Дебиторлық берешек аудиті

• 331 «Орын толтыруға тиісті қосылған  құн салығы»
• 332 «Есептелген сыйақылар».
• 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары»
• 334 «Басқа да борыштар».

Бұл аталған дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығына тексеру жүргізгенде аудитор мына мәселелерді анықтап алуға тиісті:

• баланста көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы және есеп регистрларындағы мәліметтерінің сәйкестігін;
• жабдықтаушылар мен мердігерлерден сатып алынға тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін ақы төлеген (төлеуге келісім берген) шоттар бойынша қосылған құнға салынған салықтың (ҚҚС) көрсетілгендігін;
• қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай (атқарылған жұмысты көрсетілген қызметі қабылдау) кіріске алынып,    331 шотының дебетінде көрсетілген ҚҚС сомасы, осы шоттың кредитінен 663 «Қосылған құн салығы» шотының дебетінде шот-фактураның негізінде жазылғандығын;
• қоймаға түспеген және кіріске алынбаған материалды құндылықтарды қабылдау актісі бойынша қабылданбаған, атқарылған жұмыстар және қызметтердің акцептелген (төлеуге келісім берген) шот-фактуралары бойынша 331 шоттың дебетіне жазуларының жазылғандығын.

Аудитор Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес бухгалтерлік есепте және салық есебінде есептеу әдісін қолдану ережелерінің сақталуына назар аударуға тиіс.

Есептелген сыйақының есебінің аудиті.

    Аудитор 332 «Есептелген сыйақы» шотында жинақталған ақпараттармен танысып, олар қандай аралық шоттар арқылы жүзеге асырғандығын тексереді. Есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштардың құрылымын анықтап, оларға талдау жасап, 332 шотының дебетінде жазылған алынуға тиісті пайыздың үстеме сомасының 724 «Акциялар бойынша дивидендтер және сыйақы түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетілген сомамен сәйкестігін тексереді. 

332 шотының дебетінде көрсетілген есептелген сыйақылардың ақша-қаражаттар бөлімінің тиісті шоттарына уақтылы келіп түскенін анықтау қажет.

    332 «Есептелген сыйақылар» шотының аналитикалық есебінің, займ алушылар, вексель ұстаушылар, жалға алушылар және т.б. шарушылықтар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздарды айналым ведомостіне ұқсас тізімдемеде,машинажазбаларда жүргізілгендігін анықтау қажет.

    Аудитор басқадай дебиторлық борыштардың елеулі үлесін құрайтын 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары» шотындағы шаруашылық операцияларының дұрыс көрсетілгендігін тексеруге баса назар аударға тиіс. Бұл шотта жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары туралы ақпараттарының есебін, есеп беруге тиісті әкімшілік, шараушылық және операциялық шығындарына, қызметтегі іссапарларға берілген сомалар бойынша жүргізеді.

    Есеп беруге тиісті сома деп шаруашылықтың қассасынан ұсақ шарушылық шығындарына (қолма-қол есеп айырысусыз болмайтын әкімшілік шаруашылық және операциялық шығындарына) және іссапар шығындарына субъектінің жұмыскерлеріне берілген ақшалай авансын айтамыз. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың аналитикалық есебін әрбір берілген аванс бойынша жүргізеді.

Аудитор берілген авансы бойынша есепті, оған тіркелген құжаттарымен, несие берушінің аванстық есепті бекіткен мәліметтерімен жинақ ведомостындағы жазуларын салыстырып, жаппай тексеру жүргізеді. Ең алдымен аванстың кімдерге  берілгендігін анықтайды. Іссап шығындарына берілген аванстар тәртіп бойынша сол субъектіде жұмыс, қызмет істейді тұлғаға берілуге тиісті. Кейбір шаруашылықтардың жұмыс тәжірибесінде бұндай аванстарды жоғары тұрған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына берген жағдайларда кездесіп қалады.

Кейбір шаруашылықтардың бухгалтерияларында жұмысшылар мен қызметкерлерді шаруашылық және іссапар шығындары деген сылтаумен, жеке басының қызметі үшін жалған аванс беруге жол берілгендігі орын алып жатады. Сондықтан жұмыскерлерді іссапарға жіберу туралы бұйрықты, іссапар куәлігін, оның мерзімін, барып-келу құнын, күшіндегі нормалар бойынша тәулігіне төленген сомасын, есеп беруге тиісті тұлғаларының аванс бойынша қорытынды есебінің уақтылы тапсырғандығын және пайдаланылмаған қалдық сомасын өткізгендігін анықтауы керек.

