Ауыспалы егістік

Танапта дақылдардың алмасуы  топырақтың физикалық жағдайын, өсіресе  оның құрылымы мен тығыздығын жақсартады.

Бір жылдың отамалы дақылдарды қарқынды өңдеулер мен қайталама есіру топырақтың тым борпылдақ болуына, қара шіріктің азаюына, соңынан топырақ құрылымының нашарлауына ұрындырады.

Қүрғаң дала жене дала аймақтарының жағдайында жел эрозиясының қауіптілігі байқалады. Бүл аймақта кеп жылдың шөптер және басқа дақылдар қалың қыртысты (шымды) ңүрады, топырақ құрылымын жақсар-тады, суға тезімді агрегаттардың санын өебейтеді, су және жел эрозиясынан қорғайды.

Дөнді дақылдар түріне қарай алғы дақыл ретінде әр түрлі бағаланады. Күздік бидай жаздық бидай мен арпа үшін кептеген отамалы дақылдар үшін жаңсы алғы дақыл болып саналады. Жемдік дәнді-дақылдарды, арпа, т.б. нашар алғы дақылға жатқызады және оларды ауыс-палы егістің соңынан орналастырады.

С.Сейфуллин атындағы Қазақ  аграрлық университеті мен А.И.Бараев атындағы Қазақ АІНҒЗИ деректері бой-ынша сүлының жазғы егісін сүрі танапты эрозиядан қорғауға және топырақтың санитарлық жағдайын жақ-сарту үшін пайдалануға болады. Сұлының жасыл балау-сасының енімділігі гектарына 50-75 ц жетеді.

Ауыспалы егістердің кестесін құру қағидаттары (принциптері). Ауыспалы егісте дақылдардың алмасу

тәртібін және алғы егістерін ендірістік тәжірибелері мен аймақтың ғылыми мекемелерінің үсыныстарын пайдаланып анықтайды. Бүған қойылатын негізгі талап -әрбір дақылға мүмкіндігінше оңтайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту.

Ауыспалы егістің кестесін құрастырғанда топырақ-тың қүнарлылық қорларын есімдіктердің тиімді пайдалануын ескеру керек. Сол үшін мынадай үстанымдарды сақтау керек:

1.    Негізгі дақылдарға ауданның үлкен белігін бөлген жөн.

2. Топырақтың құнарлылығына,  танаптардың тазалығына және  басқа тіршілік жағдайларына жоғары талап қоятын ең құнды дақылдарды жақсы алғы дақылдардан кейін орналастыру дүрыс.

3. Ауыспалы егісті ең жақсы алғы дақылдан бастау қажет.

4.Дәнді бұршақ дақылдарын  қайталап өсіруге болмайды.

5 Дәнді бұршақ дақылдарын  пардан кейін орналастыруға болмайды.Бұл жағдайда олардың құнды алғы егіс болған артықшылығы басқа дақылдармен пайдаланылмайды.

 

 

 

