Валюталық операциялар

Ү. Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар

Сыртқы саудада  есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады: құжатталған аккредитив, құжатталған инкассо, банктік аударым.

Құжатталған аккредитив – аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы экспортердың (бенефициарға) пайдасына өзінің бұйырушы-клиентінің (импортердің) өтініші  бойынша жасайтын аккредитив ашушы банктің (эмитент-банктің) міндеттемесін білдіреді.

Құжатталған инкассо  - эмитент-банктің, сенім білдірушінің берген құжаттарын төлеушіге (импортерға) төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып беруге өзіне алған міндеттемесі.

Банктік аударым – банктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің шотына есепке алынуын білдіреді.

ҮІ. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операциялары.

Мұндай операцияларға мыналар жатады:

1) депозиттерді тарту:

• жеке тұлғалардан;
• заңды тұлғалардан, соның ішінде банкаралық депозиттер;

2) несиелер беру:

• жеке тұлғаларға;
• заңды тұлғаларға;

3)  банкаралық нарықта  несиелерді орналастыру.

 

12.2 Валюталық операцияларды  жүргізу техникасы

Екінші  дүние жүзілік соғыстан  кейін көптеген валюталық  операциялардың түрлері дами  бастады. 50-жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған  елдерде валютаны  жедел ұсыну («спот») және  мерзімді (форвардтық) мәмілелер  кең  қолданылды, соңғвлары валюталық реттеу  обьектілері болып табылады. 50-60 жылдарда  валюталық заңнама  либерализациясы алғашында әртүрлі  валютадағы  депозиттердің  ауыстырылуымен  тәжірибеленген   «своп»  операцияларының  дамуына әкелді.

Сауда  операцияларының  тәуекелділігін  өтеудің дәстүрлі операцияларына  қосымша тәуекелділікті  сақтандыру қажеттілігін  тудырған  капитал  қозғалысының  либерализациясы  мерзімдік  валюталық мәмілелердің  дамуымен байланысты  болды.

70-жылдардан  бастап  биржада  фьючерстік  және опциондық  валюталық  мәмілелер  дамыды. Бұл  алып- сатарлық  мәмілені және валюталық  тәуекелден сақтандырудың  жаңа  нысаны. Қолма-қол  валюталық  операцияларды  көп банктер  жүзеге  асырады, мерзімді  операциялар  мен  «своп»  мәмілелерін  негізінен  ірі  банктер, ал  опционды  операцияларды  ірілендірілген  банктер  жүзеге  асырады.

Кассалық  мәмілелер

Бұл  валюталық  операциялар  өте  кең  таралған  және  төленген  мәміле  көлемінің  90%  құрайды.

Олардың  мәні  мәмілені  жасау  кезіндегі  бағам  бойынша  мәмілеге отыру  күнінен  бастап  екінші күнге  валютаны  алып-сату  шартына  байланысты  банк- контрагенттерінің  оны жеткізілуінде. Сонымен қатар  мәмілеге  қатысатын  әр валютаға  жұмыс күндері есептелінеді, яғни егер мәміле   датасының келесі күні  жмысты  болмаса, валюта  жеткізу  мерзімі  тағы 1 күнге артады.

«Спот» мәмілелері  бойынша  валюта  жеткізу алушы  банктермен  қарастырылған  шоттарда  болады.  «СВИФТ» электрондық  байланыс құралының, банкаралық электронды аударымдар жүйесінің (АҚШ-та ЧИПС, Лондонда ЧАПС және т.с.с.), компьютерлік өңдеудің кең таралуы бүгіннен ертенге дейін немесе ертеннен келесі күнге дейін бір күндік депозиттерді орналастыру операцияларын тез жүзеге асыру үшін айтарлықтай мүмкіндік береді.

