Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен түрлері

Банктердің экономиканы  несиелеуінің жалпы көлемі 2012 жылдың наурызында 8934,5 млрд. теңге құрап, 1,2%-ға артты (жыл басынан 1,7%-ға өсу).

Заем алушылар наурызда теңгелік несиелерге басымдық берді. 2012 жылдың наурызында ұлттық валютадағы несиелер көлемі 2,1%-ға, 5917,7 млрд. теңгеге дейін  артты, ал шетел валютасындағы несиелер 0,5%-ға, 3016,8 млрд. теңгеге дейін төмендеді.

2012 жылғы наурызда теңгелік  несиелердің үлес салмағы 2012 жылдың  ақпанымен салыстырғанда 65,7%-дан  66,2%-ға дейін артты. 

Қазақстандық банктер  берген, төлем мерзімі кешіктірілген  несиелер көлемі 54,14 млрд.теңгеге артты  және 3 837,77 млрд.теңге (несиелердің жалпы  көлемінен 36,5%) құрап отыр. «Нашар заемдар  рейтингінде» бірінші орын бұрынғысынша оның төлем мерзімі кешіктірілген  несиелерінің 1 607,07 млрд.теңге көлемімен  «БТА Банкте», бұл берілген несиелердің 78%-ын құрап отыр. Бұл сан өткен  аймен салыстырғанда іс жүзінде  өзгерген жоқ.

2012 жылғы наурызда ұзақ  мерзімді несиелеу 0,7%-ға, 7156,3 млрд. теңгеге  дейін артты, қысқа мерзімді  несиелеу 2,9%-ға, 1778,2 млрд. теңгеге дейін  көбейді. Нәтижесінде 2012 жылдың  наурызында ұзақ мерзімді несиелердің  үлес салмағы 2012 жылдың ақпанымен  салыстырғанда 80,4%-дан 80,1%-ға дейін  төмендеді. 

2012 жылдың наурызында  заңды тұлғаларға несиелер 6556,1 млрд. теңге құрап, 1,2%-ға артты, жеке  тұлғаларға - 1,0%-ға, 2378,5 млрд. теңгеге  дейін артты. 

2012 жылдың наурызында  жеке тұлғаларға несиелердің  үлес салмағы 26,6% құрап, іс жүзінде  өзгермеді (2012 жылдың ақпаны - 26,7%).

2012 жылдың наурызында  шағын кәсіпкерлік субъекттерін  несиелеу 3,1%-ға, 1323,5 млрд. теңгеге дейін  төмендеді, бұл экономикаға несиелеудің  жалпы көлемінен 14,8% құрайды. 

Салаларға бөлгенде банктердің экономикаға несиелерінің ең айтарлықтай  сомасы сауда (жалпы көлемдегі үлесі  – 32,4%), құрылыс (16,0%), өнеркәсіп (12,8%) және ауыл шаруашылығы (5,3%) секілді салаларға  келуде.

Берілген несиелерінің ең көп көлемі бар екінші деңгейлік  банктердің рейтингі 2012 жылдың наурызында да, жыл басынан да өзгерген жоқ. Ай ішінде (осы жылдың 1 наурызымен салыстырғанда) шамалы ғана өзгерістер берілген несиелер көлемінде және банктер бойынша  жеке орын алды. Бұл ретте жыл  басынан бері несиелеу мөлшері бойынша  бірінші бестік банктерінде несиелер беру көлемінің төмендеуінің айқын  тенденциясы байқалуда. «БТА Банк», «Халық Банкі», «АТФБанк» қазірдің өзінде бар көлемдермен салыстырғанда  шамалы ғана, бірақ сонда да өз портфелдеріндегі несиелердің мөлшерін тарылтты. Сонымен  бірге, өткен айлардағы несиелеу көлемі бойынша көшбасшы «Қазкоммерцбанк», берілген заемдарын 2 319,11 млрд.теңгеге  дейін арттырып, позициясын сақтап қалып отыр.

Жоғарыда көрсетілген  үш банктегі несиелеудің төмендеуінің аясында «ортаңқолдардың» несие  беруінде шамалы жандану байқалуда. 1 ақпаннан 1 сәуірге дейін несие  портфелі артты: «ЦентрКредит Банкінде» - 0,9%-ға (7,11-ге, 804,23 млрд.теңгеге дейін), «Альянсбанкте» - 0,5%-ға (2,8-ге, 536,61 млрд.теңгеге дейін), Kaspi bank-те - 1,7%-ға (6,1-ге, 371,41 млрд.теңгеге дейін), «Евразиялық банкте» - 3,5%-ға (9,79-ға, 286,62 млрд.теңгеге дейін). Өткен жылдың нәтижелерімен, өзінің арта түскен табыстарымен рухтанған, шабыттанған «Жинақ банкі Қазақстан» және «Цеснабанк» ақпан-наурызда несиелеулерін тиісінше 10,5%-ға (38,74-ке, 408,99 млрд.теңгеге дейін) және 8,6%-ға (28,95-к, 365,03 млрд.теңгеге дейін) арттырды.