1. Аумақтағы ауыспалы егістік жағдайы

    Қостанай облысы  ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру  жөніндегі республиканың аса  ірі экономикалық аймақтарының  бірі болып саналады. Бұл облыста  астық дақылдарының егісі түгелдей  шоғырланған. Ол облыстың астық  егетін аудандарындағы табыстың  басты көзі болып табылады. Жергілікті  табиғи және экологиялық жағдайларын  ескере отырып жеке фермерлер  мен кәсіпорындардың жерді барынша  тиімді пайдалануды қамтамасыз  ететін агротехникалық және ұйымдастырушылық  шараларының жиынтық кешені –  ол егіншілік жүйесі. Егіншілік  жүйесі арнайы ауыспалы егіс  танаптарын, топырақ өңдеудің дұрыс  жүйесін, топырақ эрозиясын болдырмау  және өндірістің қажетті деңгейін  қамтамасыз ету мен айнала  қоршаған ортаны барынша қорғауды  біріктіріп, жинақтайды. Бүгінгі күні  астық шаруашылығында егіншілік  жүйесінің көптеген шаралары  дұрыс ескеріліп, іске аспауда.  Бұл өз кезегінде өндіріс деңгейін  едәуір төмендетуде. Бұрындары  әрбір шаруашылықта ауылдағы  елді мекендердің, мал фермаларының  даму жоспарын, жолдарын, ауыспалы  егіс жүйелерін қамтитын жер  пайдаланудың шаруашылықтық ішкі  жоспарлары болатын. Сонымен қатар,  шаруашылықтар алдағы 20 жылға арналған  шаруашылық-ұйымдастыру жоспарларын  да жасайтын. Шаруашылықтарды жекешелендіргеннен  соң олардың бұрынғы жер пайдалану  құрылымдары жойылды. Енді бұрын  10-15 шаруашылығы бар аудандардың  көлемінде 10 мың және одан да  көп жер пайдаланушылар дүниеге  келді. Сөйтіп әрбір жер пайдаланушы,  әрбір елді мекен үшін аймақтық  және жерге орналастыру шараларын  алуға тура келіп отыр. Облыста  суармалы жерлерді пайдалану  көп жағдайда жер мен су  ресурстарын ескере ала отырып, топыраққа құнар жинау, оны  сақтау және де егін шаруашылығы  алдында тұрған негізгі міндеттері  егіншілік ӛнімдерін едәуір арттырып, интенсивті түрде жүргізілуін  талап етеді. Бұл ресурстарды  тиімді пайдалану үшін астық  өсіретін облыстың әртүрлі аймақтарының  ерекшеліктеріне, әр жылдың климат  жағдайларына сай егіс мерзімі  мен тәртібін орнатуды мұқият  ескеру керек. Жоғарыда аталғандай  Қостанай облысы ауыл шаруашылық  өнімдерін өндіретін еліміздің  негізгі аймақтарының бірі болып  саналады. Облыстың топырақ-климат  жағдайлары бұл аймақта ауыл  шаруашылық өнімдерінің барлық  түрін өндіруге қолайлы болып  келеді. Жаңадан ұйымдастырылған  агроқұрылымдарда егіншіліктің  ғылыми негізделген жүйесін тиімді  қолдану арқылы, әрбір гектар  жердің түсімін арттыру қажет.  Бұл жүйені қалыптастыру үшін  агроқұрылымдарда ауыспалы егістерді  енгізу және игеру, әр жылдың  ауа райы ерекшеліктеріне байланысты  топырақ өңдеудің дұрыс және  тиімді жүйесін қолдану, өсіру  агротехнологиясының ғылыми негізделген үнемді технологиясын енгізу, тәлімі жерлерде топырақ құрамындағы ылғалды және жауын-шашынмен түскен суды тиімді пайдаланумен егіншілік жүйесінің мәдениетін арттыру басты мақсат болып есептелінеді. Ауылшаруашылық өндірісін әртараптандырудың басты принциптерінің бірі егіншілік мәдениетін көтеру, жаңа тиімді агротехнологияларды қолдана отырып өндірілетін өнімнің өнімділігімен бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Сонымен бірге өндірілетін өнімнің өзіндік құнын барынша төмендету. Аймақта ауылшаруашылық өнімдерінің ішінде ең негізгісі болып мақта өндірісі болып есептелінеді. Қазақстанның дәнді дақылдардың барлығы дерлік Қостанай облысында өндіріледі. Астықтың егіс көлемі 2010 жылы облыс бойынша 134,0 мың гектар жерді құрады. Барлық егіс көлемінің 64,4 пайызы, ал өндірілетін өнімнің 61,6 пайызы Қарабалық ауданында орналасқан. Өнімділіктің ең жоғарғы көрсеткіші (гектарына 20-21 центнер) Заречный мен Қарабалық аудандарында өндірілуде. Аймақта астық өнімінің салыстырмалы түрде төмен болуы шаруа қожалықтарының ауыспалы егісті қолданбай, сонымен қатар әр жылдың ауа райы ерекшеліктеріне қарай тиімді агротехникалық іс-шараларды сапалы және өз уақытында жүргізбеуі себеп болуда. Жалпы  Қостанай облысының топырақ-климаттық жағдайы және ауа-райының қалыптасу ерекшелігі ауыл шаруашылығының барлық саласын дамытуға қолайлы. Бұл облыс солтүстік ендік бойынша 41 градустан 46 градусқа және шығыс бойлық бойынша 65 градустан 71 градусқа жайылып жатыр. Бұл өлкенің ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 550 километрден жоғары, ал батыстан шығысқа қарай 470 километр, жалпы кӛлемі - 121,5 мың км2 жерді алып жатыр. Облыс климаты – континенталды, әсіресе құмды, сазды жерлерде құбылмалы өзгеріп тұрады.  Қостанай облысының климат жағдайы әр түрлілігімен ерекшеленіп, инсоляцияның және жылу ресурстарының көптігімен өзгешелінеді. Жазы ыстық, ұзақ және құрғақ, қысы суық, қысқа, жиі-жиі жылып кетеді, қар көп жауады. Орташа температурасы 0 градустан жоғары болатын аязсыз күндерінің ұзақтығы солтүстікке 8 ай болса, оңтүстікте 10 ай.