Ақшаның экономикалық мәні

2.1.Ақша құн өлшемі ретінде.

       Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып құндардың , барлық тауарлар құнының өлшемі қызметі болып табылады , ол тауарлардың балама айырбасын қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша емес, тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады , сондықтан да өзіндік құны бар шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын есептеледі , оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдық еңбек шығындалады. Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты , барлық тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшалар құн өлшемі қызметінде өте жақсы әрекет етеді. Бұл мынаны түсіндіреді , құнның тауарлық формасының ақшалай формаға айналуы ұшін тауарлар бағасын белгілеу жеткілікті , бұл жағдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған жағдайда ғана жүзеге асады.

       Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады , яғни баға бұл тауардың қоғмдық танылған құгы болып табылады. Тауар бағасы нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың тауар бағасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз төмендейді.

        Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.

Тауар бағасын өлшеу  үшін қолма-қол ақшаның болуы  қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.

Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүкіндігі бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.

Бағалар масштабының  рөлі мынада , яғни ол өз ретінде ұлттық ақша бірлігі салмағын тұрақтандырушы ретінде әрекет етеді. Қазіргі таңда бағалар масштабы баға көмегімен тауар құнын салыстыру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр. Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке айналуы ретінде құн өлшемі болып айқындалады , бағалар масштабы – алтынның берілген көлемімен оның әр түрлі көлемі өлшенеді.

Қазіргі жағдайда алтын  ақшаның міндетін атқарудан қалды , яғни ол ақша қызметін , соның ішінде құн өлшемі қызметін жоғалтты. Алтын несиелік ақшалармен алмастырылды.

Әрбір мемлекет өз құн  өлшемін белгілейді. Қазақстанда  құн өлшемі ретінде теңге , Ресейде  – рубль , АҚШ-та – доллар , Еуропалық  одақта – евро саналады. Ел шеңберіндегі ішкі айналыста бағалар масштабы айрықша рөлді атқармайды , ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін анықтау үшін үлкен рөль атқарады. Айрықша қажетті жағдайда үкімет алдын ала белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мұндай өзгерту ақша реформасы деп аталады. Ақша реформасы – бұл құнның бір өлшемінен басқасына өту , ол ақшаның жалпы көлемінің азаюымен түсіндіріледі.

Демек , құн өлшемі –  бұл ақша бірлігі , ол тауарлар мен  қызметтер құнын өлшеу және салыстыру  үшін қолданылады.

2.2Ақша айналыс құралы.

          Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал рөлін атқарады , оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады : тауарды сату , яғни оның ақшағ айналуы және тауарды сатып алу , яғни ақшанаң тауарға айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс құралы қызметінде делдал болып табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс , яғни бұл қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша болмаса , онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды сатып алу үшін қажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды , сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады , ақша үнемі айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыған байланысты айналыс құралы ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңызды емес , яғни айналыс құралы ретінде ақша шынайыьтолыққұнды ақшалар емес , қағаз ақша белгілері сияқты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.

       Несиелік  ақшалар. Тікелей тауар айналымы  кезінде , яғни бартерде ( тауарды тауарға) сатып алу мен сату сәйкес келді. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады , дербес болады , уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған соң , қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін қалыптастырады , яғни сатылған тауар сатып алынған тауардан көп , нәтижесінде дағдарыстық жағдай қалыптасады. Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.

            Тауар айырбасының бастапқы сатыларында  , яғни алтын тауарлық әлеммен  жалпы балама ретінде бөлініп  шыққан кезде , ол бір мезетте  әрі құн өлшемі , әрі айналыс  құралы ретінде ақша қызметін орындайды. Ондағы екі қызмет бір – біріне сәйкес келмеді.

         Тауарлық айналымның ары қарай  дамуы ақшаның осы қызметінің  бар – бірінен бөлектенуге  әкелді , құн өлшемі қызметін толыққұнсыз  ақшалар орындады,  ал айналыс  өлшемі қызметін – олардың белгілері: қағаз және несиелік ақшалар атқарады.

Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл  кездегі сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі  бойынша сай келмейді. Сатушы, тауарын  сатқаннан кейін, басқа тауарды  сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды.

Өзінің құнын өткізгеннен  кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді.

Біздерге ақша айналыс  құралы қызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік, коммерциялық саудада  тұрғындардың тауарларды сатып алуы кезінде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер және т.б. қолма – қол ақшамен есептесуіне тыйым салынбаған.

Айналыс құралы ретінде  ақша қызметтерінің ерекшеліктері  мыналар:

• тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша белгілері орындайды.

