Ауыспалы егістік

 

 

 

ЖОСПАР

 

I-бөлім. АУЫСПАЛЫ ЕГІСТЕРДІ ЖОСПАРЛАУ ҮШІН КЕРЕК ДЕРЕКТЕР

 

1. Аймақтағы ауыспалы егістік жағдайы

 

1.2. Аймақта пайдаланылатын жерлердің түрлері

 

1.3. Аймақтың климат жағдайы

 

1.4. Ауыспалы егістер орналасқан  егінжайдың топырағы

 

1.5. Арамшөптер 

 

1.6. Егіс көлемінің құрылымын  есептеу 

 

ІІ-бөлім. АУЫСПАЛЫ ЕГІСТЕРДІ  ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ИГЕРУ

 

2.1 Ауыспалы егістерді  жоспарлау

 

2.2. Ауыспалы егістерді  экономикалық тұрғыдан дәлелдеу

 

2.3. Қабылданған ауыспалы  егіске өту жоспары (ауыспалы  егісті игеру жоспары).

 

2.4. Ауыспалы егіс танаптарының  арамшөптену картасын жасау

 

2.5. Ауыспалы егістегі  топырақ өңдеу жүйесі 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Еліміз ауыл шаруашылығы  қай буынының да өрістеуіне шүкір, бүкіл  құрамды алғышарттар бар. Жер  көлемі жетеді. Төскейінде ілкімді  істерді ілгерілеткен мақсаты, мұраты биік, міндетіне жетік қауым және жетіп артылады. Соның дәстүрлі түрі – астық өндіруде Қазақстан әлемде алда келе жатқаны мәлім. Бұрнағы  жылы 27 миллион тонна алтын дән  жиналғандай толайым табыстар таңсық болмауға айналды. Тәуір-ақ жетістік, әрине. Әйткенмен, осынша мол байлықты барынша  берекелі қыла алмаудың өкініші де ұмытылар нәрсе емес. Осы орайда, онсыз да бидайға сұраныс ауытқымалы, өзгермелі болып тұрар нарықтық қатаң бәсекеде тек бір өнімді тіреу ете беру бұдан былай  қарай жөн бе деген ой туындайды. Сонда осындай олқылықтардың  орнын толтырудың жолы қандай? Бұл  әдетте өндірісті өңір ретінде елестейтін Қарағанды аймағына да қатысты жағдай, басқа барлық өңірлердің аграрлық саласындағыларды толғандырар мәселе десек, артық  айтқандық болмас, сірә.

Сөз жоқ, бізде астық өндірісі сонау тың игеруден бері берік  қалыптасқан жетекші сала екендігі белгілі. Бұрынғымен салыстырғанда асып түсуіміз де баршылық. Мәселен, 2000 жылы елімізде егістік көлемі 16 миллион гектар болса, содан кейінгі кезеңде 1,5 есеге ұлғаюы соны аңғартар дерек. Қарағанды жерінде де аумағы артқан үстіне артып, қазір 1 миллион гектарға жуықтап қалды. Бүгінде ірілі-ұсақты 800-ден астам шаруашылық егін егуден бір-бірімен жарыстас. Бұған бәлкім, қуанып, қуаттау керек шығар. Бірақ осынау іске ғана мұрын тіреп, үйреншікті үрдістен айнымау біразын көзделген табысқа оншалықты жарытпай жүргені шындық. Бір жағы бәсекелестік қинаса, екіншіден, қажеттілікке сұраныстың сәйкессіздігі ішкі, сыртқы рынокта бағаның құбылып, лайықты болмауына әсер етсе, сондай-ақ, дер кезінде сата алмау, сақтайтын қоймалардың тапшылығы, тасымалдаудың қиындығы, делдалдардың емін-еркін бассыздығы көп ретте төгілген тердің өтелуіне кедергі келтіреді. Мұны бұрнағы жылдағы көл-көсір астықты бірқатар шаруашылықтардың мезгілінде жинауға шамасы жетпеуі, жиналғанын өткізе алмай қар астында қалуы көрсетті емес пе. Көз алдыңда қолдағыдан айырылу күйініші осымен әрі кетсе жақсы ғой, алайда, диқандарды тағы сан соқтырмасына сенім жоқтығын айтпай қала алмайсыз.