Бұл кезеңде банктер несие  өнімдері бойынша жариялаған қызықты  акциялар байқалды. Мысалға, «Еуразиялық банк» Алматыда және Астанада Subaru Motors компаниясымен бірлескен қысқа акция (жыл басынан 16 наурызға дейін) өткізді. Акция серіктес компанияның автомобильдерін сатып алу үшін жеңілдікпен несиелеу (немесе бастапқы жарнаға байланысты төлем мерзімін кейінге шегеру) жөніндегі жағдайлар болып келді. Дәл осы банк «МЗЖҚ» ЗҚ салымшылары үшін шұғыл несиелеу бойынша арнайы шарттарын ұсынды. «Республика» ЗҚ-ның салымшыларына «Темірбанкте» несиелеу үшін осыған ұқсас ұсыныс жасалды.

«АзияКредит Банк» табыстарды растаумен және растаусыз – жылжымайтын  мүлік құнынан 80% дейін және 50% ипотекалық заемдарды қайта қаржыландыру бойынша  жаңа шарттары туралы жариялады. Басқа  банктерден қайта қаржыландыру бойынша  қазірде бар ұсыныстармен салыстырғанда, «АзияКредит Банктің» ставкасы ортаңғы  позиция алып отыр - 11% және 13% (табыстарды растаумен және растаусыз).

ІІІ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУДЕ КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Банктік ресурстардың қалыптасуында  тартылған қаражаттардың үлесінің көп болатыны белгілі. Ал өз кезегінде  тартылған қаражаттарды қалыптастырудың  бірден бір көзі ол банктің депозиттік операциялары. Сондықтан мен еліміздегі депозиттік операциялар туралы, оның қазіргі жағдайы туралы мәселелерді  қарастырдым.

Кез келген екінші деңгейлі банк өзінің депозиттік операциялары туралы Ұлттық Банкке есеп береді. 

Депозиттік операциялар  – бұл заңды және жеке тұлғалардың  тартылған қаржылары бойынша  белгілі бір мерзімге немесе талап  ету салымы бойынша банктердің операциялары. Депозиттік операцияларды жүргізу  кезінде кез келген банк өздері дайындаған депозиттік саясатты ұстанады. Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында  осы және депозиттер мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалар  бойынша несие ұсыну операциялары арасындағы өзара байланыс пен өзара  келісімдіктің болуын қамтамасыз ету  қажет. Депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісіне банк балансының өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік депозиттерге ерекше назар аударған жөн. Депозиттік операцияларды ұйымдастыра отырып, банк депозиттік шоттардағы бос қаржы резервтерінің (активті операцияларға тартылмаған) ең аз болуына талпынуы керек. [8] 
         Талап етілмелі депозиттер, олар сондай-ақ чектік депозиттер деп те аталады. Талап ету депозиті түрінде қаржы тарту кезінде банк пен салымшы арасында келісім шарт жасалады. Чектік депозит – бұл міндетті түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқық беретін шот.

Жинақ салымдары депозит  туралы келісім негізінде ашылыды. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы  туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік шоттары  болып табылады. Жианақ кітапшаларындағы шоттар – бұл жедел алуға болатын, пайыз әкелетін чектік емес депозиттер.   
          Мерзімдік салымдар, оған мерзімдік салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге салынады.  
          Депозиттерді қорғау жүйесі Ұлттық банк тарапынан комерциялық банктердің қызметін лицензиялау жүйесімен қамтамасыз етіледі. Ол мемлекеттік жеке сақтандырулармен толықтырылуы мүмкін.  
Банктік жүйеде ақша қаржыларын жинақтауға ынталандырудың келесі механизімі - банктік құпияны қатаң сақтау. Дамыған елдерде құпия – құқықтың жеке объектісі, жасырын ақпараттың жеке түрі. Біздің республикамызда банктік құпияны сақтау үшін заң негіздері бойынша шаралар қарастырылған. Қазақстан Республикасының депозиттік операцияларының одан әрі дамуына әсер етуші келесі факторларды атап өткен жөн: Қазақстан Республикасының Ұлттық банк жүргізіп отырған ақша несиелік саясатынан шығатын факторлар құрайды. Оған резервтеу мөлшерін, қайта қаржыландыру мөлшерлемесін және басқаларды жатқызуға болады. [11]

Депозиттік саясат банктің  қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы  мен тактикасын қамтиды. Депозиттік саясат – банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға  бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді. Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады. Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды. Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барысында өзінің әлеуетті клиенттерінің, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.

