Бюджетпен есеп айырысу есебі

Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.

Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.

Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:

• жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметімен де байланысты емес шығыстар (демалыс үйлеріне жолдама алу, бассейінге абонементтерді алу, спорт кұрал-жаблықтарын алу және т.б.), бұл аталған шығыстар бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде олар шегерім ретінде танылмайды:
• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте жылдық  табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді. 

-қоршаған ортаны ластаудан  тазартуға кеткен шығындар бухгалтерлік  есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды;

• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде — белгіленген шектеулер шегінде ғана ескеріледі;

           -несие бойынша, сонын ішінде қаржылық лизинг бойынша да, депозит бойынша да, сондай-ақ сенімді басқаруға алынған мүліктер бойынша да Қазақстан   Республикасының   Ұлттық  банкісінің  белгілеген   қайта қаржыландыру коэффициентінің 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесінің шегіндегі сомасымен есептейді, ал егер де ол шетелдік валютада орналастырылса, онда Лондондық банкаралық нарықтың 2-ге еселенген мөлшерлемесінің негізінде есептелінеді.

      Жоғарыда  келтірілген шектеулерге қосымша, шегеруге жататын несие (қарыз) бойынша  марапаттаудың максималды сомасы, келесі сомада шектеледі:

                                                                                                       

                                                                                    Төлем көзінен ұсталатын

Шегеруге                               Төлеу көзінен                 табыс салығының

жатқызылатын және                   алынатын,                              мөлшерлемесі(15%)

заңды тұлға-резиденті           =         марапаттау                  х             Корпоративтік

төлейтін марапаттау                    сомасы                                салығының                                            сомасы                                                                                            мөлшерлемесі (30%)

 

   -сақтандыру пайдасы бухгалтерлік есепте ешқандай шектеусіз шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде — ол шегеруге жатпайды, егер ол шегеруге жатқызылған жағдайда класы бойынша өкілетті органдардың белгілеген шегінде ғана жүзеге асуы мүмкін;

     -кәсіпкерлік қызметінде пайдаланбайтын объектілердің пайдалануы мен   күтіп-ұстау шығыстары бухгалтерлік есепте толық көлемінде шығыс ретінде есептелінеді, ал ол салық есебінде шегерімге жатпайды

    -және басқа  да шығыстары.

Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде, ал салық салынатын табысты есептеген кезде баска есептік кезенде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

-материалдық емес активтер  мен негізгі кұралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Бухгалтерлік есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ақ екі есептің пайдаланатын нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

-бухгалтерлік есепте  негізгі құралды жөндеу шығындарын  толық көлемде алады, ал салық есебінде оның құндық балансының 15% тең сомасын ғана алады;

-15% асқан сомасы негізгі  кұралдың құндық балансына қосылып, одан амортизация сомасы есептелінеді, яғни салық салынады. Бухгалтерлік  есепте тап бұндай операциялар  көрініс таппайды.

-бағалы қағаздарды сатудан  жабылмаған зиян оларды сату  кезінде пайда болады, сол пайда  болған кезінде бухгалтерлік  есепте есептеу әдісі бойынша  көрініс табады. Салық есебінде  аталған зиянды құнның есімінің  есебінен жабады (компенсацияланады), ал егер де ол жабылмаса, онда оның жабу мерзімін үш жылға дейін созады;

-салық бойынша шығыстар (корпоративтік салығын, табыс салығын  коспағанда) бухгалтерлік есепте  есептеу тәсілі бойынша көрініс  табады, ал салық есебінде —  шегерімге тек төленген салық  қана алынады;

-теріс бағамдық айырма  бухгалтерлік есепте толық көлемінде  алынады, салық есебінде шегерімге  жатқызу үшін шектеулер қойылады, ал шектеулердің сомасын мынадай  жолмен анықтайды:

                                    Салық салынатын табыстың сомасынан 50%

                               алынады, ал ол жылдық жиынтық  табыс пен

Оң бағамдық +  шегерімнің (табыс пен шығыстың бағамдық

                  айырмасы         айырмасы  есепке алынбайды) айырмасынан шығады

Айырма сомасы негізінен шектеудің салдарынан пайда болады, ал ол келесі салықтық кезеңдердің іздестіру барсында компенсацияланады. Құрылыс салуға алған несие (қарыз) бойынша бағамның теріс айырмасы оны жүргізудің кезеңдік төлеміне байланысты пайда болады және салық есебінде оның объективтік құны ескерілсе, бухгалтерлік есепте ол шығыс ретінде танылады;

және басқа да.

Тұрақты жөне уақытша айырма шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатына бухгалтерлік есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің (түзетулерінің) салдарынан болуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні бухгалтерлік есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Халықаралық практикада жалпы кабылданған пікір бойынша табыстан алынатын салықты сол табысты табу үшін жасалатын шығыс деп санайды, ал ол шығыс есептеу қағидасына сәйкес, өз кезеңіне қарап, тиесілі пайда болған табыстармен бірге танылады.

Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 632 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шотында көрініс табады.

Салықтық төлем міндеттемесінің әдісіне сәйкес, олар кезең барысында, өзіне мынаны енгізеді:

-салық салынатын табыстан  төлеуге жататын табыс салығын, ал ол әрекет етіп тұрған заңға сәйкес есептелінеді, оның деңгейі былайша анықталады:

Бухгалтерлік   +   Тұрақты    +  Уакытша

табыс               ─  айырмасы  ─ айырмасы

-уақытша айырманың салықтық  эффектісісол есептік кезеңде не төленеді, не жойылады, оның мөлшерін ағымдағы кезеңнің салықтық мөлшерлемесі бойынша жалпы уақытша айырманың сомасынан анықтайды. Егер де келесі жылға корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі өзгеретін болса, онда ол сол өзгерген мөлшерлемесі бойынша алынады.

