Несие жүйесі

 

 

                                    МАЗМҰНЫ

Кіріспе......................................................................................................................3

 

   1. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі

   1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы...........................................4

      1.2 Несие қажеттілігі және оның мәні................................................................6

    1.3 Несиенің формалары мен түрлері…………………………………………....

 

  2.   Коммерциялық банктің несиелік саясаты.

  2.1  АҚ «Қазақстан Халық Банкіндегі» несиенің түрлері мен мәні...............12

  2.2  АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру   жолдары…………………………………………………………………...............14

  3. Қазақстандағы несие жүйесінің даму кезеңдері

  3.1 Революцияға дейінгі дамуы (1917 жылға дейін)........................................17

  3.2 1988 жылдан осы күнге дейінгі Қазақстандағы несиелік жүйенің, қалыптасуы мен даму  ерекшеліктері…………………………………………..19

  3.3 Қазақстан Республикасының несие жүйесін  дамытудың жекелеген  аспектілері………………………………………………………………………...20

Қорытынды.............................................................................................................23

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі............................................................................24

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Несие жүйесі – дүние  жүзіндегі әрбір мемлекет үшін оның экономикасын реттеуші,дамытушы болып табылады. Тәуелсіздік алғанына небары 22 жыл болған, алайда қарқынды дамып келе жатқан Қазақстан үшін де, жүйелі түрде құрылып, ақша-несие қатынастарын бақылып отырған несие жүйесі ел экономикасын реттеуде маңызды рөл атқарады.       Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін, коммерциялық банктерді, сонымен қатар банктік емес мекемелерді  (ломбардтар, несиелік серіктестіктер, сақтандыру компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қоры және т.б.), пошта- жинақ мекемелерін біріктіретін несие жүйесі қазіргі таңда елдегі ақша айналысын жүзеге асырады,  жеке және заңды тұлғаларға түрлі қызметтер көрсетеді, несие қатынастарын туғызады, әрі реттейді. Несие жүйесі елдегі барлық ақша активтерін басқарады десек те, артық айтқандық емес. Сондықтан да  жүйелі түрде құрылған несие жүйесі еліміздің нарықтағы орынын анықтайды, экономикасын жетілдіру мен мемлекетіміздің ақша – несие қатынастарын реттеуде маңызы зор.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұзақ жылдар бойы Ресейдің құрамдас бөлігі ретінде дамып келген Қазақстан экономикасында тұрақты несие жүйесі болмады. КСРО ыдырап, еліміз өз алдына тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан кейін ғана жүйелі түрде қалыптасып, тұрақтана бастаған несие жүйесі әлі даму үстінде. Сондықтан да, қазіргі нарық заманында еліміздегі несие жүйесінің жағдайын, оған әсер етіп отырған факторларды зерттеу, дағдарыс жылдарындағы өзгерісін анықтап, сараптама жасау маңызды мәселе.

          Зерттеу мақсаты. Жұмыстың ең басты зерттеу мақсаты болып    Қазақстандағы несие жүйесін, оның  құрамдас бөліктерін зерттеп,олардың Қазақстанның

экономикасындағы алатын орнын анықтау, сонымен қатар әлемдік қаржы

дағдарысы кезіндегі еліміздің несие жүйесіндегі жағдайына сараптама жасау болып табылады. Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу мақсатында оған терең үңіліп, барлық тақырыпшаларға жеке – жеке  тоқталып, мәнін  ашатындай етіп,  кешенді түрде қарастыру қажет. Сондықтан да, еліміздегі несие жүйесінің құрылымын, оның даму проблемалары мен  болашақтағы даму жағдайын зерттеп, Қазақстандағы несие жүйесінің мәнін ашу – менің жұмыс жазғандағы басты мақсатым болып табылады.

Берілген курсық жұмыс кіріспеден, несие ұғымын ашатын,еліміздегі несие жүйесінің мазмұнын көрсететін және несие жүйесінің ағымдағы жылдағы жағдайы сарапталған үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.

1. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі
1. Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы

Несие жүйесі түсінігінің экономикалық сипаттамасын беру үшін бірнеше анықтаманы алып қарауға болады. Үлкен американдық экономикалық сөздігінде несие жүйесі дегеніміз – несиелік қатынастардың, несиелеу әдістері мен формаларының, сонымен қатар, несиелік мекемелердің жиынтығы деп түсіндірілген. Ал қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде несие жүйесінің төмендегідей анықтамалары  көрсетілген:

 Несие жүйесі — жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы. Басқаша айтқанда, несие  жүйесі - банктік және басқа несиелік мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен тәсілдерінің жиынтығымен сипатталады. Несие жүйесінің басқа да көп анықтамалары бар. Сол анықтамалардың бәрі несие жүйесінің экономикалық сипатамасын толықтай ашып бере алады. Ал осы түсініктердің бәрін жүйелей келе мен несие жүйесіне келесідей бір толықтырылған анықтама беруге болады: несие жүйесі

­ несиелік қатынастарды, несиелендіру формалары мен несиелік қаржы-институттарының жиынтығынан тұратын, сонымен қатар мемлекеттің аумағында және одан тыс аймақтардағы сол мемлекеттің ақшалай ресурстарын басқарып, ақша ­ несие саясатының негізгі бөлігі болып табылатын біртұтас жүйе.

