XIX ғасырдағы сауда сипатының өзгеруі

1900 жылы Ақмола облысында кәсіпшіліктерге  барып жұмыс істейтін қазақтар 12 мыңға жетті, ал Торғай облысында  бүкіл шаруашылықтар санының  50%-ы шетке барып жалданатын  болды. Бұл кәсіпшіліктерге көбіне  кедейленген қазақтар мұқтаждықтан  жалдануға мәжбүр болды.

Жетісуда шарап жасау енеркөсібі XIX ғасырдың 60-жылдары пайда болды, XX ғасырдың мануфактура өндірісі механикаландырылып, өнімдері жоғары сапалығы жағынан бірнеше  рет шет жерде жүлделерге ие болды. Сол сияқты Верныйда темекі жасау, ағаш өңдеу, шұға тоқу өнеркәсіптері дамыды. Түркістан мен Шымкентте мақта  тазалайтын кәсіпорындар жұмыс істеді. Арал, Балқаш, Зайсан, Каспийде балық  аулау көсіпшілігі болды.

Сонымен, ауыл шаруашылығы шикізатын  өндейтін өнеркөсіптердің ішіндегі ірі ұн тарту, шарап жасау, орман  ағаштарын кесетін, металл өңдейтін салаларда фабрика өндірісіне көшу басталды. Қалған тері өңдеу, былғары  жасау, балауыз, пима басу, тон тігетін, май шайқайтын, кірпіш құятын, т.б. көсіпорындар ұсақ кол еңбегі басым өндірістер қатарына жатты. Олардың көбі үй көсіпшілігі, қолөнер сипатында болды, кебінесе отбасы мүшелері мен мерзімді жұмыскерлердің еңбегі пайдаланылды.

Қазақстан Ресей өнеркөсібінің  негізгі шикізат базасы қызметін атқарды. Өндіріс құрал-жабдықтарын  өндіру саласы өте төмен деңгейде қалды. Қазақстандағы түсті металл кен орындарын игерудің басталуы. Ежелгі заманнан бері Орталық және Шығыс Қазақстан аймағында тау-кен  өндірісі мен мыс, қорғасын, қола, күміс, алтын металлургия өндірісі дамығандығы  тарихтан белгілі.

Қазақ өлкесіне кен іздеп келгендердің алғашқыларының қатарына Томск губерниясынан  алтын өнеркәсібімен айналысатын  С.И.Попов және оның балаларын жатқызуға  болады. Алтай өңірінде бірнеше алтын  кеніштері болған Поповтар Баянауыл және Қарқаралы сыртқы округі қазақтарының арасында қосымша сауда ісін жүргізумен де айналысқан.

1820 жылдан бастап Попов үкімет  органдарының рұқсатымен ежелгі  Берікқара кенішінен күміс-қорғасын  рудаларын Алтай металлургия  зауыттарына Ертіс бойымен тасып  әкете бастады. Тек 1854—1860 жылдары  ғана кеніштен таза 1 млн 300 мың  сом таза пайда түсті. Көпес  әрі кен кәсіпкері Попов Қарқаралы  және Баянауыл округтерінде кен  өндіру және тау-кен зауыттарын  салып, оның шикізатымен Алтай  металлургия зауыттарын жабдықтап  тұрды.

Қарағанды кемір кеніштері, сол  сияқты Спасск мыс өндірістеріне  енетін тағы басқа Спасск, Воскресенск, Успенск және Жезқазған мыс кеніштері, Саран көмір кеніші және Спасск мыс  балқыту зауыты — осылардың бәрі 1847 жылдан 1904 жылға дейін кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов, т.б. екі Екатеринбург кәсіпкерлерінің компаниясына тиесілі  болды. Кейіннен компания тараған кезде  ең көп қаржысы бар (50%-дан астам) Рязанов барлық Спасск мыс кендері  өндірісінің толық қожайынына айналды.

Рязанов өндірісті 1904 жылы шетелдіктерге  сатты. 1904 жылдан 1919 жылдың соңына дейін  патша үкіметінің келісімімен шетелдік "Спасск мыс кені" акционерлік  қоғамын басқарды. Осылайша Қарағанды  кемір кеніші, Спасск мыс өндірісі, т. б. ағылшын мен француздарға жалға  берілді.

Патша үкіметі Қазақстанға метрополияның  тек шикізат көзі ретінде қарады. Сондықтан тау-кен және көмір  кеніштерін өндіруге қазақтардың өздерін  жібермеді. Мәселен, Қарқаралы уезінің  бай қазағы Керсембек Қалмамбетовтің 1886 жылғы күміс-қорғасын орындарын  алғаш ашушы ретіндегі ресми  етініші қанағаттандырылған жоқ. Сол  сияқты осы уездегі тас көмір  кенішін игеру туралы 1903 жылғы  Қазанғап Досановтың өтінішіне де теріс  жауап қайтарылды.