Жылдың орташы температурасы 8-14 градус аралығында болады. Жылдың ең суық айы - қаңтар. Бұл айдағы орташа температура оңтүстікте 0 градустан солтүстікте минус 30-40 градусқа дейін. Температураның ең төменгі көрсеткіші кейжылдары 35-40 градус суықты көрсетеді. Ең ыстық ай - шілде. Бұл айдағы орташа температура солтүстікте 24 градус, оңтүстікте 35 градус шамасында. Температураның ең жоғары көрсеткіші 40-45 градусты көрсетеді. Кей аймақта жауын-шашынның жылдық мөлшері 120-150 миллиметр, жартылай шөл – 250-300 миллиметр, ал таулы және тауға жақын аудандарда 400-800 миллиметр. Жауын-шашын әр мезгілде әр түрлі түседі. Ең көп мөлшері наурыз, сәуір айларында, ең азы жазда жауады (5-7 пайыз). Қысқы және кӛктемгі жауын-шашын жылдық мӛлшердің 70-80 пайызын құрайды. Облыс көлемінің жері Сібірден, Ираннан, Каспий теңізі жақтан соғатын ауаның жолында жатыр. Ираннан соғатын ауа мен Сібірден соғатын суық ауа кездесетіндектен бұл жердің ауа райы тұрақты болмайды. Қыста егіс жұмысын жүргізуге болатындай жылымық күндер де аз емес. Облысымыздың жеріне Арктикадан соққан ауа қатты жел тұрғызып, қар жаудырады. Содан соң температура кенет төмендейді де, ашық күнді қатты аяздар болады. Күз бен көктемде Арктикадан келген ауа боз қырау түсіреді. Жазда облыстың жерінде ауаның мынадай үш түрі болады: Орта Азия мен Иранда пайда болатын жылы және ылғалды континентальды полярлық ауа, суық және құрғақ Арктикалық ауа мен тропикалық ауа. Бұл аудандардың қай қайсысының болса да ерекшеліктерінің қалыптасуына, жергілікті ыстық ауаның айналуы да басты роль атқарады. Жылдың барлық уақытында облыс жерінде солтүстік және солтүстік-шығыстан жел соғып тұрады. Соғатын желдің бағытына жер бедері үлкен әсерін тигізеді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы секундына 2,3-5,3 метр шамасында ауытқып отырады. Ең күшті желдің соғуы кӛктемде болады. Бұл кезде желдің жылдамдығы секундына 15 метрге жетеді. Жел ауа райын өзгертіп, кейде кенеттен жылытып, немесе қар жаудырады.Жазда ашық күндер және құрғақ ауа топырақтың үстіңгі қабатын мен ауаның тӛменгі қабатын қатты қыздырып жібереді. Жазық жерлердің шілде айындағы орташа температурасы 25-29 градусқа дейін көтеріледі. 11 Күн тәулігінің орташа температурасы 20 градустан асатын күндер 4 айға дейін созылады. Оңтүстік аймақтарда орташа ауа температура жаз айларында 28 градус тӛңірегінде болады. Жалпы жылылық бойынша орташа тәулік температура 100С жоғары. Облыс кӛлемі бойынша вегетация кезеңінде мамыр айынан тамыз айлары бойынша тиімді температура 1700–1850 градус болады. Жылы мерзімдердің ұзақтығы солтүстікте 170 күннен 190 күнге, алоңтүстікте 230 күннен 250 күнге дейін ауытқиды. Оңтүстік аймақта орташа жылдық ауа ылғалдылығы 51-56 пайызды құрап, солтүстікке қарай 60-65 пайызды дейін көтеріледі. Сонымен бірге жерлер үздіксіз суарудың және басқада гидрогеологиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты жазғы кезеңдерде ауа ылғалдылығы төмендеп және кӛтеріліп отырады. Суарылмайтын аймақтарда жазғы кезеңдерде бұл көрсеткіш 20 пайызды құрап, ал суармалы жерлерде 30 пайызға дейін жетеді. Жылдық булану дәрежесі солтүстікте 1150-1250 миллиметр, ал оңтүстік аймақтарда 1500-1600 миллиметрді құрайды. Булану дәрежесі өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңінде жылдың булану мөлшерінің 75-80 пайызын құрап, 1000-1300 миллиметрге дейін жетеді. Облыс көлемінде бірінші күздік суық кезеңі қазанның ортасында түседі, солтүстік-солтүстік шығыс бөлігінде - қыркүйектің соңында, ал соңғы суық мерзім болып сәуірдің ортасы болып саналады.  Жазда температура кӛтеріледі, қыста төмендейді. Жыл кезеңдерінде ауа құрғақталып, топырақтың жоғарғы беткейіне күшті булану жүреді. Көктемде (наурыз-мамыр) жылдық мөлшердің 39-51 пайызы түседі, жазда ( маусым-тамыз) 26 пайыз, күзде (қыркүйек - қараша) – 12-22 пайыз, қыста (желтоқсан- ақпан) – 31-40 пайыз жауын-шашын түседі. Көпжылдық ауаның орташа температурасы кӛрсеткіші, солтүстік-батыс аймақтарда 12,0–12,5 градусқа тең келеді. Көктемде топырақтың жоғарғы беткейінде булану көлемі – 296, ,4 мм,жазда – 456,9 мм, күзде -144,7 мм, қыста -71,5 мм, яғни жыл бойы орташа булану – 969,5 мм–ді құрайды, ал жылдық түсетін жауын-шашын 416 мм-ді құрайды. Ал өз кезегінде ағымдағы жылдың қысқы және көктеміндегі ауа температурасына тоқталатын болсақ, алдыңғы 2008-2010 жылдарға қарағанда аталған мерзімдерде ауа-райының жылылау келіп және жауын шашынның аз түсуімен ерекшеленді. /Қарабалық ауданының өзінде өткен 2010 жылы ауа температурасы екі айда (қаңтар-ақпан) орташа -2,3 0С құрап, жауын-шашынның мӛлшері аталған екі айдың ішінде орташа 82 мм көлемінде болған. Ал биыл, яғни 2013 жылы 12 қазан-қараша айларында ауа температурасы орташа -1,2 0С құрады, ал жауын-шашын 39 мм мӛлшерінде болды. Әзіргі таңда жауын шашынның өткен жылғы қазан-қаңтар айларына қарағанда 43 мм аз түсуінен, жер асты суының деңгейі 1,7 м тереңдікте жатыр, ал өткен 2012 жылдың дәл осы кезеңінде жер асты суының деңгейі 0,5 м тереңдікте болатын. Демек егерде наурыз-сәуір айларында, орташа көп жылдық жауын-шашынмен салыстырғанда шектен тыс мӛлшерде ылғал түспесе ағымдағы жылы егісті өткен жылдармен салыстырғанда ерте егуге жағдай туындайды. Сондықтан 2011 жылы жауын-шашынмен аз болуына байланысты, астықты егу кезеңінде ылғал сақтауға жағдай жасайтын технологияларды пайдалануды мақсатқа лайық деп санаймыз. Оның үстіне осы жылғы ауа райы ерекшеліктеріне байланысты мақта өсіретін шаруа қожалықтары көктемгі егіс алды және егіс жұмыстарын қысқа мерзімде тез жүргізуге тура келеді. Көктемгі егіс жұмыстарын сапалы және өз уақтысында жүргізілуі, тұқымдық шиттер сапалы біркелкі егіліп өніп шығуына, өсуіне, ылғал сақтауға және арам шөптердің көзін жоюға маңызы өте зор.

