Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни такомиллаштириш

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 16 Мая 2015 в 17:41, курсовая работа

Краткое описание

Пул-кредит тизимининг мухим булаги бу тулов айланмасидир. Унда компьютер технологиялари асосида пул ўтказишнинг электрон тизимлари алоҳида муҳим ўрин тутади. Ўзбекистонда янги иқтисодий механизимлар шаклланмоқда. Бу фуқаролар корхона ва ташкилотларга молиявий хизмат кўрсатишда кредит-молия институтларининг роли тобора ошиб бормокда. Шу билан бирга миллий тўлов тизимининг самарадорлиги ,аниқроқ қилиб айтганда пул-ҳисоб китоблари тизимларининг амал қилиш самарадорлиги ҳал қилувчи омилга айланиб бормоқда. Республикамиз иқтисодиётининг босқичи ахборот узатиш ва уни қайта ишлашнинг электрон воситаларидан тобора кўп фойдаланаётганлиги билан даврлардан ажралиб туради. Бу эса пул маблағларини ўтказишнинг электрон тизимини шакллантириш имконини бермоқда. Кенг қамровли электрон тўловлар тизимини ташкил этиш ,уларнинг технологиясини такомиллаштириш борасида янги назарий ёндашувларни ҳам жиддий талаб қилади. Бунда нақд пулсиз маблағлар қарз мажбуриятлари бўлиб , улар нақд пул ўрнини босади.

Содержание

Кириш
1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил этиш.
2. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ҳуқуқий асослари.
3. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни такомиллаштириш.
Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

Прикрепленные файлы: 1 файл

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни такомиллаштириш.doc

— 166.50 Кб (Скачать документ)

Манба: "Халў с¤зи" газетаси 2009 йил сентябрь.

 

Бутун дунёда VISA Classic ва VISA Electron халкаро карточкалари, IAPA ва Priority Pass дисконт карточкалари, Evrocard|Mastercard, American Express карточкалари кенг таркалган. Бундай турли хил карточкалар мижозларнинг талабларига тула жавоб бера олади. Масалан, VISA карточкалари чет элларда хизмат сафари харажатларини тулаш учун нихоятда кулайдир. Хусусий тадбиркорлар, яъни жисмоний шахслар учун очилган карточкалар эса уларга исталган хорижий мамлакатда накд пул олиш, шу давлатнинг махаллий валютасида хисоб-китоб килиш имкониятини яратади. Мухими, Республикадан олиб кетилаётган хорижий валютани божхонада расмийлаштириш билан боглик кийинчиликлар  булмайди.  
Карточкаси тизимининг кулайлиги шундаки, карточка эгалари дуконлар ва маиший хизмат корхоналарига борганларида, ёнларида куп пул олиб юришлари шарт эмас. Бир талай пул олиб юриш эса хисоб-китоб учун куп вактни талаб килади. Бу пластик карточкалар ёрдамида эса мижоз уз вактини тежаб колиши билан бирга хисобда янглишишлардан хам кафолатланади. Яна бир кулай томони шундаки, хисобварак каерда очилганлигидан МРАПВкатъи назар, пластик карточкаси ёрдамида банкнинг барча муассасаларида, шунингдек корхоналар, супермаркетлар, метро станциялари ва бошка жамоатчилик жойларида урнатилган банкоматлар тармоклари оркали исталганча пластик карточкадаги суммадан накд пул олиш мумкин.  
Пластик карточкаларнинг ахамияти шундаки, пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китобларнинг бир куриниши булиб, пул маблагларининг айланишига ижобий таъсир курсатади. Шу нуктаи назардан келиб чикиб Уз миллийбанк амал килиш муддати 7 йил булган сум пластик карточкаларини жорий этди.  
Сум пластик карточкалари Узбекистоннинг барча шахарларидаги супермаркетларда, дуконлар, маиший хизмат корхоналарида, уялиалока компанияларида, авиа ва темирйул кассаларида, автомобилга мой куйиш шахобчаларида тулов учун кабул килинади. Умуман, махсус ускунаси бор хар кандай савдо корхонасида карточка оркали хисоб-китоб килиш хам мумкин.  
Сум карточкалари, шунингдек, накд пулсиз хисоб-китобни амалга оширишга хизмат килибгина колмай, айни пайтда пул жамгариш воситаси хам хисобланади. Негаки, "Сум карточкаси" омонатидаги маблагар хар бир кун учун йилига 36 фоиз хисобидан даромад кушилади. Карточкадаги маблагларга кушилган фоизларнинг хар ойда капитализация килинишини хисобга олганда, даромад йилига 42,6 фоизни ташкил этади.  
Узбекистонда олтита банкнинг (Узмиллийбанк, Асака банк, Пахтабанк, Халк банки, Узхусусийлаштиришбанк, Узуйжойжамгармабанк) сум пластик карточкаларига биргаликда хизмат курсатиш буйича ягона тулов тизими яратилган.  
Карточка эгаларига пулни йукотиш ёки угирлатиб куйиш муаммоси дахл килмайди. Чунки карточка эгасидан бошка хеч ким ундан фойдалана олмайди. Угирлатиб куйилган такдирда факатгина карточка йуколади холос, пуллар эса банкдаги хисобваракларда тула сакланиб туради. Бундан ташкари карточкалар химоя ПИН коди билан хам химояланган булади ва бу хавотирга урин йуклигидан далолат беради.  
Карточка бизнесида кулланилаётган илгор технологиялар биргина карточкада факатгина тулов воситаси функциясини бажарибгина колмасдан, балки шахсни электрон усулида тасдиклаш, сугурта васикаси, клубга аъзолик каби бошка кушимча юмушларни хам уддалаш ва бирлаштириш имконини беради.  
Шуни хам алохида таъкидлаш керакки, хозирги кунда Узбекистон Республикаси Ташки Иктисодий Фаолият Миллий Банкида хорижий валютада хам пластик карточкалар оркали хисоб-китоб килишнинг ривожланган тизимидан фойдаланилмокда. Шу максадда банк томонидан VISA Classic, VISA Electron халкаро карточкалари, IAPA ва Priority Pass халкари дисконт карточкалари чикарилаяпти, Evrocard|Mastercard, American Express карточкалари буйича хизмат курсатилмокда.  
VISA Classic, VISA Electron халкаро карточкалари буйича дунёнинг 240 дан ортик давлатларида 18 миллиондан зиёд хизмат курсатиш шахобчалари мавжуд. Дисконт карточкаларига келсак, улар турли хаётий вазиятларда мижозларнинг маблагларини анчагина тежашга ёрдамлашади. Масалан, IAPA карточкаси эгалар эгаларига жахоннинг энг яхши мехмонхоналари ва автомобилларни ижарага берувчи компанияларда нархлар анча пасайтирилади. Priority Pass карточкалари энг катта халкаро аэропортларнинг VIP залларига киришга имконият яратади. DSO дисконт карточкалари эса махаллий савдо ва хизмат курсатиш корхоналарида 3 фоиздан 25 фоизгача камрок тулаш хукукини беради.