Байқағандай, көптеген негізгі қаржы орталықтары мен көптеген алдыңғы валюталар сот принциптеріне негізделген, есептесу күні спот датасы, сондай-ақ валюта бағамы айырбасының атауы. Сөйтіп, мысалы Лондонда доллардың фунт стерлингке спот бағаны және ағымдағы валюта бағамы болады, бірақ операциондық күн барысында бұл бағамдар ұсыныс пен сұраныс өзгеруіне байланысты өзгере береді. Сөйтіп, Франкфуртте АҚШ доллары спот бағамы және Парижде ФРГ маркасы спот бағамы осылардың айырбас бағамы болады.

СПОТ бағам елдің ұлттық валютасының операция барысынды сыртқы бағасының өлшемі болады және жай коммерциялық мәмілелер жасауға қолданылады.

Мерзімді мәмілелер.Мерзімге мәмілелер әр түрлі мақсаттарда қолданылады, ең алдымен мерзімді мәмілелерді қолданғанда коммерциялық немесе қаржылық сипаттағы валюталық тәуекелді жабуға немесе сақтандыруға болады. Валюталық нарық мәмілелеріне байланысты біз спот – сатып алуды сол мезгілде мерзімдік сатумен (немемсе керісінше) байланысты своп операцияларымен кездесеміз.

Мерзімгемәмілелер мен мерзімді операцияларды қарастырғанда шатстырмау үшін трейдерлер жай форвардтық мәмілелер үшін сатып алу – сату «аутрайт» (out right) терминін қолданады, яғни своп операцияларын құрмайтын мәміле. Жоғарыда айтылғандай, «аутрайт» (жай форвардтық мәмілелер) мәмілелері бағам өзгерісін тәуекелден сақтандыру үшін қызмет етеді. Бірақ егер олар коммерциялық немесе қаржылық сипатта болмаса, онда олардың спекуляциясы туралы айтуға болады.

Форвардтық мәміле типтерін қарастырудан бұрын, форвардтық бағамдарының анықталуын қарастыру жөн.

Мерзімге мәмілелер бағамы – форвардтық бағамдар - не котируются.

Шын мәнінде банк диллерлері дифференциалдармен жұмыс істейді. Бұл дифференциалдың басқа термині «своп бағам» немесе «своп пункт» форвардтық дифференциалдың (ажио және дисконт) котировкасының, мерзімге мәмілелер бағамы емес себептері бар.

Біріншіден, форвардтық дифференциалдар көбінесе белгілі бір мерзімде тұрақты болып қалады, ал спот бағамдар флуктацияда болады. Соның нәтижесінде ажио/дисконт котировкасы форвардтық бағамдар бағамдар котировкасына қарағанда аз өзгерістерге ұшырайды. Екіншіден, мерзімдік мәмілелер бағамы көп жағдайда қызықты болмайды: мысалы, своп мәмілелерде тек сол бағамның қажеті бар.

Мерзімді мәмілелер бағамы спот бағамға қосу немесе одан дисконтты алу жолымен анықталады. Своп бағам әрқашанда берілген валютаның долларға байланысты ондық бөлікпен береледі.

СВОП операциялары. Валюталық нарықтағы мәмілелер, дәлірек айтқанда қысқа мерзімді капитал экспорты көбінесе своп мәміле сипаииамасында болады. Егер капитал экспорты басқа валютаға ауысуды қарастырса, және бұл валюта бағамның тәуекелді сақтандырумен байланысты шығындардың айырмашылығында болуы керек, онда своп мәмілеге жүгіну қажет.

СВОП валютасының спот сатып алушымен мерзімге сату (немемсе керісінше) комбинациясын көрсетеді.

Бірақ айтакету керек соңғы жылдар своп құнды анықтау негізі форвардтық бағаны қолдану жиірек болды. Бұл спот негізінде инвестициялаудың көлемі тәуекелден сақтандыру емес, қайтарылып алынатын форвардтың (негізгі сома + %) көлемінің тәуекелден сақтандыруға байланысты болды.

Сату-сатып алу бағамының қолдану қдажеттілігін анықтау керек емес, көбіне соңғы қорытындыны дөңгелетуге мүмкіндік беретін аралық бағам қолданылады.