- кейінге калдырылған  салықтарды осы есептік кезеңге  сәйкес келетіндей етіп түзетеді. Түзету сомасы 632 шотта көрініс табады.

 

 

Қатар      №	Шаруашылық операцияларының мазмұны		Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2		3	4
1.	Есептелген корпоратавтік табыс салығы		851	631
2.	Кейінге қалдырылған табыс салығын есептеу		851	632
3.	Кейінге қалдырылған табыс салығын есепті кезеңнің басына түзету		851	632

                    Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытша айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі негізінде келесі нысанда жасалады.

Уақытша айырмасының сомасының белгісін (таңбасын) салық салынатын табысқа тигізетін әсеріне қарап анықтайды. Өйткені олар салық салынатын табысты азайтуы да, көбейтуі де мүмкін. Біздің мысалда бірінші жолдағы уақытша айырманы "—" таңбасымен белгілеген, өйткені салық есебіндегі қосымша шегерімдер салық салынатын табысты азайтқан. Екінші және үшінші жолдағы таңбасын (яғни, жөндеуге кеткен шығыстар мен салықтар) "+" белгілеген, өйткені салық есебінде барлық шығыстар таныла бермейді, бухгалтерлік есепте олар тұтастай көрініс тапқанымен, нәтижесінде, салық салынатын табыс салығы жоғары болған, бухгалтерлік есептегісіне қарағанда. Сондықтан таңбаны дұрыс қою үшін, әр уақытта салық есебін бухгалтерлік есептің мәліметімен салыстырып отыру керек. Егер де уақытша айырма жойылған кезде, онда оған қарама-қарсы таңбасы қойылады да, оған келесі шоттар корреспонденциясы жасалады, демек 632 шоты дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. 632 шоты бойынша көп жағдайда кредиттік қалдық қалады, демек ол келешекте төленетін салықтын міндеттемесін көрсетеді. Сонымен қоса, оның дебеттік сальдосы да болуы мүмкін, егер де күн бұрын төлем жасалса. Бұл кезде оң айырма қалыптасады және ондағы салық эффектісі 632 шоттың дебеті және 851 шотгың кредиті бойыша көрініс табады.

Егер де бұндай дебеттік сальдо күмән туғызатын болса, онда олар шығын ретіңде танылады, демек ол 851 шотының дебеті мен 632 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Бухгалтерлік баланста кейінге қалдырылған табыс салығын көрсету үшін оларды қысқа және ұзақ мерзімділігі бойынша жіктейді (2-БЕС). Кейінге қалдырылған салықты жіктеу активтердің немесе міндеттемелердің негізінде жүзеге асады. Егер де уақытша айырма тауарлы-материалдық запастарға қатысты болса, онда ол қысқа мерзімді болып есептелінеді, ал егер де ол негізгі құралға қатысты болса, онда ол ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Егер де уақытша айырмасын активтермен де, міндеттемелермен де байланыстыруға болмаса, онда олардың жойылатын уақытын негізге алады.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (125 бабы бойынша) кәсіпкерлік қызметтен, сондай-ақ ғимараттарды, қондырғыларды сатқаннан шеккен зиянды алдағы үш жылдың салық салынатын табысынан өтеуге рұқсат етіледі.

Тартқан зиянның келешектегі алынатын табысқа зачет етілуі кәсіпорынның экономикалық потенциалына жол ашады. Осындай операцияның есебінен алынған экономия есептік кезеңнің таза табысына енеді, бірақ ол жағдайда өзгеруі мүмкін.

Салық төлемдері бойынша алған экономия таза табысқа енеді, мына жағдайларды қоспағанда:

    1. Салық төлемдері  бойынша алынған экономия келесі  есептік кезенде өтелуі күмәнді  болса және ол кезде алынатын  табыс зиянды жабуға жеткіліксіз  болса, онда бұндай зияндар зачетқа жатқызылмайды.

2. Салық төлемдері бойынша алынған экономия, 632 шоттын кредиттік сальдосынан асып кетсе, онда бұндай зияңдар зачетқа жатқызылмайды.

Келешек табыс салығының есебінен өтелетін табыс салық сомасы есепте жеке көрсетіледі, яғни 632 шоты бойынша жеке субшоты ашылады.

Мысалы: 2002 жылдың қорытындысы бойынша негізгі жабдықтаушымен жасалған контрактінің шартын сақтамағандықтан 2200 мың теңге зиян шегілген. Оның үстіне 2003 жылы табысқа салынатын салық мөлшерлемесі 32% жеткен. Кейінге қалдырылған табыс салығының кредиттік сальдосы (тізімдеме есебі бойынша) 2002 жылы 240,32 мың теңге құраған. Бухгалтерлік зиян сомасы 1517 мың теңгеге жеткен, ал оның уакытша айырмасы 683 мың теңге құрайтындығына сенімді болған.

Кәсіпорын болжамы:

1. Нұсқа. Кәсіпорын 2003 жылы жабдықтаушылармен тиісті деңгейде қарым-қатынасын құруға және қаржылық нәтижесінің оң болмайтынына толық сенім бар.
2. Нұсқа. Кәсіпорынның нәтижесі оң көрсеткіштермен аяқталатынына сенімсіз, бірақ 632 шотының кредиттік қалдығы 240,32 мың теңге кұраған.
3. Ңұсқа. Салық төлемдері бойынша алған (алатын) экономиясын (олжасын) таза табысқа енгізген, бірақ қалыптасқан жағдайдың салдарынан есепті кезеңде шегетін зиянын жабу мүмкіңдігі неғайбіл болған. 632 шоты бойынша кредиттік сальдо сақтық қағидасы бойынша жойылып отырады.