Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен түрлері

   

    Кіріспе

 

Коммерциялық кәсіпорындардың  бір түрі ретінде, банктік мекеменің  ерекшелігі болып, оның ресурстарының  басым көп бөлігін меншікті капитал  емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында. Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі және кез-келген мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан реттелінеді.

Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы бойынша  әр түрлі, олардың негізгі түрлері  болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу  процесінде тартылған қаражаттар және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).

 Банктік саясаттың  маңыздысы болып ресурс базасын  қалыптастыру табылады. Банкпен  пассивтік операцияларды жүргізу  процесіндегі ресурстық базаны  қалыптастыру оның активтік операцияларға  қатынасы бойынша тарихи маңызды  және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі  бөлігі банктің депозиттік операцияларды  жүргізу барысында қалыптасады,  несиелік ұйымның қызметтерінің  тұрақтылығы осы операцияларды  тиімді және дұрыс ұйымдастырудың  нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты  ресурстық потенциалды өсіру  және оның тұрақтылығын пассивтарды  тиімді басқару арқылы қамтамасыз  ету өзекті мәселелердің бірі  болып табылуда. 

Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып  табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат  көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан  жүргізілетін операциялар, яғни несие  беру мен бағалы қағаздарды сатып  алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын  қаржыландыруға қажетті пайда алуға  көмектеседі. 
       Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға болады. Ашып айтсақ, банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.  
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің зор екенін ескере отырып, мен курстық жұмысымда осы мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Курстық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялар және депозиттік саясат табылады.

Курстық  жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып, депозиттік саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық банктер тарапынан жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны тиімді түрде жүзеге асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық басқа нарық сияқты қиындықсыз болмайды, сол қиындықтардан шығудың тиімді бағыттарын іздестіріп, мүмкіндігінше ашып қарастыру. 

Курстық жұмыстың міндеттері:

• Банктердегі негізгі, тартылған қаражаттардың экономикалық мәні мен олардың құрамын жіктеу;
• Депозиттік саясаттың даму дәрежесін көрсету;
• Депозиттік операциялардың қазіргі жағдайда жақсарту жолдарын, банктің депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу;     
• Екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарын зерттей келе, қаншалықты дамығандығын анықтау болып табылады.

 Курстық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмысты жазу барысында келесідей авторлардың еңбектерін қолдандым: С.Б.Мақыш, Ғ.С.Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев, С.Міржақыпова, және т.б.

      

І. БАНКТІҢ ТАРТЫЛҒАН ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

 

1.1.Банктік ресурстар және  олардың экономикалық мазмұны мен түрлері

 

«Банк ресурстары» термині  «несиелік ресурсы» терминіне қарағанда  кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады. Бүгінгі таңда банк ресурстары нарығының  құрылуында көптеген ерекшеліктер бар  деуге болады. коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.

Банк ресурстары нарығының  пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер  жаңа қызмет түрлері  ретінде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа  операциялармен тікелей жұмыс жасай  бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық  құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық  құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық(орталық) банкіміз «банктердің банкі» болып  табылатындықтан, коммерциялық банктер  ресурстарының бір бөлігі сол  банктен алған ресурстардан да құралады.

Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.

Нарықтық қатынастарға өту  барысында банк ресурстарының құрылымында  біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік  қоры, сол сияқты қосымша қорлары  кіреді. Тартылған қаражаттардың  жаңа түрлеріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.

Коммерциялық банктер  ресурстарының құрылымы олардың  мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді. Банк ресурстарының құрылымына мыналар  жатады:

- Банктің меншікті капиталы

- Банктің заемдық және тартылған қаражаттары    

Банк ресурстарының құрамындағы  меншікті капитал үлесі тартылған  қаражаттарға қарағанда өте төмен  болғандықтан барлық қаражаттарға деген  қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді. [1]

Банк ресурстарының құрылымында  тартылған қаражаттардың үлесі  меншікті қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.

Нарықтық қатынастардың  дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос  ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылған  қаражаттар құрылымын толығымен  өзгертті десе де болады.

Банктік тәжірибеде тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне  байланысты екі топқа бөледі:

• Депозиттік қаражаттар;
• Депозиттік емес тартылған қаражаттар.

Депозиттік операциялар  активті және пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар  – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастырумен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді қаражаттарына жатады.

Пассивті депозиттік операциялар  – бұл клиенттердің уақытша бос  ақша қаражаттарын белгілі бір уақытқа  және  пайыз төлеу шарты бойынша  тартумен байланысты операциялар. Бұл  операциялар көмегімен тартылған  депозиттер пассив жағының көр бөлігін  алады және банктік ресурстарын  қалыптастырудың негізгі көзі.

Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес  ресурстардың шоттарының әр түрлері  кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы  бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын  қанағаттандыруға және олардың қаражаттары  мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына  жағдай жасайды.

Экономикалық мазмұнына  қарай депозиттерді мындай топтарға бөледі:

• Талап етілетін депозиттер;
• Мерзімді депозиттер;
• Жинақ салымдары;
• Бағалы қағаздар түріндегі (депозиттік және жинақ сертификаттары) депозиттер.

Сондай-ақ оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

• Мерзімдеріне қарай;
• Салым иелерінің категоряларына қарай;
• Қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
• Пайыз төлеу тәсіліне қарай;
• Банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
• Басқа.

Салым иелерінің категорияларына  байланысты депозиттік шоттар мынадай  түрлерге бөлінеді:

• Жеке тұлғалардың шоттарына;
• Кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
• Жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
• Қаржылық мекемелердің шоттарына;
• Шетелдік азаматтардың шоттарына.

Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне байланысты әр түрлі  төлем құжаттар арқылы қолма-қол  ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.

Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар  жатады:

1. Мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
2. Әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
3. Есеп айырысудағы қаражаттар;
4. Жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
5. Басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.

Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың  иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталды. Талап етілетін депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады. Ал, кемшілігі: бұл шот бойынша  пайыз мүлде төленбейді немесе біршама  төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:

• Ақша салу және алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
• Шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе комиссиондық ақы алып отырады;
• Банктер талап етілетін шоттарда ақшалай сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
• Талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды. [2]

Қазақстандық көптеген коммериялық банктерде талап етілетін депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді:

І. Талданатын мерзім ішінде ресурстық  базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:

Ш_д=(Қ_с-Қ_б)/Т

Мұндағы,

   Ш_д- қаражаттың шоғырлану деңгейі;

Қ_с – мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;

Қ_б – мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;

Т-мерзім ішіндегі қаражат  түсімдері.

ІІ. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерге сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын  көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған  қаражаттарды мерзімді активтерге  айналдыру мерзімін мыныдай формуламен анықтауға болады:

М= Қ_о*K/A

Мұндағы,

М-орташа сақталу мерзімі;

Қ_о- мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

К- қарастырылған мерзім ішіндегі күндер саны.

А-мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.