Сөз орайында біз мәселенің  мына жағына назар аударғымыз келеді. Бұл күнде қандай да өндірісті  жаңа инновациялық жолмен дамыту, барынша  әртараптандыру бағыты ұсталынып отырғандығы  аян. Осы құбылыстың лебі ауыл шаруашылығында да екпінді есуі қаланады. Неге десеңіз, баяғысынша қайта-қайта егілетін бір бидайдан өзге дақылдар түрі әлі сирек. Кезінде Нұраның айналасындағы о шеті мен бұ шетіне көз жетпес егістіктермен жарыса жайқалатын күнбағыстың өзі енді, мүлдем көрінбейді.

Рас, дәнді-дақылдарды түрлендіруге талпыныс жоқ деуге болмайды. Мысал үшін, былтыр облыс бойынша 17 мың гектар майлы дақылдар егілді. Ой сарабына салып қарасаңыз, жүздеген мың гектар бидайдың ішінде құмда ізі жоқтай ғана ғой. Ал соның жолын салушылардың топшылауына қарағанда бастапқы қадамнан үміт үлкен секілді. Айталық, бұдан екі жыл бұрын алғаш рет 1200 гектар жерге зығыр тұқымын сепкен Осакаров ауданындағы «Найдаров» ЖШС соған серпіліп отыр. Іс жемісіне жігерленген серіктестік былтыр бұған дейінгі 15 мың гектар бидай алқабының 6 мың гектарын зығыр өсіруге ауыстыруға құлшыныста. Осылайша, бидайдың орнына зығырды қалау жайдан-жай дей алмайсыз. Салыстыруға сүйенсек, дағдылы дақылға қарағанда жаңа өсімдік кірісті 2-3 есе өсіруге мүмкіндік берген. Оған мынадай дәлел нақты дәйек. Егер сол жылы бидайдың бір тоннасы 15 мың теңгеге бағаланса, ал зығырдың осынша тоннасы 45 мың теңге болған. Былтыр бидайдың әр тоннасы 40 мың теңгеден айналса, зығырдікі 80 мың теңгеге жетті. Көріңіз, баға айырмашылығы қандай, одан түсер пайда қандай.

Жоғарыда аталған шаруашылық жетекшісі Павел Лущактың айтуынша, дақылдың бір түрін ғана еге беру жалғыз өнімге тәуелді етіп, телміртіп қоймай, топырақ құнарлылығын төмендетеді, жерді тоздырады. Оның қасиетін жақсы білетін жанның пайымы ғалымдардың зерттеулері бойынша расталады. Анықталғандай, соңғы жылдарда топырақ құрамындағы қарашіріктің – 20, азот қорының 15 пайызға азаюының жалғасуы түбінде не егістікке, не жайылымға жарамсыз болып қалуына әкеліп соғуға қауіптендіреді. Егістіктің құрылымдық тәртібін дұрыс сақтап, жаңа өсімдіктер арқылы органикалық құрамын бекіту алдымен экологиялық тұрғыда пайдалы болуымен бірге ырыздық көздерін ашуға бастайды.

Айтқаннан кейін атай кетелік, өсімдік шаруашылығын әртараптандыру бағытында ізденушілер қатарында Жаңаарқа, Нұра аудандарындағы Аманбай Абюров, Георгий Прокоп жетекшілік ететін «Айнабұлақ», «Шахтер» ЖШС-лер танылады. Бұлар зығыр көлемін әзірге 2 мың гектардан бастаса, біртіндеп ұлғайта беруге ынталы. Ал «Құланөтпес» шаруа қожалығы мақсары егуді облыста алғаш қолға алды.

– Нарық талабына сай іздену, дақылдарға сұранысты талдап, өтімдісін өсіруге бейімделу, жер ерекшелігін ескеру, агротехникалық ережелерді бұлжытпай орындау тәртіпке айналды. Ертеңгі істі алдын ала ойлаушылардың бірі ретінде мен де бидайға балама етіп зығырды қоса өсіруге бел будым. Өткен жылы 2,5 мың гектары жайқалды, – дейді Аманбай Абюров.