 Узбекистонда Миллий банк  сум пластик карпточкалари дастлабки эмицент булиб,у мазкур тизимни 1996 йилдан бери кулламокда. Тулов воситаларини татбик этиш сиёсатининг асосий йуналишларидан бири смарк карточкалари технологиясига каратилаган булиб, Республикада карточкаларнинг асосий кисми смарк карточкаларини ташкил этади. Смарк карточкалари шахсий компьютерга мос холда хисоб-китобларни амалага ошириш имконияти булгани учун бу тулов воситаси карточкалар тизимидан фаркли равишда бир катор афзаликларига эга булиб,ингилизча «смарк» сузидан интеллетуал мантик деган маънони англатади.

Хозирги татбик этилаётган смарк карточкалари имкониятлари 1990 йиллар шахсий компьютер имкониятларига тенг булиб, тулов операцияларини утказиш хавфсизлигини беради.

 Смарк карта мукаммал тулов  воситада хисобланиб , «электрон хамён» вазифасини бажаради. Электрон хамёни – жисмоний шахсларнинг карточкаси булиб, ундан фойдаланиши унинг эгасига пластик карточкасидаги колдик маблаглар доирасида товарлар,ишлар ,хизматларга хак тулаш ёки накд пул маблагларини олишга имкон беради. Смарк карталарнинг яна бир имконияти шундаки,бир электрон карточкада бир неча валютадаги электрон хамёнлар жойлашган булиши мумкин .  смарк карталардан фойдаланиш иктисодий самараси куйидагилардан иборат:

  1. Накд пул сифатида ишлатиш
  2. Хар бир таркибий кисм учун назорат
  3. Кредитни киска вакт ичида такдим этишни такоммилаштириш ва уларнинг назорати
  4. Тулов айланмасида накд пулсиз хисоб-китобларнинг кулланилиши, энг аввало хисоб-китобларнинг тезлашишига олиб келади.
  5. Хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги иктисодий алокаларни мустахкамлайди
  6. Ишлаб чикарилаган  махсулотнинг реализациясини тезлаштиради
  7. Истеъмолчилар эхтиёжини кондиришда кулайликлар тугдиради
  8. Смарк карталарни куп сохаларда ишлатишимконияти чегарланмайди
  9. Муомаладаги накд пул массаси кискаради
  10. Инфляция жараёнининг секинлашувига олиб келади

Хозирги кунда Миллий банк , Асака банк, Пахта банк, Ипотека банк,Саноат курилиш банк, Халк банк,Приват, Алп Жамол ,Тадбиркор ва Алока банклари томонидан миллий валютадаги сум-пластик карточкалар эмиссия килинмокда. Хозирги кунда Республикада барча эмиссия килинаётган карточкалар дебет характерига эга булган карточкалардир. Дебет карточкалари оркали операциялар фрйдаланувчи хисоб варагидаги маблаглар доирасида амалга оширилади. Кредит карточкалари эгасига эса унинг эмицент билан тузилган  шартнома шартига мувофик эмицент томонидан берилган кредит линияси микдоридаги операцияларни амалга ошириш имконини беради.

Карточка эгасига кредит карточкаларнинг афзаллиги равишида ,лекин бу эмицент учун кредит кайтмаслиги билан боглик хатарларни келиб чикиш ва мазкур кредит маблагларини кайтарилмаса,банк эмицент даромадига таъсир курсатади.Республикада DNET   ва FAN CHIP технологияси банк карточкалари билан хисоб-китоб килиш буйича бир нечта тизим яратилиб ишга туширилган. Бу тизим 600 мингга якин карточка эмиссия килган. DNET тизимидаги карточка тизимлари Узбекистон банклари ассоциясияси хузуридаги банкларо инновация компанияси хизмат курсатадиган ягона эмиссия процесси марказига эга.

Асака банкнинг метродаги йул хакини тулаш лойихасини ,шунингдек Узсаноаткурилиш банкининг автомобилларга ёкилги куйиш станциясидаги ёнилги учун хак тулаш лойихасини пластик карточкалар оркали амалга оширса булади .  

АБН АМРО БАНК МАМЛАКАТИМИЗДА Узбекистон Республикаси ТИФ миллий банки ва «Уз ДЕУ» банкдан кейинги платик карточкалар воситасида хисоб-китобларни амалга оширишни жорий этган 3 чи банкдир. Лекин у хозир узининг пластик карточкаларини таркатаётган 5 та халкаро тулов тизимларидан бири булмиш EUROPAY INTERNATIONAL нинг бош лицензиясини олган Узбекистондаги ягона банк саналади.

 

Узбекистан Республикасида тижорат банклари фаолияти тараккиётини банк хизматлари ва махсулотлари такомиллашувисиз тасаввур килиш кийин. Хар кдцдай жамйят таракдиётида, хусусан, бозор икгисодиети шароитида банкларнинг роли янада ошиб боради. Тижорат банклари молиявий воситачилик сифатида мавжуд буш пул маблагларини йигиб, уларни тармоклараро, худудлараро кайта таксимланишида жамиятнинг мухим иктисодий механизми функциясини бажаради. Шу туфайли тижорат банклари бозор муносабатларининг турли субъектлари билан узвий алоқада булади.

Хисоб-китобларнинг накд пулда амалга оширилиши давлат ва тижорат асосида фаолият курсатаётган молия тизимларига фавкулодда кимматга тушади. Муомалага янги пул белгиларини чикдриш, эскиларини алмаштириш, куп ходимларни саклаб туриш мижозлар куп вактининг сарфланиши ва шу каби хар хил нокулайликларнинг барчаси мамлакат иктисодиёти зиммасига огир юк булиб тушади. Жахон тажрибасига таянган холда Узбекистон хукумати томонидан хам тулов тизимини такомиллаштирищда мухим урин эгаллаган пластик карточкаларни ривожлантиришга алохида эътибор каратилмокда. Пластик карточкалар бозорини кенгайтириш учун барча шароитлар яратилмокда хамда йилдан-йилга банк-эмитентлар сони ва улардан фойдаланувчилар сони борган сари ортиб бормокда.