Қостанай ауыл шаруашылығы  ғылыми-зерттеу институты  1984 жылы 3 қазанда Қостанай облысындағы Қарабалық  және Львовка тәжірибе станциялары  негізінде құрылған. 2002 жылы 12 желтоқсанда  респ. мемлекеттік кәсіпорын болып  қайта құрылды. Құрамында картоп және майлы дақылдар селекциясын, мал  шаруашылығын, астық дақылдарының бірінші  реттік тұқымдарын өсіру, өсімдіктерді қорғау, жерді құнарландыру, танаптық жем-шөп өндірісін, дәрілік өсімдіктерді зерттеумен шұғылданатын лабораториялар жұмыс істейді. Институттың ғылыми-зерттеу  жұмыстарының негізгі бағыты: астық  өндірісінде ылғал және энергия  сақтау технологиясын жасау және жетілдіру; топырақтың аймақтық құнарлылығын арттыру; дәнді дақылдар, жем-шөп, майлы  дақылдар және картоптың селекциясы мен тұқымдары мәселелері; жоғары өнімді тұқым (ұрық) қалыптастыру (өндіру), Голштин сиырының буданы негізінде  жоғары өнімді сиыр тұқымын қалыптастыру; облыстың ауыл шаруашылқ өндірісінде  ғылым мен озық тәжірибе жетістіктерін  пайдалану және насихаттау. Селекциялық  жұмыстардың нәтижесінде жаздық бидайдың аудандастырылған жоғары өнімді Қарабалық-90, Қарабалық-85; ерте пісетін  Қазақстандық, Эритроспермум-35, Қостанай-52, т.б.; күздік бидайдың Комсомол-56, Комсомол-103; арпаның Қарабалық-150, Медикум-85; сондай-ақ, ас бұршақ, зығыр, арпа, жоңышқа, еркекшөп, бидайықтың жергілікті табиғатқа лайықты  сорттары шығарылды.