Қысқа мерзімді капиталдар шекарадан тыс екі себепке байланысты инвестицияланцға тырысады:

1. Жергілікті валюталық нарық керекті мнвестицияның мүмкіндіктерін қанағаттандырмайды.
2. Басқа мемлекеттерде және басқа валютада инвестициялау көбірек табыс әкеледі, валюталық бағамды тәуекелден сақтандыруды қажет етпесе де.

Бірінші жағдай Швейцарияда қолданылады. Мұнда нақты валюталық нарық жоқ: аса ірі емес банктер, сондай-ақ корпоративті немесе жеке клиенттер өздерінің мерзімді салымдарын ірі инвестициялық банктерге салуына болдады. Бірақ соңғыларының өз кезегінде алынған капитплын қысқа мерзімдік құралдарын жергілікті валюталық нарықта салу мүмкіндігі жоқ (мысалы, қазыналық қорлар), себебі мұндай қағаздар Швейцарияда жоқ. Сөйтіп ірі швейцариялық банктер ликвидті капиталдың артықшылықтарын басқа елде орналастыруға мәжбүрлеу. Бұл евро-нарыққа тәуекелден сақтанды ру негізінде мерзімді депозиттерді орналастыру жолымен жасалады (яғни, банктер спот доллары сатып алып, сол уақытта оларды мерзімге сатады).

Көп тараған көзқарасқа қарсы айта кету керек тәуекелді сақтандыру шығындарды әкеледі деген емес. «Әлсіз» валюталарды «мықты» валюталарды бірінші мерзімдік сату жолымен сақтандыруға болады. Өйткені әлсіз валюталар бұл жеңілдік валюталар (дисконт). Осындай жағдайда сақтандыру шщығынды білдіреді. Бірақ әлсіз валюта мықтыланып, ал мықты валюта (ажиомен) төмендеген жағдайлар да көп болды.

Сонымен бірге клиент қолма-қол мәміле бойынша сатьушы мен сатып алушы бағамының арасындағы айырма маржа кезінде үнемдейді.

Мерзімді позиция құру құралы болып  своп операцияларының негізгі артықшылығы – оның қатысушыларының қысқа мерзімді бағаның өхзгеруіне байланысты мазасызданбауы, валюталық бағамда маржа өзгерісі форвардтық маржа да қатты көрінбейді.

 Опциондар. Опцион бойынша мәмілені классикалық форвардтық валюталық мәмілемен салыстыруға болады. Бірақ тек біржағдайдан басқа: опцион алушы опцион контрактысын құру немесе құрмау құқына (міндетіне емес) иемденеді, яғни ол опционды мерзімнен өткеннен кейін қолданбауы мүмкін.

Осы құқықт иемдену үшін сатп алушы сатушыға келісімшарт жасау барысында сыйақы төлейді. Келесідей құқықтар мен мінгдеттер опцион келісімінен шығады:

• «Колл» опционды алушы немесе «ұстаушы» құқыққа, бірақ міндетке емес ие болады: белгілі бір валютаны келісілген баға бойынша сатып алу және белгілі бір уақыт кезеңінің аралығында (опционның американдық үлгісі) немесе мерзімнің аяқталуының белгіленген күніне (европалық үлгі).
• «Колл» опционды сатушы белгіленген бағаға белгілі бір валюта көлемін сату міндеті – егер сатып алушы талап етсе – белгілі бір уақыт кезеңі аралығында (американдық опцион) немесе белгілі бір күнге (европалық опцион).
• «Пут» опционын сатып алушы белгілі бір кезең аралығында белгілі бір бағамен берілген валютаның белгілі бір мөлшерін сатуға құқылы, бірақ міндетті емес.
• «Пут» опционын сатушы берілген валютаның белгілі бір мөлшерін сатып алуға міндетті – егер сатып алушы талап етсе – келісілген келісімшарт кезеңі барысында немесе күнге.