Пластик карточкалар билан хисоб-китоблар тизимининг жорийлшлиниши мижозларга янги банк хизмати курсатибгина колмасдан, балки пул айланмапари харакатини тезлаштириб, накд пулга булган талабнинг кискаришига ёрдам беради, хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги дебиторлик ва кредиторлик карзларининг хажмини камайтиради. Шунингдек, пул массасини назорат килишни соддалаштиради.

Мамлакатимизда банк хизматининг ушбу тури йилдан-йилга ривожланиб боришига республикамизда тулов тизимида пластик карточкатарнинг урнини ошишига каратилган бир кдтор норматив ва конун хужжатларнинг кабул килиниши сабабдир. Ушбу тармок буйича кабул килинган норматив ва конун хужжатларига куйидагиларни киритишимиз мумкин.

Пластик карточкатар накд пулсиз хисоб-китобларнинг бир тури экан, дастлаб 2002 йил 12 январда Марказий банк бошкаруви томонидан тасдикланган !4(60)-сонли карорига кура Узбекистон Республикаси Марказий банкининг «Узбекистон Республикасида накд пулсиз хисоб-китоблар тугрисида»ги низоми кайта куриб чикддди. Унда накд пулсиз хисоб-китоблар таркибига кирувчи пласгик карточкалар турлари, улар буйича хисоб-китобларни амалга ошириш тартиблари белгилаб берилди. Шундан сунг Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 5 августдаги «Пул маблагларини банкдан ташкари муомаласини кискартириш чора-тацбирлари тугрисида»ги 210-сонли К^арорига мувофик   ташкилот ва муассасаларда иш хаклари .:.' пластик карточкатарга тушириб бериш боскичма-боскич йулга куйила бошладдв. Пластик карточкаларнипг муомала киритилиши йулга куйи^ар жан, уЪ иавбатида, уларни муомалага чикариш буйича хам норматив хужжатлар кабул килиниши лозим эди. Шунинг учун банк карталарининг эмиссиясиге дойр «Тижорат банклари гомонидан банк карточкаларини чикариш ва уларни Узбекистон Республикасида муомалада булиш тартиби тугрисида» Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2004 йил 21 февралдаги № 565 сонли Низоми кабул кили иди ва бугунги кунда хам банк карталари эмиссияси ушбу Низомга мувофик олиб борилчокда.


2004 йилнинг 24 сентябрдаги Узбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг «Пластик карточкалар асосида хисоб-китоб килиш тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидалги 445-сонли Карорига кура банклараро процессинг маркази негизида Узбекистон банклар уюшмаси хузуридаги ягона умум республика процессинг маркази ташкйл килинди. Бу билан тизимнинг ягоналиги, мижознинг кайси эмитент баикка тегишлилигидан катьий назар, пластик карточкалар оркали накд пулсиз тулов тизимидан хеч кандай чекловсиз фойдатана олиш имконияти таъминланди. Ушбу карорга кура 2005 йил 1 январдан 3 йил муддатгача пластик карточкаларга сарфланган материаллар, терминаллар, коммуникация ускуналари ва пластик карточкалар буйича туловларни амалга ошириш учун фойдаланиладиган асбоб-ускуналар мол-мулк солигидан озод килинди.

  Тижорат      банкларининг      корпоратив      пластик      карточкаларини  ривожлантиришга дойр хам бир канча чора-тадбирлар курилди.    Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2005 йил 12 мартдаги 3-№1-сонли Кдрори билан  «Юридик шахслар томонидан миллий  валютадаги  корпоратив  банк карталаридан  фойдаланиш  тартиби туғрисида»ги  602-сонли  Низомга кура корпоратив карточкалар  билан  хисоб-китоблар  кенгайтирилди.  Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 8 мартдаги «Пластик карточкалар     асосида     накд     пулсиз     хисоб-китоб     тизимини     янада ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Карорига кура банк микропроцессор пластик карточкалари ва тулов терминалларини  ишлаб чикарувчи    корхоналар 2010 йилнинг 1 январигача    банк микропроцессор пластик карточкалари ва тулов терминаллари   ишлаб чикариш учун импорт килинадиган хомашё, сарфланувчи бутлов материаллари, дастурий таъминот ва лицензиялар божхона туловларидан озод этилди.

Амалий маълумотларни курадиган булсак, накд пулсиз хисоб-китоблар тизимини ривожлантириш, товар ва хизматлар учун туловларни амалга оширишда ахолига кулайлик яратиш максадида банк пластик карточкаларини муомалага чикариш, улар билан амалга ошириладиган операциялар хажмини купайтириш борасидаги ишлар такомиллаштирилмокда.