Аудитор аванстық есепке тіркелген құжаттарының дұрыстығын, оларға төленген төлемдердің заңдылығын тексеріп, қажет болған жағдайда қарама-қарсы тексеру жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар, аудитор есеп беруге тиісті сомалар бойынша операцияларына тексеру жүргізгенде мыналарды анықтауға тиісті:

• субъектінің төрағасының есеп беруге тиісті сомаларды алуға құқық берілген тұлғалардың шеңберін анықтағандығын;
• есеп беруге тиісті тұлғаларға берілетін аванстың бекітілген көлемінен артық берілмегендігін;
• бұрынғы алынған аванс сомалары бойынша есеп бермеген тұлғаларға берілмегендігін;
• аванстық есепке жасалған шығындарының мақсаттылығы туралы көрсетілген соманы бекіткен төрағаның белгісінің бар екендігін;
• есеп беруге тиісті сомалары шығындарының кіріске алынып,есепте уақтылы көрсетілгендігін.

Кейбір жағдайларда ақша-қаражаттарды есеп айырысу кезінде субъектінің бухгалтерінің өзі сіңіріп кетуі де ықтимал немесе оның белсенділік танытып араласуының салдарынан есептегі жазуларын көрсетудің нәтижесінде болуы мүмкін. Сондықтан аудитордың есеп кұралдарын және әдістерін қылмыстық іске пайдалануға баййланысты әдістерін білуге тиісті.

Шағын ұйымдардың бухгалтері, әдетте, есепті барлық операциялар бойынша жүргізеді, ұрлық істеуге резерв жасау мақсатында саналы түрде құжаттарын дұрыс өндемейді. Жүмыскерлерге берілген есеп беруге тиісті сомаларын олардың бет есебіне қондырмай жалпы өндірістік немесе басқа да шығындарына шығысқа шығарылуы мүмкін.

Жұмыскер аванстың қорытанды есебін тапсырғаннан кейін, бухгалтер оның бет есебіне кредиті бойынша сәйкес сомалырын көрсетудің нәтижесінде осы жұмыскерлердің алдында субъектінің жасанды борышы пайда болады.

Бухгалтер іссапар немесе шаруашылық шығындары ретінде есеп беруге тиісті соманы алуға, өз атына кассалық ордер жазып, ондағы көрсетілген соманы алуы мумкін. Бузгалтерияға түскен кассалық қорытынды есепті өндеген кезде, басқаларымен бірге бухгалтердің атында жазылған шығыс ордері көрсетіліп, алған сомасын өзінің бет есебіне көрсетпей, жоғарыда көрсетілген жұмыскердің бет есебінде көрсетеді. Нәтижесінде осы жұмыскермен есеп айырысу жабылады.

Аудитор материалды шеккен зиянды өндіру бойынша есеп айырысуды мұқият тексеріп, жетіспеушіліктер және ұрланғандары бойынша есеп айырысуларға талдау жасап, кем шыққан және жоғалған жағдайда қарау мерзімі мен тәртібінің сақталғандығын анықтауға, оларды қалай өндірудің қамтамасыз етілгендігін ж.т.б. тексеруге міндетті. Әсіресе кем шыққан және жоғалғандарын өндіріс шығындарында немесе кәсіпорынның қызметінің нәтижесінде шығысқа шығырылу фактілерін зерттеуге баса назар аударуы керек.

Күшінде заң актілеріне сәйкес табиғи кему нормасынан жоғарғысын, сондай-ақ бүлінген құндылықтарды кінәлі тұлғалардың мойындарына апарады. Табиғи кему нормасының көлеміндегі кем шыққандығы оларды түгендеу кезінде анықталған жағдайда ғана өндіріс шығындарына шығысқа шығаруы мүмкін.

Тәжірибеде (әсіресе сауда-саттықпен айналысатын шаруашылықтарда) табиғи кему нормасының көлеміндегі материалды құндылықтарды түгендеу жүргізбей-ақ шығысқа шығарып, колданыстағы заң актілері бұзу фактілері жиі кездеседі.