               Солтүстік өңірде бидай дақылын  егудің технологиясы 

Ауылшаруашылық өндірісін  әртараптандырудың басты принциптерінің бірі егіншілік мәдениетін көтеру, жаңа тиімді агротехнологияларды қолдана  отырып ӛндірілетін ӛнімнің өнімділігімен бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Сонымен бірге өндірілетін өнімнің өзіндік құнын барынша төмендету – ең маңызды шаралар болып танылады.

Бидай астық өндірісі –  ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан, макорон және тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер  алынады және оны күрделі жем  ретінде мал шаруашылығында да кеңінен  пайдаланады. 

Астық піскен кезде дәнінің  құрамына кіріп сақталады. Міне, осыдан көк өсімдіктер нан және ет, сүт, май сияқты басқа да адамға өте  керектік заттарға айналады да, денсаулық  сақтау саласында баға жетпес манызға  ие болады,ал оттегі болса,адамның және басқа жануалардың тыныс алуына жұмсалады.

Астық құрғақ жағдайда өте  ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді  қамбаларға құюға және жер жүзінің  түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да, суықтан да қорықпайды. Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап кеткен. Міне осындай  маңызды ерекшеліктеріне қарай  дүние жүзінің көптеген елдеріне егін шаруашылығын дамытуға,сапалы астықты  мол өндіруге үлкен мән беріледі.

Құрғақшылық Қазақстанның солтүстік  және солтүстік-шығыс аудандарында әр бес жылдың ішінде екі немесе үш жылда байқалып отырады. Сондықтан  мұнда құрғақшылықты стихиялы апат деп қарамау керек, ол бұл аймақтағы  қалыпты табиғи жағдай. Оны игеру  егіншілердің міндеті болып саналады.

