Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің дамуы

Ішкі даму жағдайлары

Сыртқы даму жағдайларының әсерін ескере отырып 2009 – 2013 жылдары экономика мынадай  факторлардың әсерімен дамитын болады:

мұнай мен табиғи газ өндіру салаларында және экономиканың мемлекеттік секторында экономикалық белсенділікті сақтау және 2009 жылдан бастап ірі инвестициялық жобаларды іске асырудың белсенді фазасына ену;

сыртқы қарыздарға қызмет ету бойынша негізгі соманы өтеу нәтижесінде банктік секторды сауықтыру және мемлекеттік қолдау арқылы оның активтерінің сапасын жақсарту, депозиттік базаның өсуін ынталандыру.

Алдыңғы жылдары  қалыптасқан даму үрдістері, байқалған  «голландтық ауру» белгілері  мен экономиканың «қызып кету» белгілері, сыртқы жағдайлар өзгерген кезде  макроэкономикалық тұрақтылық үшін қатерлерді сақтап қалады. Әлемдік тауар нарығындағы бағалардың өсуі, сондай-ақ тұтынушылық және инвестициялық сұраныстың кеңеюі кезінде экономикаға инфляциялық қысым сақталады.

2009 жылы Қазақстан  ғаламдық экономикалық дағдарыс  және экономикалық белсенділіктің баяулау кезеңіне енді, бұл экономикалық саясатты түзетуді қажет етеді.

Осы жағдайларда  экономикалық өсу серпіні мен  сапасы экономикалық саясат бағыты мен экономиканы мемлекеттік қолдау дәрежесін таңдауға байланысты болады.

Сыртқы күйзелістер әсерінен болған экономиканың секторларын қалпына келтірудің жоғары шығындарын болдырмау үшін қазіргі жағдайда мемлекет тарапынан оны басқара отырып түзету қажет болады. Бұл ретте, мемлекеттік реттеу саясаты теңдестірілген, макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтірмей экономиканың дамуын ынталандырушы болуы қажет.

Мұндай тәсіл  экономиканың құлдырап кетпеуіне, экономиканы «сауықтыруға», келешекте оның қайта «қызып кетуін»болдырмауға, инвестициялар сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.

Экономикалық саясатты экономиканың өсуін қолдауға, 2009 жылы экономиканың құлдырап кетуін болдырмауға циклдық ауытқулардың әсерін қалыпқа келтіруді ескере отырып мүмкіндік беретін жылдамдатылған өсуден дамудың орташа қарқынына өту жолымен экономиканың сапалы, теңгерімді өсуін қамтамасыз етуге, экономикалық өсудің стратегиялық міндеттерін орындау үшін қажетті деңгейді қамтамасыз етуге бағыттау қажет».

2. 2009-2013 жылдардағы  макроэкономикалық саясат және  экономиканың даму индикаторларының  болжамы 3-бөлімініңТеңгерімді экономикалық өсудің мақсаттары мен міндеттері 3.1-кіші бөлімінде:

- бірінші абзац  және 3-сурет алып тасталсын;

- үшінші абзац  келесі редакцияда баяндалсын:

«Экономикалық саясаттың мақсаты – экономиканың өсуін қолдау және келешекте монетарлық, фискалдық, сондай-ақ құрылымдық саясаттардың құралдарын тиімді пайдалану арқылы теңдестірілген және сапалы экономикалық өсуді одан әрі қамтамасыз ету».

3. 2009 – 2013 жылдардағы  макроэкономикалық саясат және  экономиканың даму индикаторларының  болжамы 3-бөлімініңМакроэкономикалық болжамның негізгі көрсеткіштері 3.2- кіші бөлімі мынадай редакцияда жазылсын:

Макроэкономикалық болжамның негізгі көрсеткіштері

Болжам бойынша  өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу  қарқынының төмендеуі, құрылыс көлемінің  қысқаруы және қызмет көрсетудің өсу қарқынының төмендеуіне байланысты 2009 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі 1 %-ға төмендейді.

Кен өндіру өнеркәсібіндегі  өсу қарқынының 2,8 %-ға дейін төмендеуіне  және өңдеу өнеркәсібіндегі өндіру көлемінің 4,1 %-ға қысқаруымен байланысты 2009 жылы өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу қарқыны 0,4 %- ға төмендейді.

Кен қазу өнеркәсібіндегі  өндірістің өсуі негізінен 2009 жылы мұнай  өндіру көлемінің 7,5 %-ға артуымен қамтамасыз етіледі.

Өңдеу өнеркәсібіндегі  өндірудің қысқаруы негізінен металлургия  өнеркәсібіндегі өндірудің қысқаруымен байланысты болып отыр. 2008 жылдың аяғында басталған әлемдік сұраныс пен тұтынудың елеулі қысқаруына байланысты, қара металлургия өнімдерін өндіру болжам бойынша 30%-ға дейін, түсті металлургия 2 %-ға дейін төмендейді.

Құрылыста 2009 жылы 2 %-ға дейін төмендеу болжамдануда.

Іскерлік және тұтыну белсенділігінің төмендеуі 2009 жылы қызмет саласында өсу қарқынының, соның ішінде көлік қызметінің 1,0 %-ға дейін, байланыс қызметінің 5,0 %-ға дейін, сауданың 1,0-ға дейін төмендеуіне  ықпал ететін болады.

Теңгенің құнсыздануы  экономиканың өсуіне оң әсер етеді, бұл 2009 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуіне бағалау  бойынша қосымша 0,3%ға ықпал етеді.

2009 жылғы кезеңнің  соңында теңгенің құнсыздануын  ескере отырып, инфляция 11 %-дық деңгейде  бағалануда.