Аудитор кем шыққан, талан-таражға салынған және ұрланған құндылықтар құны толығымен кінәлі тұлғаларының мойнына апарылғандығын, ақша қаражаттарын және материалды құндылықтарды түгендеу актісінің дұрыс толтырылып, нәтижесінің шығарылғандығын және түгендеу кезінде анықталған кем шыққан және жоғалғандарын реттеу тәртібін, кінәлі тұлғаларының мойнына алып, кем шыққан материалды құндылықтарды өндіріс шығындарына шығысқа шығарудын дұрыстығын және негізділігін тексеруге міндетті.

Аудитор, сондай-ақ шаруашылықтың жұмыскерлеріне несиеге сатылған тауар және басқа да операциялар үшін берілген қарыздары (займдары) бойынша есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін тексеруге тиісті. Бұндай есеп айырысулар үшін 333  «Жұмыскерлердің және  басқа да тұлғалардың борыштары» шоттарына тиісті аралық шоттар ашылады. Бұл аралық шоттар бойынша аналитикалық есеп субъектінің жұмыскерлері бойынша жүргізіледі.

Аудитор алынуға тиісті жалгерлік міндеттеме, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар, жабдықтаушыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға анықталған сәйкессіздіктер, табиғи кему нормасынан жоғары кем шыққан тауарлы-матариалдық құндылықтар, айыппұлдар, тұрақсыздықтар үшін үстемелер және, сондай-ақ меншіктік акциялардың номиналды құнынан, сатылу құнының жоғары сомасына талап етілген шағым-талап сомасы көрсетілген 334 «Басқадай» шотының мәліметтерімен танысып шығым-талап бойынша есеп айырысуға байланысты мына мәселелерді анықтауға тиісті:

• құжаттардың ерекшеліктерін, уақтылы және дұрыс толтырылғандығын. Шағым-талап ету мерзімін сақтамау, ұрланған материалды құндылықтардың фактілерін жасыру үшін қолданылуы мүмкін, өйткені шағым-талапта көрсетілген соманы төлеуден бас тартқан кезде шеккен зиян сомасын өндіріс шығындарына шығысқа шығарады;
• тексерудегі шаруашылықтың шағым-талаптарының негізділігін.      Шағым-талап қанағаттандырылған жағдайда субъектінің шеккен  зиянын өндіру үшін кінәлі тұлғаларын анықтау мақсатында әкімшілік  тарапынан тексеру жүргізіліп, жоғалған, ұрланған, бүлінген құндылықтардың құнын өндіруге байланысты қолданылған шараларған орай тексеру жүргізеді;
• 334 шоттың «Шағым-талап бойынша есеп айырысу» аралық шоттары бойынша бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығын;
• аналитикалық  есеп жүргізудің дұрыстығын, ол аналитикалық есеп жазуларының №8 журнал-ордеріне, Бас кітаптағы және баланстағы жазуларына сәйкес, әрбір дебитор және жеке шағым-талаптар бойынша жүргізілуге тиісті.

Аудитор кем шыққандығы және ұрланғандығы туралы шағым-талап материалдарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, жоғалғандығы және бүлінгендігі туралы материалдарының сапасыз немесе уақтылы тапсырылмауының салдарынан тергеу немесе сот органдарының қараудан бас тартып қайтарылғандығын немесе ондай фактінің орын алмағандығын мұқият тексеруге міндетті. Жұмыс практикасында әдейі кінәлі тұлғаларын жауапкершілікке тартуға жол бермеу мақсатында талап ету материалдарын дұрыс толтырмау немесе мерзімін сақтамай кешіктіру сияқты фактілер орын алуы мүмкін. Кем шығу және бүліну фактісін растау емес, маңыздысы олардың пайда болу себептері анықтау болып табылады. Тәжірибеде жиі кездесетін зиян шегудің себебі (материалды құндылықтардың кем шығуы, талан-таражға салануы, ұрлануы) тарту-өлшеу құралдарымен қамтамасыз етілмеу, қойма бөлмелерінің жағдайының нашарлығынан тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау жағдайын сақтамағандықтан, оларды бір цехтан, екіншісіне қабылдау және бостау тәртібінің бұзылғандығынан, олардың сақталуына бақылаудың нашарлығынан, түгелдеу мерзімін сақтамай, қалай болса солай жүргізуден болып табылады. Сондай-ақ аудитор шаруашылыққа келтірілген зиянның дұрыс анықталғандығымен және аңықталу тәртібімен танысуға тиіс.                          Кейбір жағдайларда шеккен зиян сомасы бөлшек саудадағы бағасынан сауда үстемесі шығарылып есептеледі. Бұндай жетіспейтін немесе ұрланған қалдықтардан шеккен зиян сомасын, сол жергілікті жердің бөлшек сауда бағасы бойынша есептеп шығару керек.