Ол үшін барлық агротехникалық шаралар топырақтағы ылғал қорын  жинауға, сақтауға және үнемді пайдалануға  бағытталуы керек. 
Жаздық бидай өсіріу технологиясына байланысты өзінің өсіп –дамуына керекті ылғалдың 50% күзгі-қысқы ылғал қорынан алады. 
Жазғы жауындар топырақты терең суландырмайды, ол жауындар ылғалының үлкен бөлігі тиімсіз. Топырақтың терең қабатында жиналған күзгі-қысқы ылғал өсімдік тамырларымен жеңіл көтерілетіндіктен тиімді пайдаланылады. 
Біздің аймақта астық дақылдарының дұрыс таңдалған себу мерзімінің маңызы өте зор. Дұрыс таңдалмаған себу мерзімі егіншілердің барлық еңбегін жоққа шығарады. Топырақ ылғалын буландыруға және топырақты кептіруге әкеп соғуға душар ететін жоғары жел белсенділігі қатар жүретін сәуір, мамыр, маусымның алғашқы екі онкүндігінде ылғал өте аз түседі де көктемгі –ерте жазғы құрғақшылық туындауы біздің аймақтың қалыпты жағдайы болып саналады. Бізде ылғалдың ең көп мөлшері шілденің басы мен ортасында болады. Сондықтан егіншілердің басты міндеті топырақта қысқы, ерте жазғы түскен ылғалдарды жинау арқылы оның ылғал қорын жазғы жауын жауғанға дейін жеткізу болып саналады. Осыған байланысты астық дақылдарының себу мөлшерін таңдағанда олардың өсімдіктерінің жазғы жауындарға дейін ескіріп кетпеуін, өсу мерзімінің ылғалды көп пайдаланатын кездері жазғы жауынға жетуін қамтамасыз ететінін ескеру керек.

 

 

 

 

Агроқұрылымдарға ұсынылатын ауыспалы егіс тізбектері

1. КЕСТЕ - 3:4:1:2 (10 – ТАНАПТЫ )

 - 3 жыл бидай.

- 4 жыл арпа.

- 1 жыл жүгері, – мелиоративтік  жерді жақсарту жұмыстары, көңді  гектарына 20-40 тонна ендіру, жерді  40-42 тереңдікке жырту және ерте  сор шаю.

- 2 жыл қарақұмық.

 Көрсеткіштері: - 10 танапты ауыспалы егіс тізбектері бойынша топырақтың жыртылатын қабатындағы қарашірінді құрамы 8-9 пайызға дейін құрамдалады (0,790 – 0,861%). – қарақұмық өнімділігі мақтаның бірегей егісімен (монокультура) салыстырғанда 8-10 центнерге дейін жоғары алынады (19-22 ц - 30-33 ц).

 Тиімділіктері: Мақта өнімділігі бірегей егіспен (монокультура) салыстырғанда 72000-75000 мың теңге артық таза пайда алынады.

2. КЕСТЕ - 3:3 (6-ТАНАПТЫ)

- 3 жыл бидай.

- 3 жыл арпа.

Көрсеткіштері: - 6 танапты ауыспалы егіс тізбектері бойынша топырақтың жыртылатын қабатындағы қарашірінді құрамы 12-13 пайызға дейін құрамдалады (0,798 – 0,912%).

- арпа өнімділігі мақтаның  бірегей егісімен (монокультура) салыстырғанда  11-12 центнерге дейін жоғары артады (20-23 ц - 32-34 ц).

 Тиімділіктері: арпа өнімділігі бірегей егіспен (монокультура) салыстырғанда 75000-77000 мың теңге артық таза пайда алынады. Вегетация кезеңінде 2-3 – жылы гектарынан 140-145 ц дейін құрғақ шӛп өнімділігін қамтамасыз етеді.

18 - Дәндік жүгері өнімділігі  гектарынан 39,4 центнерге дейін өнім  береді (таза пайда 58200 т/га).

- Мақта өнімділігі мақтаның  бірегей егісімен (монокультура) салыстырғанда  7-8 центнерге дейін жоғары артады (21-23 ц - 30 ц).

