лецензия бойынша әуесқой аңшылық обьектісі болып табылады. Тұяқтылар ішіндегі ең көп тараған киік. Ырғыз жерінде олар жаз айларында кездеседі, қысты үстірт жазығында, Байғанин және Шалқар аудандары өңірінде өткізеді. Қыс қатаң болса, одан әрі оңтүстікке көшеді. Бұрын киікті аулау аңшылық кәсіп болып, онымен мемілекеттік аңшылық шаруашылығы айналысқан болатын. Құм қояныда негізінен әуесқой аңшылық обьектісі. Өңірде құстың түрі көптеп кездеседі. Оның 35 түрі ұя салады, қалғандары қайту, келу маусымында кездесетіндер. Құс түрлерінің көпшілігі тұрақты және кеңінен таралған. Ырғыз өңірінде мекендейтін кейбір құстар: сұрқаз, шаңқылдаққаз, от үйрек, даурықпа шірігей, қызылтұмсық сүңгуір, барылдауық үйрек, сары айдар үйрек, бізқұйрық-үйрек, жалпақтұмсық үйрек, сұр үйрек, ысылдақ- шүрегей, үлкен суқұзғын, үлкен әупілдек,  қызылбас сүңгуір, алакөз - сүңгуір, айдарлы сүңгуір, қасқалдақ, шіл, бөдене, көкқұтан, тауқұдірет, жылқышы, қызғыш, үлкен шалшықшы, қараторғай, айдарлы үйрек, сеппілтас - бейнарық, дала шілі, көк кептер, күжіркей, шаушалшық, қасқа шалшықшы, үлкен шырғалақ, кіші шырғалақ, қара қаз, көкшіл көгершін, атша көкек.