Айта кететін жай, депозиттік саясатты қалыптастыруға байланысты мәселелер, біздің мемлекетімізде тоқсаныншы жылдары  ерекше көңіл бөлінген жоқ. Өйткені, инфляцияның жоғарғы деңгейіне  және арзан ақша ресурстарының көп  болуына байланысты банк кызметтеріне жоғары сұраныс болып, ұсыныс қанағатсыз болды, ал осы пайда болған жағдайлар  нәтижесінде, банк операцияларының  пайдасының жоғарғы нормасын қамтамасыз етті.

Банк жүйесінің капиталдануы дамып отырса да, әлі де көптеген кемшіліктердің бар екендігін атап айтуға болады. Бұл жіберіліп отырған кемшіліктер Қазақстан Республикасының Нарықтық экономика жолына түскеніне онша көп бола қоймағандығымен түсіндіріледі. 
Осы тақырыптың ең бір өзекті проблемалы мәселенің бірі ол банктік жүйенің халық пен кәсіпорындар алдындағы міндеттемелерін, яғни депозиттік салымдарын қайтарып беру бойынша кейбір жағдайларда өз міндеттемелерін мезгілінде орындай алмай қалып отыруында болып тұр. 
Негізінен депозиттік саясаттың мақсаты олардың активтері мен пассивтерінің үйлесімділігі мен тиімділігін қолдану үшін жеке және заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттарын тартуды оңтайлы басқару болып табылады. 
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі – салымдарды тартумен байланысты салым операциялар болғандықтан, осы операцияларды жүргізуде банктер өз кәсіби шеберліктерін, заңдық, әдістемелік, техникалық негіздерін және тағы басқа тұстарды әр уақытта жетілдіріп отыруы қажет. 
Егер банк жүйесінде салым ретінде салынған 1000 теңгенің мультипликациялануы нәтижесінде 20000 теңгеге дейін артатынын ескерсек , онда халық қолындағы экономикаға тартылмай отырған қаражаттардың біз үшін қаншалықты маңызының бар екенін көруге болады. Бұл қаражат иелерінің өз қолдарындағы ақша қорларын тиімсіз сақтап отыруы ол банк жүйесінің 90-жылдардың басындағы экономика дағдарысына байланысты халық сенімінен шығып қалуының салдарынан болып отыр. 
Қалай болған жағдайда банк жүйесіне деген ел сенімін арттырып, олардың мүдделерін жан-жақты қорғап, экономикаға қызмет етпей бос жатқан ақшалай қаражаттарын әрбір атқан күннің басты мәселесі болып қала береді.[10]

Елімізде жүргізілген  экономикалық реформалар банк ісінің дамуында жаңа белесін айқындап берді. Биылғы жылы Қазақстан Республикасының  Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында: «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстанның әлемдік экономикаға  ойдағыдай кірігуі- елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі», яғни Қазақстанның жаҺандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын, әлемдегі жасалған жаңа мен  озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса  өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға  жылдам бейімделуге қабілетті ел болуына байланысты, банктің даму болашағы мен басқа несие институттардың елімізде қызмет атқара алуы ерекше көкейтесті мәселе туындады.[5]

Ұсынылған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаларына негізделген, ұзақ мерзімді басым мақсаттар  мен оларды іске асыру стратегиялары  Ел Президентімен Қазақстан халқына  «Қазақстан - 2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының  артуы» Жолдауында айқындалған: «Шетел инвестициялары мен ішкі жинақтардың  деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға  негізделген Экономикалық өсу. Экономикалық өрлеудің нақтылы, тұрлаулы және барған сайын арта түсетін қарқынына  қол жеткізу», яғни Қазақстан экономикасын жақсарту және оған серпінді сипат  беру, олар өзара байланысты мақсаттар  кешенін шешуді көздейді.

Осы тақырыпқа байланысты, Қазақстан Республикасындағы ғы депозиттік ресурстарды одан әрі дамыту мен туындаған мәселерді шешудегі ұсыныстарым:

• Екінші деңгейлі банктер бір-бірімен бәсекеге түсіп, депозит пайызын көбейтіп, халықты тартса, ол банктер үшін де, халық үшін де пайдасы зор болмақ, жалпы ел экономикасына да септігін тигізер еді. Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық холдинг, компания, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың бюджеттен алған қаржысын өндіріске жұмсағаны қай жағынан да тиімді болатыны сөзсіз;
• Қазақстанда депозит нарығының дамуының стратегиялық  бағыттарын дайындауда жаңа көзқарастар бойынша зерттеулер жалғастыру;
• Депозит нарығының қызмет етуін жетілдіру бойынша тәжірибелік қызметтер қолдану;. Мысалы: коммерциялық  банктердің салымшылар мен депозиторлардың мүдделерін қорғауға байланысты сенімділік деңгейін экспресс анықтауға рейтингті<span class="List_0020Paragraph__