Мұндай сенімге мүмкіндіктер барын мынадай жайлар айғақтайды. Ең тиімдісі, өнімді өткізуде ешқандай қиындық жоқ екен. Мақалымызда аталған «Найдаров» ЖШС зығырын міне, екі жылдан бері алыстан таласып, берісі Азиядан, әрісі Еуропадан таңдап алушылар аз емес көрінеді. Өйткені, оның пайдасын ертеден танып-білушілер тағамға қолданумен қоса медицинада пайдаланады, тіпті, өнеркәсіпте кәдеге жаратылуы меңгерілген, соның ішінде линолеум жасауда таптырмайтын зат саналатындығын бізде біреу білсе, біреу білмес.

Пайдалы жақтары мұнымен  шектелмейді. Дәніндегі май сығып  алыну арқылы малға аса құнарлы  азық дайындалады. Құрамы амин қышқылына  бай дақыл ірі қара мен құс  үшін бірегей нәрлі азық болып  табылады.

Елбасы «Қазақстанның  әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты бағдарламалық мақаласында қолда бар мүмкіндіктерді пайдалана білу қажеттігін атап көрсетті. Бұл ретте егін шаруашылығын одан әрі дамытуда бұршақты, майлы дақылдардың мұрты бұзылмаған резервтері аз еместігін айтып өттік. Құлаққа алтын сырға, осы жолдағы ұмтылысқа мемлекеттік көмек-қолдау үлкен арқа сүйерлік. Ауыл шаруашылығы министрлігінің зығыр өсірушілерге әр гектарына 3 мың теңге субсидия беруді қарастыруы соның бір парасы. Сөйтіп, осы бағытқа басымдық анық аңғартылып отыр. Бір ғажабы, білуімізше, көптеген фермерлер бұл шарадан бейхабар. Әр жерде басталған жаңа істі таныстыру, ұсыныс-кеңес беру, мақсатты болашағы зор шаруаға бұрғызу секілді іс-әрекеттер әзірге көпшілігін қамти қоймауын айтпасқа болмайды.

Мұның бәрін түйіндей келгенде, әлбетте басқа да жайлар жеткілікті. Рет-ретімен шешуге болатындығы өз алдына, жан-жақтағы үлкен рыноктарға жеткізілуін қамтамасыз ету бірінші кезектегі мәселе дер едік. Оны шикізат есебінде сатудан гөрі, майын сығып алып өткізу анағұрлым пайдалы болар еді. Бұл үшін арнаулы өндіріс орнын құру қажеттігі тұр. Ал оның жұмысының жемісті болуына жылына кем дегенде 30 мың тонна зығыр керек деп есептеледі. Мұны өсірушілердің ұлғаюы оған қол жеткізуге үміттендіреді. Сондықтан зығырды өңдеп, дайын өнімге айналдыратын өндірісті құруға инвестиция тарту, тиісті жоба жасалып, іске асыру күн талабы дер едік.

Жер берерін барынша пайдаланудағы, байлықтың жаңа көздерін қалыптастырудағы, өнім түрлерін түрлендірудегі, жаңашылдықпен жарата білудегі, онда дамудың соны тетіктерін құрудағы іс-шаралар тамырын тереңдету кезек күттірмес міндет, бүгінде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I-бөлім. АУЫСПАЛЫ ЕГІСТЕР ЖӘНІНДЕГІ ТҮСІНІК