  • 1992 йилда «электрон пул» деб номланган пластик карточкаларнинг дастлабки куриниши Жамгарма банкига тегишли эди .
  • 1993 йилда ТИФ Миллий Банки молия институти тулов ассоциацияси Visa International га тулаконли аъзо булиб , 5 мингга якин Visa Classic дебет карточкаларини муомалага чикарди
  • 1996 йилда ТИФ Миллий Банки локал дебет пластик карточкалар чикарди.
  • 1999 йил «Асака банк» хам узининг миллий валютада локал карточка лойихаларини ишлаб чикди. Бу даврда бутун республика буйича урнатилган электрон терминаллар сони  850 тани банкоматлар сони 100 ташкил килар эди.
  • 2001 йили ТИФ Миллий Банки ташабусига кура Банклараро инновация компанияси «Пластик кард » базаси асосида «ТИФ Миллий банки » «Асака банк» «Узприватбанк» ва «Узуйжойжамгармабанк» иштирокида сум карточкалар буйича банклараро транзакцияларга ишлов бериш маркази вазифасини бажарди .
  • 2002 йилда 70 дан ортик иш хаки лойихаси республика буйича амалга оширила бошлади .
  • 2003 йилда республикамизда 7 та банкни уз ичига олган электрон чакана хисоб-китоблар банклараро тизими ишга тушди .
  • 2003 йил апрел ойига келиб Узбекистонда сум пластик карточкалари оркали хизмат курсатувчи савдо ва сервис корхоналари сони 902 тага етди . Шу жумладан савдода -551 та , банк сферасида -234 та ва 124 та банкомат халкаро валютада карточкаларга хизмат курсатувчи 575 та нукталари булиб , улардан 448 таси савдо сохасида , 123 та банк сохасида ва 4 та чет эл валютаси учун банкомат урнатилди .

2007 йилнинг узида тижорат банклари томонидан кушимча равищда 500 мингга яқин пластик карточкатар муомалага чикарилди. Натижада жорий йилнинг 1 январига келиб муомалага чикарилган пластик карточкалар сони 3,7 млн. тага етиб, бу утган йилга нисбатан 600 мингтага купдир

 

 

 

Хулоса ва таклифлар

 

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, пластик карточкаларнинг жорий этилиши, хисоб-китоб тизимининг жорий килиниши мижозларга банк хизматигинани курсатиб колмасдан,балки пул айланмаларини харакатини осонлаштириб,накт пулга булган талабни кискартиради,хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги дебиторлик ва кредиторлик акрзларининг хажмини камайтиради. Шунингдек пул массасини назорат килишни соддалаштиради. Хисоб-китобларнинг накд пулга амалга ошириш ва тижорат асосида фаолият курсатаётган молия тизимларига ёрдам беради.. Муомалага янги пул белгилариничикариш ва эскиларини алмаштириш ва ходимларни саклаб туриш мижозларнинг куп вактини сарфланиши каби муаммоларни олдини олади. Пластик карточкалар  накд пулсиз хисоб-китобларнинг энг кулай тури хисобланади. Ана шу пластик карточкалар ёрдамида мижоз узининг банкдаги хисоб-варакини банкка келмай туриб бошкариши, товарлар ва хизматлар учун накд пулсиз хак тулаши, банк муассасаларидан ва банкоматлар оркали накд пул олиши мумкин. Сум пластик карточкалари Узбекистоннинг барча шахарларидаги супермаркетларда, дуконлар, маиший хизмат корхоналарида, уялиалока компанияларида, авиа ва темирйул кассаларида, автомобилга мой куйиш шахобчаларида тулов учун кабул килинади. Умуман, махсус ускунаси бор хар кандай савдо корхонасида карточка оркали хисоб-китоб килиш хам мумкин.  
Пластик карточкалар бозорини кенгайтириш ва иқтисодиётнинг барча сохаларида улардан фойдаланишни йўлга қўйиш дастурини ишлаб чиқиш ҳамда бу бўйича ҳукуматнинг идоралараро комиссиясини ташкил этиш зарур. Мазкур дастурда карточка фойдаланувчиларнинг ҳамда терминаллар билан таъминланган чакана савдо ва хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий қизиқишига алоҳида эътибор қаратилиши лозим:

Информация о работе Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни такомиллаштириш