Жалпы әлемдік сұраныстың қысқаруы, қазақстандық экспорттың басты тауарлық құрамдас бөліктеріне әлемдік бағаның төмен деңгейі, және осының салдары ретінде Қазақстан экономикасы өсуінің төмендеуі экспорт пен импорт көлемінің төмендеуіне ықпал ететін болады.

Болжам бойынша 2009 жылы экспорт көлемі 45,1 млрд. АҚШ долларын құрайды, бұл 2008 жылға қарағанда 26,8 млрд. АҚШ долларына төмендеген. Импорт 3,8 млрд. АҚШ долларына төмендеп, 34,6 млрд. АҚШ долларын құрайды.

Импорттың төмендеуінен асатын экспорт көлемінің төмендеуі, 2009 жылы 5,9 млрд. АҚШ долларын құрайтын төлем теңгерімінің ағымдағы шотының тапшылығының құрылуына ықпал етеді.

Төлем теңгерімінің болжамды параметрлері ақша-кредит саясатының параметрлерімен және елдің орта мерзімді кезеңге арналған макроэкономикалық дамуының параметрлерімен үйлесімді.

2010 жылдан бастап 3,0 %-дан, 2013 жылы 4,3 %-ға дейін біртіндеп  экономикалық өсу қарқындарының  артуы күтілуде.

Өнеркәсіп өнімі  көлемінің орташа жылдық өсуі 2010 – 2013 жылдары 2,8 %-ды құрайды.

Мұнай мен газ  конденсатын өндіру көлемі 2008 жылғы 70,7 млн. тоннадан 2013 жылы 82,0 млн. тоннаға дейін өседі.

Қорытынды

"Мемлекеттік  бюджет" курсы мемлекеттік 
бюджетті экономикалық категория ретінде экономиканы басқару үшін мемлекет колданылатын және мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде қарастырады.

Мемлекеттегі  каржылық-экономикалық реттеу әдістері мен нысандарының өзгеруі мемлекеттік  жоне аумақтық қаржылар мәселесін егжей-тегжейлі және жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде «қаржы» жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда «бюджет» өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және пайдалану процесі. Сондықтан еліміздің алдағы уақыттағы бюджеттік даму бағытын айқындай отырып, жоғарғы заң шығарушы орган алдағы 5 жылға арналған бюджеттік заң жобасын бекітті, ол заң жобасы бойынша «2013-2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобасы бойынша 2013 жылы бюджет түсімдері 5 трлн. 415,1 млрд. теңгені құрайтын болады. Ондағы кіріс 3 трлн. 828 млрд. теңге шамасында айқындалған. Кірістің басым бөлігін салықтық түсімдер құрамақ. Бұл бюджет кірісінің 97,6 пайызына тең болжанады. Ал шығыстарға келсек, келер жылғы бюджеттен оның көлемі 6 трлн. 200 млрд. теңгеге қалыптасты. Бюджет тапшылығы 2013 жылы 785 млрд. теңгені құрайды. Бұған дейінгі секілді бюджетте әлеуметтік бағдар басымдыққа ие. Атап айтсақ, 2013 жылға арналған әлеуметтік шығыстардың үлесі жалпы шығыстардың 39 пайызына немесе 4 трлн. 583,5 млрд. теңгеге жетеді. Ал Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферттер көлемі 2013 жылы 1 трлн. 380 млрд. теңгені құрайды.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі  - Алматы – 1994.
2. Қазақстан Республикасының  Бюджеттік  Кодексі.
3. ҚР Президенті  Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2009 ж.
4. Амрекулов Н. «Организация финансовой и бюджетной системы» //Транзитная экономика 2002 ж. №6  56-58 б.
5. Булатова А.С.   Экономика // Москва. Из.Дом: Юрист-2002 г.
6. Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш. Кәсіпкерлік негіздері: Оқулық. Лекциялық курс. Орал: БҚМУ баспасы, 2001-242 бет.
7. Жолдасбаева Г.Ө.  «Кәсіпорын  экономикасы»  Оқу  құралы  Алматы «экономика» - 2003,  5 бет      
8. Жалғасбаев Р. «Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджеттік процедураның  орны мен ролі» // Аль Пари  2004 ж. №1 62-67 б.
9. Кеулімжанов Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2003-360 бет.
10. Көшенова А.М. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2000.-328 бет.
11. Көшенова А.М. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы: Оқу құралы-Алматы: Экономика. -1999.-234 бет.
12. Н.Ә.Назарбаев, «Сындарлы он жыл» /Алматы, 2002ж.
13. Қазақ Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.Қ. Қаратаев. Алматы қаласы,1977 жыл.
14. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы – Алматы: экономика, 2003-252 бет.
15. Макконелл К.Р. «Экономикс»,/Москва, Республика, 1995ж.
16. Сахариев С.С., Сахариева А.С. «Жаңа кезең – экономикалық теориясы», /Алматы, «Дәнекер», 2004ж.
17. Өмірзақов  К.Ө.  «Кәсіпорын  экономикасы»  Оқу  құралы Орал – 2003,  5  бет
18. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А. ж/е т.б. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, 2004ж.
19. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Габдуллин Т.Г., Шмидт О,И. Кәсіпорындағы бухгалерлік есеп: өнделіп және толықтырылып үшінші басылуы. Алматы: Қазақстан аудит орталығы, 2002-656 бет.
20. Самрат Жақсыбай «Бәсекеге қабілетті болу-стратегиялық мақсат»
21. // Егемен Қазақстан 2006 ж.  17 ақпан.
22. Сансызбаева Р.С. «Бюджеттік саясат»  //Қаржы Қаражат 2005 ж. №6  61-64 б.
23. Ілиясов Қ.К., Құлпыбаев С.  Қаржы.