Осылайша, айналыс құралы – тауарлар мен қызметтерді сатып  алу үшін, сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар. Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі – бұл тауардың және де ақшаның қарама-қарсы қозғалысын белгілеу ; оны қолма-қол ақшалар атқарады , өйткені бұл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр делдал ретінде әрекет етеді , онда оны толыққұнды ақшалар емес , оның орынбасарлары – қағаз және несиелік ақшалар орындайды.

2.3.Ақша төлем құралы.

     Тауар өндірісі  және тауар айналымының дамуы  , сонымен бірге несиелік қатынастардың  дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген тағы бір қызметі туындайды. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А және А-Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар сатып алушының қолына жылдамырақ жетеді.

     Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.

Егер тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.

Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар сатып алушының қолына жылдамырақ жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие берушіге , ал сатып алушы – қарыз алушыға айналады. Сату және төлем актінің бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа қызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейын , төлем құралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бастамайды , оны аяқтайды. Сатып алушы тауар үшін ақша төлемейді , міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады , сәйкесінше , ақшалар сату – сатып алу актін анықтамайды , несиені жаба отырып , тек қана оны аяқтайды.

Нәтижесінде тауарларға қатысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы жүзеге асады.

Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың қарам –қарсы қозғалысы  орын алады, бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады , яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді , ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайдалануды К. Маркс былайша сипаттады : «Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады , ал екіншісі ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып , сатып алады. Сатушы несие беруші болса , сатып алушы – қарыз алушы болады».

Төлем құралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес , сонымен бірге  қаржылық және несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді сату кезінде , жұмысшылармен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде , салықтарды және басқа да міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде , банктік қарызды қорландыру төлемдерін , айыппұлдарды , санкцияларды өтеу кезінде.

Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп айырысуды және несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша , айналыс шығындары қысқарады , төлемдер жеделдетіледі және қолма-қол ақшалар айналыстан шығарылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген тауар иелерін , сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады , олардың әрқайсысы тауарды несиеге сатып алады және сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз міндеттемелері (жеткізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында түспесе , яғни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса , онда бұл жайт өзінің артынан төлем жасамаудың біртұтас тізбегін (қарыз бойынша мерзімімен асып кеткен борыш , бюджетке төлем бойынша , еңбекақы бойынша және т.б) жүргізеді. Мұндай дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде болған. Ол экономикамызға аса зор материалдық , моральдық шығын әкелді , жекелеген кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа ұшыратты.

Қазіргі кезде қоғамда  несиелік , электрондық ақшаның дамуы  кезінде есеп айырысудың басым формасы  ретінде қолма- қол есеп айырысумен салыстырғанда қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады , яғни төлем құралы қызметіндегі ақша айналыс құралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді.

Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы  – несие қатынастарына да қызмет етеді.

Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтастыруға болады:

• тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
• еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
• мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
• банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
• сақтандыру міндеттемелері;
• әкімшілік – сот сипатындағы міндеттемелержәне басқалары;

2.4. Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретінде.        

            Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Төлем құралы ретіндегі ақша қызметінің дамуы ақша қаржылары резервтерін құрудың қажеттілігін , яғни ақшаның жинақ құралы ретінде әрекет етуінен туындатады. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен байланысты.

Бірінші актіде тауар  сатылады және ақшаға айналады , бұл  жағдайда өз қажеттіліктеріңді қанағаттандырудан  жиі бас тартуға тура келеді. Сондықтан  оны жинақтау мен сақтауға ұмтылады , өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға немесе кез келген қызметті алуға , яғни кез келген уақытта өзінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін атқарады. Және олар осы қызметте қоғмдық байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл тастар, өнер туындылары , жылжымалы мүлік , акциялар , облигациялар , банктегі ақша және т.б түрде сақтай алады. Бірақ ақша  көбінесе осы қызметті орындайды , өйткені оларға өтімділік тән , өтімді актив  төлем құралы ретіндегі пайдалануға болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады. Ол төлем құралы ретінде пайдаланылады және олар  құн өлшемі қызметін атқарғандықтан , олар әрекет етуші масштаб шеңберіндегі өзінің жеке тұрақты құнын өзгертпейді.

Бірақ та жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жоғары өтімділігіне қарамастан , қор жинау құралы ретінде өз құндылығын жоғалтады. Егер долларға немесе теңгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге төмендей берсе , яғни ақша құнсызданса , онда адамдар өте қысқа мерзімге оларды қорланудан және жинаудан бас тартады. Айналым құралы қызметінен және төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ құралы ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақтауы тиіс және міндетті түрде нақты болуы тиіс. Бұл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды нақты ақша (алтын , күміс , платина) атқарады , бірақ ол қағаз , несиелік ақшалардың өкілдерімен алмастырылуы мүмкін , жоғарыда айтылғандай , гиперинфляция немесе дағдарыс кезінде өз қызметін жоғалтады.