Ауыспалы егіс – топырақ құнарын сақтау және арттыру, тұрақты мол өнім алу мақсатында дақылдарды және танаптарды алмастырып отыру жүйесі. Ауыспалы егістің б.з.б. қолданылуы туралы мәліметтер Рим шежірелері (Катон, Варрон, Вергилий, т.б.) арқылы жеткен. Қазақстанда қара топырақты, ылғалдылығы жеткілікті аймақтарда 5 танапты және 8 танапты Ауыспалы егістің кеңінен қолданылады. Ауыспалы егістің жүйесі ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім түріне қарай егістік, мал азықтық және арнайы болып үш түрге бөлінеді. Егістік ауыспалы егістің жүйесі бойынша ылғалдылығы мол жерлерде егістік дақылдарды (бидай, сұлы, арпа, жүгері, қызылша, күнбағыс, картоп, т.б.) себердің алдында танапқа 2 – 3 жыл жоңышқа егіледі. Ал қуаңшылық аудандарда сірі жер танабын бос қалдырады. Мал азықтық ауыспалы егіс жүйесі бойынша көп жылдық жоңышқа өсіруден кейін оның орнына отамалы дақылдар (бір жылдық, көп жылдық шөптер, сүрлемдік жүгері) өсіріледі. Арнайы ауыспалы егіс жүйесінде көкөністерді, мақтаны, темекіні, күрішті, т.б. жыл сайын орын ауыстырып егеді. Сондай-ақ арнайы ауыспалы егіс жүйесін қолдану үшін жер құнарлығы жоғары, ылғал, температура жеткілікті болуы керек. Ауыспалы егіс мол өнімді дақылдар егіп, халықты азық-түлікпен, малды жемшөппен және техниканы жыл бойы жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дақылдар алмастырылып егілгенде, өнім көрсеткіштері жақсарады, жердің құнарлылығы артады, топырақ эрозиясы төмендейді, егістіктің ластануы, зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың көбеюі азаяды.

Ауыспалы егіс дегеніміз  — ғылымға негіздеп дақылдар мен  сүрі танапты белгілі бір мерзімде және аумақта кезектестіріп ор-наластыру. Дақылдар мен сүрі жердің кезектесу  ретімен бірінен соң бірінің  орналасуын ауыспалы егістің кестесі (схемасы) деп атайды. Мысалы, Қазақстандағы  ең кең тараған ауыспалы егістің  кестесі: 1 — сүрі жер, 2 — жаздық бидай, 3 — жаздық бидай, 4 — арпа. Да-қылдар мен сүрі жердің ауыспалы егістің барлық танаптары арқылы өтуі олардың аумақта кезектесуін  білдіреді. Дақылды бір танапта  үзақ уақыт өсіруді ауысымсыз, ал шаруашылықтағы негізгі дақылды  дара дақыл деп атай-ды. Ауыспалы егістерде, кейде бір дақылды  бірнеше жыл бойы қатарынан егеді, сосын оны басқа дақылмен ауыстырады. Мүндай егістіктерді қайталама егістік  деп атайды. Ауыспалы егістің әр танабында әдетте бір дақылды  өсіреді, кейде бір танапта биологиясы және өсіру технологиясы үқсас бірнеше  дақылды орналастырады. Ауыспалы егістің  мұндай танаптарын құрама деп атайды.

Ауыспалы егістің жақсы  алғы егіспен басталып, келесі жақсы  алғы егістің алдында аяқталатын бөлігі ауыспалы егістің буыны деп  аталады.

Ауыспалы егіс тәсіліне сәйкес, дақылдар мен сүрі жердің кезектесуінің  толық циклі өтетін кезеңді айналым (ротация) деп атайды. Оның ұзақтығы әдетте ауыспалы егістегі танаптар санына тең. Ауыспалы егістің тыс танабы деп дақылдардың кезектесуінен  уақытша шығарылып және бірнеше  жыл бойы бір дақыл ретінде  өсірілетін танапты айтады. Тыс танапта  көбінесе көпжылдық шөптер, жүгері өсіріледі.

Алғы дақыл деп осы  танапта өткен жылы болған дақылды  немесе сүрі жерді атайды, яғни ауыспалы егістегі әрбір дақыл немесе сүрі жер өзінен кейінгі дақыл үшін алғы дақыл болып табылады.

Ауыспалы егістің, дақыл  мен сүрі жерді ретімен ауысуына, олардың кезектестік қағидасына өзгертулер енгізуге мүмкіндік беретін  қасиетін оның икемділігі (бейімделгіштігі) деп атайды. Айналымы үзақ және биологиясы үқсас дақылдардан тұратын ауыспалы егістіңикемділігі жоғары.

Дақылдардың кезектесу қажеттілігі  химиялық, физикалық, биологиялық, экономикалық себептерге байланысты.