Несиелік жүйенің мынадай қызметтерін атап көрсетуге болады:

• Ақшалай шаруашылық қызметі - салушылардың ақшамен жұмыстары:сақтау туралы келісімшарт, несие беру, ақпаратпен

қамтамасыз ету, кеңес беру және т.б. несиелік институттармен жүзеге асады;

• Реттеуші функциясы - тіркелу мөлшерін кұру,резерв құру бұл қызмет орталық банкпен және қадағалау ведомстволарымен жүзеге асады;
• Тәртіп белгілеу қызметі -  жеке банктерге және банктік емес мекемелерге бақылау жасау Орталық банкпен және қаржы министрлігімен жүзеге асады.

 Кез келген дамыған және дамып келе жатқан мемлекетте несие жүйесі белгілі бір принциптер арқылы құрылады. Бірінші принципке мемлекеттегі бір банктің ақша несие қатынастарын басқарудағы монополист болып табылуы жатады. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында монополист банк қызметін Федералды резервтік жүйе, Ресей Федерациясында  Ресейдің орталық банкі, Қазақстанда Ұлттық Банк атқарады. Кез келген нарықтық экономикада несие жүйесі банктік емес мекемелерсіз өз қызметін толығымен  жүзеге асыра алмайды, сондықтан да несие жүйесін құрудың екінші принципіне -  несиелік жүйеде банктік емес мекемелер мен олардың компаниялары, несиелік  одақтар, зейнетақы қорларының , сақтандыру компаниялары және басқа маманданған несиелік институттардың болуы жатады. Бұл институттардың барлығы негізінен халықтың жинақтарын жұмылдыруға және оларды ипотекалык тұтыну несиесін  қолдануға маманданады. Несие жүйесінің үшінші принципі- валюталық монополия принципі. Бұл принцип - елдің тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталық резервтердің жинақталу құралы және ақша айналымын басқа  елдердің валюталарының ықпалынан сенімді қорғаушы болып табылады. Төртінші принципке- несие  мекемелерінің желісін барынша дамыту және оларға барлық ақша oперацияларын шоғырландыру, яғни шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп айырысуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу қағидасы жатады.

Осы берілген қағидалар несие жүйесінің дұрыс құрылуын, тұрақты әрі дұрыс жұмыс істеуін  қамтамасыз ете алады.

        Қазақстаннің  несие жүйесі 1999 жылдан бастап  өз егемендігін алғаннан кейін  қалыптасты. Осы уақыт ішінде  сызбада көрсетілген құрылым  қалыптасты.    

                                                                                                                                                                                                           

1.2. Несие қажеттілігі  және оның мәні.

     Несие – ақша сияқты экономикалық дәреже болып табылады. «Несие» деген сөз, «қарыз», деген «kredo»- сенемін деген мағына беретін латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және тағы басқа) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті. Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т – А капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс процесінде дайын өнім жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорындарда және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.

 Несие өзгермейтін, тұрақты  болып қалатын - құрылым. Несие бір - бірімен өзара әрекет ететін  бірнеше элементтен тұрады. Ондай  элементтерге ең алдымен несиелік  қатынастың барлық субьектілері, субьектілерге несие берушімен  қарыға алушы жатады. Оларды бөлуге  және бөлек қарастыруға болмайды, оларды бірге қарастырған жағдайда  ғана несиенің мәнін анықтауға  болады. Несие беруші - несиелік мәміленің  қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске  асыру үшін онда ақшалай қаражаттың  белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе  басқа біреуден қарызға алғаны  болуы да мүмкін.   Қазіргі  уақытта қарызға ақша ұсынатын  негізгі несие беруші - банк болып  табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша  бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша  пайдалану үшін несие түрінде  ұсынады. Бұл арада банк бір  жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда - қарыз алушы  болып көрінеді. Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарыз алушы қарызға алынған меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді. Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретіне олар, оның қарама - қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болып табылады.  Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрлымының элементі алыс - берістің обьектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік өтелмеген құны - несиеленген құн болып табылады.

 

 

Несиенің құрылымы

Қарызға алушы

Несие беруші

Несиеленген құн

    

        Несие мәні қатынастардың несиенің –қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады. Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол кейіннен заңды түрде бекітілді.

       Несиенің  қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол белгілі бір мерзімде берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.

Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.

 Несиенің жеделдік  принципі - қарыз алушыға кез келген уақытта емес, несие келісім шартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді. Бұл принциптердің барлығы бір – бірімен өзара байланысты және олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін ашады. Осы принциптердің біреуі бұзылса онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады. 

 

1.3 Несиенің формалары  мен түрлері.

        Несиенің формасы - бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады. Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.

        Таңдап  алынған жіктеу өлшеміне қарай  несиенің мынадай ең маңызды  формаларын бөліп көрсетуге болады.

          - қызмет саласына қарай – ұлттық  және халықаралық несие ;

          - несие мәмілесінің обьектісіне  қарай – ақшалай және тауарлық  несие ; 

          - несие қатынасының субьектісіне  қарай – банктік, коммерциялық,         

            халықаралық, тұтынушылық несиелер.

       Несиенің  тауарлық формасы тарихи жағынан  алып қарғанда оның ақшалай  формасынан бұрын пайда болған. Осы заманғы іс - тәжірибеде төлемдерінің  мерзімін ұзартумен тауарларды  сатуда, машина мен құрал –  жабдық, тұрмыстық тауарлар, саймандар  лизингісінде қолданылады.