Жоғарыдағылардан көрініп тұрғандай, инициатива сатып алушыдан шығады. Екі жағдайда да (сату, сатып алу) опционды сатушының ешқандай таңдауға мүмкіндігі жоқ. Ол пассивті ролді атқарады және сол үшін оған сатушы сыйақы төлейді. Бұл сыйақы сатушымен жасалған келісімшарттың сақтандырылуы деп қарастыруға болады. Сондай-ақ «пут» және «колл» опциондары өздерінің ұстаушыларына аз сома салып контракт кезеңі барысында активтің бағасын төмендеуін қолдануға мүмкіндік береді.

Форвардтықө мәмілелер опциондарға қарағанда аз. Оған екі себеп бар:

1. Мерзімді операциялар кезінде тек екі вариант, ал опциондар төрт вариант ұсынады:

• «Колл» опционын сату немесе сатып алу.

• «Пут» опционын сату немесе сатып алу.

2.  Ұстаушы опционды  құруға немесе құрмауға құқығы  бар. Ал сатушы осы опционды іске асыруға міндетті өзінің болжамысыз сипаты үшін опциондар мерзімді операцияларды ауыстыруға келмейді. Опцион мен классикалық тәуекелді сақтандыру операциясы арасындағы таңдауда диллерлер мүмкін шығыс пен табысты мұқият қарастыруы керек.

Фъючерстер. Бірінші қаржылық фъючерстер 70-ші жылдардың басында пайда болды және Чикаго тауар биржасында саудаласты. Валюталық фъючерстердің алғашқылары болып фъючерстік тауарлық контракттер табылады.

Қазіргі фъючерстік контракттермен саудаласудың басты биржалары: Чикаголық (СМЕ), Нью-йорктық (COMEX), Лондондық (LIFFE), Сингапурлық (SIMEX), Цюрихтық (SOFFOX), Париждік (MATIF).

Фъючерстік биржалар нақты жеткізулердің жоқтығы принципі жұмысының тенденциясына ие. Бұл нарық тез арада басқа қаржылық мекемелермен реттелетін активтер мен пассивтердің сақтандыру жжәне спекуляция үшін қолданылады. Тез, яғни валюта айырбасы белгілі бір стандартты жүйемен орындалады және талап ететін жақ клиренгтік валюталық жүйеде қарастырылмайтын көлемді және басқада мәліметтерді қосуына болады.

Валютаның фъючерстер банкаралық нарықта форвардтық мәмілелерге ұқсас, бірақ айырмашылықтары бар.

 

Кесте - Фъючерстік және форвардтық нарықтардың салыстырылуы

 

Салыстыру критерийлері	Фъючерстік нарық			Форвардтық нарық
Қатысушылары	Банктер, копорациялар, жеке инвесторлар, спекулянттар			Банктер, ірі корпорациялар
Араласу тәсілі	Мәміле қатысушылары әдетте бірін бірі танымайды			Мәміленеің бір контрагенті екіншісін таниды
Делдалдары	Брокер			Әдетте мәміле қатысушылары бірбірімен іс жүргізеді
Мәміле орны мен тәсілі		Биржаның операциондық залына қимыл мен айқайлау арқылы	Банкаралық валюталық нарықта телефон немсе телекс арқылы
Нарық сипаты мен валюта котировкасының көлемі		Біржақты нарық. Бір валюта бағамы котировкасы	Екі жақты нарық екі валюта бағамы котировкасы
Арнайы депозит		Валюталық тәуекелді жабу үшін қатысушылар клирингтік үйге кепілдік депозит ашулары тиіс	Егер мәміле делдар банктері арасында болса, кепілдік депозит керек емес
Мәміле сомасы		Стандартты контракт	Қатысушылардың келісуі бойынша кез келген сома
Валюта жеткізу		Контрактың көбін емес (1 кейде 6 %)	Контрактың көбі бойынша (95 %)
Валюталық позиция		Барлық валюталық позициялар оңай ликвидацияға ұшырауы мүмкін	Форвардтық позицияның жабылуы немесе ауыстрылуы оңай болмайды