    Шаруашылықтың қоймасынан басқа сақтау орындарынан кем шыққан және ұрланған құндылықтар бойынша оларды өндірудің қамтамасыз етілгендігі орындау беттері бойынша, борышкерден өндіруді бақылаудың ұйымдастырылғандығын анықтауда талап етеді. Кейде шеккен зиянды шығысқа шығаруға асығады. Бұндай жағдайда шаруашылық тәртіп бойынша жауапкердің жағдайының келмейтіндігі және оның мүлкінің есебінен өндірудің мүмкін еместігі туралы сот шешімдерінің негізінде жасауға тиісті. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кейбір жауапкердің мүліктік жағдайы өзгереді, сондықтан шаруашылықтарға бұндай қарыздар бойынша тіркелген дебиторлық борыштарды өндіру мүмкіндігін бақылау үшін, баланс сыртындағы 007 «Төлеуге қабілетсіз дебиторлардың борыштарын зиянға шығысқа шығару» шотында 5 жыл бойы көрсету ұсынылған.

    Басқандай дебиторлық борыштарды талдаған кезде, кәсіпорынның жұмыскерлерінің құрал-саймандарды пайдаланғаны, алдын ала төлемсіз  босатылған материалдық құндылықтар, өткізілмеген арнайы жұмыс киімдер үшін ж.т.б. борыштарының тіркелу, оларды сөндіру тәртіптерін тексерудің маңызы зор.

    Аудитор есеп айырысу жағдайын зерттегенде, қарыздардың уақтылы қайтарылмауы, бухгартерлік есептегі есеп айырысу операцияларының дұрыс жолға қойылмағандығынан туындауы мүмкін екендігіне назар аударуды қажет. Сондақтан дебиторлармен есеп айырысулар аналитикалық және синтетикалық есепте уақтылы және дұрыс көрсетілуіне баса назар аударуды қажет етеді. Өйткені дебиторлық борыштар басқа да синтетиқалық шоттарда көрсетілуі мүмкін, оның ішінде талап ету мерзімі өтіп кеткен, алынуы мүмкін емес борыштар болуы да мүмкін.

    Дебиторлық борыштардың қатарына «Берілген аванстар» бабы да жатады. Күшінде есеп айырысу жүйесіне сәйкес субъект жабдықтаушылардан келешекте түсетін тауарлы-материалдық құндалықтар, орындалатын жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін аванс беруі мүмкін. Келешекте түсетін тауарлы-материалдық қорларға немесе жұмыс орындауға, сондай-ақ тапсырыс берушіден ішінәра дайындығына қарай өнімдер және жұмысты төлеу бойынша берілген аванстардың ақпараттарын жинақтау үшін, 351 «Түсетін тауарлы-материалдық қорлар үшін берілген аванстар және 352 «Орындалатын жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар» деп  аталатын 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары қаралған.

    35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары бойынша аналититкалық есеп әрбір дебитор бойынша жүргізіледі. Аудитор аванс бойынша есеп айырысу оперциялрын тексерген кезінде олардың аталған шоттарда көрсетілген борыштардың нақтылығын анықтайды. Бұл жерде тексеру  нысаны болып тек бухгалтерлік жазулар ғана емес, сонымен қатар жабдықтаушылармен және мердігерлермен жасалған шарттар да қызмет етеді. Әсіресе, аудитор аванс бойынша күдікті борыштарға, олардың пайда болу себебіне және кінәлі тұлғаларына назар аударады. Борыштарды нақты деп, егер ол мүдделлі тұлғаларының өзара есеп айырысу актілерімен салыстырылып расталған жағдайында айтамыз.