Тиімділіктері: Мақта өнімділігі бірегей егіспен (монокультура) салыстырғанда 68000-70000 мың теңге артық таза пайда алынады.

 4. КЕСТЕ - 1:2 (ҚЫСҚА ТАНАПТЫ)

- 1 жыл арпа, мелиоративтік  алқап – көңді гектарына 20-40 т ендіру, жерді 40-42 тереңдікде  жырту және ерте сор шаю.

- 2 жыл Бидай. 

Көрсеткіштері: - Қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектері бойынша топырақтың жыртылатын қабатындағы қарашірінді құрамы 8-8,5 пайызға дейін жоғары құрамдалады (0,780 – 0,825%).

- Арпа өнімділігі гектарынан 15-16 центнерге дейін өнім алынады  (таза пайда 15600 т/га).

- Бидай өнімділігі Бидай  бірегей егісімен (монокультура) салыстырғанда  7-8 центнерге дейін жоғары артады (21-23 ц - 28-30 ц).

Тиімділіктері: Мақта ӛнімділігі бірегей егіспен (монокультура) салыстырғанда 65000-67000 мың теңге артық таза пайда алынады.

5. КЕСТЕ - 2:1 (ҚЫСҚА  ТАНАПТЫ)

 - 2 жыл бидай. - 1 жыл сұлы.

Көрсеткіштері: - Қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектері бойынша топырақтың жыртылатын қабатындағы қарашірінді құрамы 8-9 пайызға дейін құрамдалады (0,810 – 0,883%).

- Бидай өнімділігі мақтаның  бірегей егісімен (монокультура) салыстырғанда  7-8 центнерге дейін артық артады (21-23 ц - 31-33 ц).

Тиімділіктері: Бидай өнімділігі бірегей егіспен (монокультура) салыстырғанда 76000-78000 мың теңге артық таза пайда алынады. Вегетация кезеңінде 2-ші жылы гектарынан 160-170 центнерге дейін құрғақ шөп өнімділігін қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Топырақты үнемді өңдеу технологиясы

Ауыл шаруашылығында өндірлетін өнімнің дүниежүзілік және отандық  нарықта бәсекеге қабілетілігін  арттыру агроөнеркәсіп өндірісін  дамытудағы ӛзекті мәселе. Бұл процестің жүзеге асуы экономикалық және экологиялық тұрғыдан негізделген егін шаруашылығы жүйесін тиімді игеру және агротехнологиялық жағдаймен тығыз байлансты екендігі мәлім. Егін шаруашылығында қалыптасқан жағдайда топырақ ӛңдеу жұмыстарына қыруар энергия шығыны жұмсалуда, нақтырақ айтар болсақ, ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде жалпы технологиялық процестерге жұмсалатын энергетикалық шығынның жартысына жуығы осы топырақты ӛңдеудің еншісінде. Сондықтан соңғы жылдары әлемнің кӛптеген мемлекеттерінде ауыл шаруашылық дақылдарын ӛсіруде топырақты үнемді ӛңдеу тәсілі кеңінен қолданысқа енуде. Қазіргі кезде жасап шығарлып жатқан жоғары тиімді ауыл шаруашылық техникаларының арқасында, бір жүргенде бірнеше технологиялық іс шараларды бірге алып жүру, үнемді технологияның басты басымшылығы болып есептелінеді. Топырақтың жақсы су өткізгіштігі, бұл соның арқасында мақта қозасының тұқым себу мен суару аралығындағы кезеңдерде ӛсуі мен дамуы үшін ылғалдың тиімді қорын қалыптастыратын болады дегенді білідре бермейді. Топырақтың түзілуінің қолайлы жағдайларында бәрі де топырақтың суды ұстап тұру қабілетіне, оның шектеулі алқаптық ылғал сыйымдылығы шамасына байланысты. Топырақтың шектеулі алқаптық ылғал сыйымдылығы біздің жағдайымызда 26,0%-ға тең. Топырақта ылғалды сақтау, егістен алдын ӛңдеудің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Ылғалдың топырақта сақталуы негізінен оның құрылымы мен және жыртылу қабатының түзілуімен айқындалады. Біздің зерттеулерде, топырақтың ылғалдығын анықтау барлық мӛлдектер мен тәжірибедегі қайталаулар бойынша 60 см тереңдікке дейін, егістен кейін, вегетациялық суаруға дейін және ӛніп-ӛсу кезеңінің соңында жүргізіледі. Топырақ ылғалдылығы бойынша мәліметтер 1-ші кестеде келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ауыспалы  егісті әртараптандыру мүмкіндіктері