1856 жылы Қаржы министрінің нұсқауымен  Баянауыл округінің аға сұлтаны  Мұса Шормановқа алтын және  кен кәсібімен айналысуға рұқсат  бермеді. Павлодардан Балкашқа  дейін созылып жатқан Екібастұз  көмір кеніші және басқа пайдалы  қазбалар "Воскресенск кен өнеркәсібі  акционерлік қоғамына" қарасты  болды.

Ұзындығы 110 шақырым болатын Екібастұз  — Ермак темір жолын осы 1899 жылы ұйымдасқан "Воскресенск кен  өнеркәсібі" акционерлік қоғамы салды. Бұл қоғамның негізгі акционерлері Деров, Бродский, Викторский, Смирнов  және басқалар. Қоғамның жоғары басқармасы Киевте орналасты. Қоғам бес жылға (1899—1903 жылдары) жуық, 1903 жылғы дағдарысқа дейін емір сүрді. 1913 жылы барлық зауыт  кеніштері, Екібастұз көмір бассейні және темір жол бар дүние-мүлкімен ағылшын-француз капиталистерінің қолына өтті.

1914 жылы Лондондағы Орыс Азия  корпорациясы ағылшын миллионері  Л.Уркварттың басшылығымен екі  кен өнеркәсібі акционерлік қоғамын  негіздеді: "Қырғыз (Екібастұз) кен  өнеркөсібі акционерлік қоғамы" және "Риддер (Лениногорск) кен  өнеркәсібі акционерлік қоғамы".

Лесли Уркварт және оның компаниясы қарамағында сол кезде Оралдың  түсті кен әндірісі ошақтары болды. Британ қаржы олигархиясының аса  ірі екілі Л.Уркварт басқарған  ағылшын-американ кәсіпкерлері аса  бай Кенді Алтай және Екібастұз  өңірінде ескі кәсіпорындарды қайта  қалпына келтіріп, жаңаларын салуға кірісті.

1914—1915 жылдары Риддер кен байыту  фабрикасы іске қосылды. Оларда  байытылып қайта өңделген мырыш  және қорғасын концентраттары  ұзақ жол жүріп Екібастұзға  жеткізілді. Екібастұз көмірі мен  коксінде олар балқытылған металға  айналды.

[өңдеу]Қазақстан өнеркәсібі дамуының  жалпы сипаттамасы

Қазақстан өнеркәсібі нашар дамыды. Сауда операцияларынан көп пайда  түсетін болғандықтан, орыс және жергілікті буржуазияның ауыр өнеркәсіпті дамытуға ынтасы болмады. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп ірі капиталды қажет  етті. Дегенмен өлкеде көмір, мұнай, мыс  кендерін өндіретін кәсіпорындар ашылды.Ресейлік кәсіпкерлер көбінесе өз капиталдарын ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін фабрика-зауыттарға бағыттады. Ауыл шаруашылығы шикізатын пайдаланумен қатар алтын, тас көмір, мұнай сияқты пайдалы қазбаларды өндірумен айналысты. Қазақстанның табиғат байлықтарын игеру XIX ғасырдың 30—40-жылдарынан басталды. Бұл кезеңде Спасск зауыты, Успенск және Жезқазған кеніштері жұмыс істеп жатты.Көптеген бай кен орындарын қазақтардың өздері тапты. Мысалы, 1833 жылы Апақ Байжанов деген кедей қазақ Қарағанды аймағында тас көмір кенін тапты. Бұл кен орыны Игілік Өтепов деген байдың жайылымында орналасқан еді. Әтепов бұл кен орнын 250 сомға Ушаков деген көпеске сатады. Екібастұз тac көмір кенін жұмысшы Қасымов ашты. Екібастұз көмірі Ертіс су кемелері мен Сібір темір жолында үлкен сұранысқа ие болды.XIX ғасырдың соңында тау-кен өнеркәсібі шетелдіктердің қолына өте бастады. Австриялық ақсүйек Турн-Такме Риддер мен Зыряновск түсті кен орындарына қожалық етті. Атырау ауданындағы мұнай орындары француз Нобель дегеннің қол астына қарады. Шетелдіктер аса зор пайдаға кенеліп, арзан жұмыс көзі арқылы өлкенің қазба байлықтарын тонаумен айналысты.

Қазақстандағы өнеркәсіптердің дамуы  экономикалық жағынан қазақ жерінің  байлығына патшалық Ресей империясының монополиялық иелігін орнатты.[1]