Бір дақылды тұрақты немесе ұзақ уақыт бойы бір жерге өсіре  берсе, онда арамшөптер, зиянкестер және аурулар қаптап, топырақ тозады да, өнімнің азаюына әкеп соқтырады. Ауыспалы егісте дақылдарды кезектестіру, биологиялық себептердің кері әсерін төмендетеді немесе тіпті мүлдем жояды. Мөселен, күнбағысты түрақты  сепкенде ол тоғышар арамшөп сүңғыладан күшті зақымданады; бидайды кезектестірмей сепсе, онда ол тамыр шіріндісі ауруына  шалдығады.

Бірнеше дақылдарды (дәнді, отамалы  дақылдар, көпжылдық екпе шөптер) өсіру  оларды себудің, орып алудың мерзімдері әр түрлі болғандықтан, еңбекті, техни-каны, жүмысшы күшін біркелкі пайдалануға, мал шаруашылығын азықпен қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.

Ауыспалы  егістегі алғы дақылдар. Дақылдар өнімінің мөлшері мен сапасына алғы даңыл үлкен әсер етеді. Қазақстанның қүрғаңшылық жағдайында, ең жақсы алғы дақылға сүрі жер (танабы) жатады. Ол то-пырақта ылғалдың, өсімдікке сіңімді түрдегі қоректік заттардың жиналуын, танаптың фитосанитарлық күйінің жақсаруын және арамшөптен тазалануын қамтамасыз етеді. Қазақстандағы таза, екпе, ықтырмалы, сидералды, жазықтілгіш гербицидті, т.б. сүрі танаптары кең тараған.

Отамалы дақылдар (қант қызылшасы, жүгері, картоп, көкөніс, т.б.) алғы дақыл  ретінде танаптарда арамшөптермен  күресті жақсы жүргізуге мүмкіндік  береді: жаз бойы арамшөптермен қатарлықта күрес жүргізіледі, топыраққа тыңайтқыштар енгізіледі.

Бұршақ тұқымдас дақылдар топырақтағы азотты көбейтеді. Жемшөпке себілген дақылдарды жазда шабу арамшөптерді азайтады.

Көп жылдық шөлтер топырақты  органикалық заттар-мен байытады, оның құрылымын жақсартады, су және жел эрозиясынан қорғайды, өсіп-өнген  патогенді микроағзаларды қүртады. СолтүстікҚазақстанның қүрғақшылық  жағдайында негізінен көпжылдық  дәнді екпе шөп-терді, ал оның ішінде құрғақшылыққа ең төзімділерін (еркекшөп) пайдаланады. Көп жылдық екпе шөп  қырты-сындағы бидайдың астық өнімі, ықтырмалы сүрі танап-қа қарағанда  гектарына 2,3 ц төмен, бірақ сүрі танаптан кейінгі екінші бидайға  қарағанда гектарына 0,7 ц жо-ғары.

Қарақұмық тамырының жоғары ерітетін қабілетіне байланысты қиын еритін ңосылыстардан қоректік заттарды пайдаланып, басқа одан кейін өсірілетін даңылдарға жеңіл сіңетін түрде  қалдырады.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының тамыр жүйесі қүрылысындағы айырмашылықтары  топырақ ылғалдығын пайдаланғанда  байңалады. Қуатты тамыр жүйесі бар  өсімдіктер — жүгері, күнбағыс, қант қызылшасы, жоңыш-ңа ылғалды төменгі  терең ңабаттардан пайдаланады, ал көптеген басқа есімдіктер ылғалды  топырақтың беткі қабаттарынан жұмсайды.

Әр түрлі өсімдіктер қүрғақ заттардың қалыптасуына судың мөлшерін әрқалай жүмсайды. Қант, жүгері, күнбағыс, көп жылдың шөптер тары мен арпа сияқты өсімдіктерге ңарағанда суды көбірек жұмсайды және то-пырақты  күштірек құрғатады. Сондықтан ауыспалы егісте әр түрлі даңылдарды алмастырғанда  қоректік зат-тарды және топырақ  ылғалын тиімді пайдалануға мүмкіншілік  туады.