Қазақстанда ауыл шаруашылығы  мақсатында пайдаланылатын жерлердің жалпы көлемі 91,7 млн. га, оның ішінде егістік жерлер 22,5 млн. га құрайды. Негізгі егістік жерлердің 70 пайызы Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, және Павлодар облыстарында шоғырланған.

Ауылшаруашылық дақылдарының жалпы егістік көлемі 2013 жылы 21,4 млн. га құрады, дәнді дақылдар 15,9 млн. га, оның ішінде бидай 13,0 млн. га жерге  егілді. Ағымдағы жылы өсімдік шаруашылығындағы ауыспалы егістер құрылымында өндіріс  жағдайында сұраныс жоғары басым  дақылдардың көлемі ұлғаятын болды. Әсіресе, майлы дақылдардың көлемі 1,9 млн. га (өткен жылмен салыстырғанда  егіс көлемі 43,1 мың га жоғары), мал  азықтық дақылдардың көлемі 3,1 млн.га дейін (265 мың га жоғары) ұлғайды.

Ағымдағы жылы осы мақсаттарға  мемлекет тарапынан өсімдік шаруашылығы  саласын субсидиялауға барлық бағыттар бойынша 31,5 млрд. теңге бөлінді, ал оның ішінде басымды дақылдар өндірісін  субсидиялауға – 18,6 млрд. теңге, минералды  тыңайтқыш және гербицид бағасын  арзандатуға – 7,0 млрд. теңге және тұқым шаруашылығын дамытуға 2,5 млрд. теңге қарастырылған. Осыншама мол мөлшерде бөлінген қаржы ауылшаруашылық кәсіпорындарын жедел дамытуға, өндірісті қайта құрып өзгертуге және жекеменшік иесі нысандарында тауарлы өнім өндіруді арттыруға мүмкіндіктер тудырады. Алдағы жылдарда өсімдік шаруашылығы елімізде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Еліміздің солтүстік аймақтарында орналасқан Қостанай, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары негізінен дәнді дақылдар өсірумен айналысады. Олар республикадағы астықтың 4/5 бөлігін өндіреді. Жалпы, өңірде дәнді дақылдардан басқа да ауылшаруашылық дақылдарын ауыспалы егіс танаптарына орналастыруға топырақ-климат жағдайлары біршама қолайлы және өндірілген астық, май өнімін экспорттауға мүмкіндік мол.

Ауыспалы егіс зертханасының соңғы жылдардағы жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша аймақтағы егістік құрылымдарын әртараптандыруға төмендегі кез келген ауылшаруашылық дақылдарын өсіру тиімді болып табылады. Әсіресе, ауыспалы егістердегі егістік құрылымдарын әртараптандыру бағытында дәнді дақылдар арасынан арпа, сұлы, тарыны, дәнді-бұршақты дақылдарынан асбұршақ, ноқат, жасымақты, майлы дақылдардан зығыр, күнбағыс, қыша және рапсты, жемазықтық дақылдардан асбұршақ+сұлы қоспасы, жүгері, көп және бір жылдық шөптерді кіргізуге болады.

Ауыспалы егіс зертханасының көп жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстарының деректері өңірдегі оңтүстік қара топырақта осы ауылшаруашылық дақылдарын таза сүрі жер танабы орнына өсіргенде әр гектар ауыспалы егістің көлемінен алынған астықтың орташа өнімділігі төмендегідей болды. Арпадан – 23,8 ц, сұлыдан – 23,2 ц, асбұршақтан – 13,3 ц, ноқаттан – 12,0 ц, жасымақтан – 10,4 ц және зығырдан 8,7 ц өнім алынды.