Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру және отандық тәжірибеде оларды бөлу әдістемесі

6.Құрылыс-монтаж  жұмыстар кезінде орындалатын  геодезиялық жұмыстарға шығыстар;

7. Өндіріс  жұмыстарын жобалау бойынша шығындар;

8. өндірістік  зертханаларды күтіп-ұстау бойынша  шығыстар;

9. Құрылыс  алаңдарын жақсартуға және күтіп-ұстау  бойынша шығыстар;

10. Объектіні  тапсыруға дайындау шығыстары;

11.Монтаждау  және арнайы жұмыстарды орындау  үшін үстеме шығыстардың бірыңғай  шекті нормаларымен қарастырылған  монтаждау және арнайы құрылыс  жұмыстарын орындау үшін жұмысшылардың  іс-сапар шығыстары;

12.Желілік  құрылыс ұйымдары мен олардың  бөлімшелерін құрылыс аймағында  көшіруге байланысты шығыстар.

Басқа да үстеме шығыстар құрамында жаңа техникаларды шығару және оларды өндіріске ендіруге байланысты жұмысшыларды сыйақылау үшін сыйақы қорына аударымдар, құрылыс ұйымдарына буфеттер мен асханалардың көрсеткен қызметтері үшін төлемдер көрсетіледі.

Үстеме шығыстар нормасында есепке алынбаған шығындарға үстеме шығыстар нормасында есепке алынбаған бірақ қызмет істеп тұрған заңдар мен ережелерге сәйкес жұмсалған шығыстар жатады (сот органдарының шешімі бойынша шағымдарға төлемдер және т.б.). Оларға үстеме шығыстар құрамында есептелетін, бірақ орындалған құрылыс-монтаж жұмыстарының сметалық (келісім) құндарынан артық тапсырыс берушлермен төленетін шығындар (жұмыстың жылжымалы сипатына байланысты еңбек ақыға үстеме төлемдер, сонымен қатар тәуліктік өтемақылар, көпжылғы еңбегі үшін бірреттік сыйақылар) жатады.

Үстеме шығыстарға, сонымен қатар құрылыс-монтаж жұмыстарын орындау кезінде құрылыс ұйымдарының жіберген өндірімсіз шығындары да жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫ ҚҰРУ БОЙЫНША ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ҚҰЖАТТЫҚ РӘСІМДЕУ

 

 

Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарына сәйкес үстеме шығыстар  8410 «Үстеме шығыстар»  шотында есепке алынуы тиіс. Бұл  шот негізгі және көмекші өндірістер бойынша, сондай-ақ өз өндірісінің жартылай фабрикаттары үстеме шығыстар туралы ақпараттар жинақтауға арналған. 8410 «Үстеме шығыстар»  шотты активті, жинақтаушы-таратушы болып саналады, сондықтан да барлық аталған шығыстар шот дебеті бойынша көрсетіледі. Есепті кезең соңында шығыстар негізгі және көмекші өндіріс өнімдерінің, меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарының, өндірістік ақаудың өзіндік құнға енгізілуі үшін жинақтаушы шот кредиті бойынша есептен шығарылады.

Мердігерлік құрылыс ұйымдары оны ұстап тұруға жұмсалатын шығыстар айта қаларлықтай мөлшерге дейін жететін жеткілікті материалдық-техникалық базаға иелік етеді. Құрылыс машиналары мен техникасын пайдалану және ұстап тұру шығыстарының есебі үшін арнайы шот жоқ, соның салдарынан негізгі құрылыс машиналарының өнім өндіру нормаларын орындауы мен оның тиімді пайдалануын жүйелі бақылауды жүзеге асыру мүмкін емес. Одан өзге, есебін бірге жүргізу, үстеме шығыстарды және құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстарын бөлу оларды құрылыс жұмыстарының тиісті объектілеріне объективті түрде есептен шығаруға мүмкіндік бермейді. Сондықтанда 8410 «Үстеме шығыстар» шоты құрамында “ Жалпы өндірістік шығыстар” субшотын және “Құрылыс машиналары мен техникасын ұстап тұру бойынша шығыстар” субшотын ашу және шаруашылық субъектісінің Есеп саясатында оны бекіту көзделеді [12, 99б].

Ауысымдық онкүндік рапорт ірі құрылыс машиналары жұмысының есебін жүргізу үшін негізгі бастапқы құжаттар болып саналады. Ол әрбір машина үшін мынадай көрсеткіштерден тұрады: нақты және жоспар бойынша өндірілген өнім атауы мен көлемі, сағаттармен есептегендегі (жұмыс және пайдалы) уақыт, ауысым ішінде бос тұрып қалу, машиналардың жұмыс істейтін орны. Мұнда жұмыс есебі мен машинистке еңбекақы есептеу мәліметтері бар.

Шағын машиналар мен тетіктердің жұмысы олардың құрылыс алаңдарында күнтізбелік уақыт бойынша болуымен есепке алынады, ауысымдық рапорттар жасалмайды. Бір айда бір рет есеп беріледі, онда құрылыс объектілері бойынша әрбір машинаның атқарған машина-ауысымының саны көрсетіледі.

Құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстары өзіне келесілерді енгізеді:

1. Бір жолғы  шығыстар: тиеу және түсіру, машиналарды  тасымалдау, құрастыру, бұзу және  машиналарды сынап көру үшін  қосу шығыстары – оларды жүзеге  асыру кезінде 1620 “Болашақ кезеңдердің  шығыстары” шотының дебеті бойынша  есепке алынады, содан соң теңдей  үлестермен “Құрылыс машиналары  мен техникаларын ұстап тұру  және пайдалану шығыстары” шотына аударылады.

2. Ағымдағы шығыстар 8410 “Құрылыс машиналары мен техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстары” шотында есепке алынады, сол үшін 8410 шоты құрамында бірқатар транзит шоттар ашылған:

• 8411 “Материалдар” – жұмсалған отын, жағар май материалдары, электр қуаты құнын есепке алу үшін;
• 8412 “Жұмысшылардың еңбекақысы” – машиналарды басқару және қызмет көрсетумен (мотористер, машинистер және т.б.) айналысатын жұмыскерлерге есептелген еңбекақыны көрсету үшін;
• 8413 “Еңбекақыдан бөлінген аударымдар” – Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген тәртіпте және мөлшерлерде  еңбекақыдан жасалған аударымдарды көрсету үшін;
• 8414 “Негізгі құралдарды жөндеу” – құрылыс машиналары мен техникасын жөндеуге кеткен шығыстарды көрсету үшін;
• 8415 “Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы” – құрылыс техникасының тозуын есепке алу үшін;
• 8417 “Жалгерлік ақы” – жалға берілген құрылыс техникасы үшін төлейтін ақыны есепке алу үшін;
• 8418 “Өзге шығыстар” - мұнда, мысалы, ай сайын есептен шығарылатын бір жолғы шығыстардың үлесі көрсетіледі.

Ай соңында, құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстары негізгі өндіріс жұмыстарының құрамына есептен шығарылады және объектілер арасында атқарылған машина-ауысымның сметалық құнына пропорционалды бөлінеді.

Енді, бухгалтерлік есеп шоттарында құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстарының көрсетілуін қарастырып көрелік, 2-кесте:

 

Кесте 2 - Бухгалтерлік есеп шоттарында құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстары

 

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Кор. Шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Жұмсалған отын және жағар май материалдарының құны есептен шығарылды	Шығыс ведомосы	8411	1350
2.	Жұмсалған электр қуатының құны есептен шығарылады:
	- өз өндірісінің	Есеп айырысу	8416	8310
	- сатып алынған	Шот	8416	3310
3.	Техниканы басқарғаны және қызмет көрсеткені үшін жұмысшыларға негізгі және қосымша еңбекақы есептелді	Есеп айырысу ведомосы	8412	3350
4.	Еңбекақы сомасынан аударымдар жасалады	Есеп айырысу	8413.1	3150, 3210
5.	Құрылыс техникаларын жөндегені үшін сыртқары ұйымдардың шоты акцептелді	Шот	8414.1	3310
6.	Өз жөндеу шеберханасында жүргізілген құрылыс техникаларын жөндеудің нақты өзіндік құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	8414	8310
7.	Құрылыс техникаларын жөндеуге жұмсалған шығыстар көрсетіледі	Шығыс жүк құжаты, Есеп айырысу ведомосы.	8414	1310, 3350, 1030,        1010
8.	Құрылыс техникаларының амортизациясы есептелді	Есептеу	8415	2420
9.	Материалдық емес активтердің амортизациясы есептелді	Есептеу	8415	2740
10	Жалға берілген құрылыс техникасына жалгерлік ақы есептелді	Жалға алу шарты	8417	3360
11	Бір жолғы шығыстардың үлесі есептен шығарылады	Есеп айырысу	8418	1620
12	Құрылыс техникасын ұстап тұру және пайдалану шығындарының жалпы сомасы құрылды		8410	8411 – 8418
13	Құрылыс техникаларын ұстап тұру және пайдалану шығыстары есептен шығарылды	Есеп айырысу	8114	8410

8410 “Үстеме шығыстар” активті жинақтаушы-бөлу шоты үстеме шығыстарды есепке алу үшін тағайындалған. Оның дебеті бойынша ай ішінде жалпы өндірістік мақсаттағы шығыстар көрсетіледі, ал кредитінен ай соңында, оларды негізгі және қөмекші өндіріс өнімдерінің өзіндік құнына енгізу үшін үстеме шығындардың жалпы сомасы есептен шығарылады. 8410 шотын дамыту мақсатында үстеме шығыстардың жекелеген түрлерін есепке алу үшін ірі құрылыс ұйымдарында  8411-8418 транзиттік шоттар ашылады. Шағын ұйымдарда транзиттік шоттарды ашпауға болады [2, 69б].

Енді, бухгалтерлік есеп шоттарында үстеме шығыстардың көрсетілуін қарастырып көрелік:

 

Кесте 3 - Бухгалтерлік есеп шоттарында үстеме шығыстардың көрсетілуі

 

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Кор. Шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Жалпы өндірістік мұқтаждарға пайдаланылған материалдың құны есептен шығарылады	Шығыс жүк құжаты	8411	1310
2.	Жалпы өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлерге (прорабтар, құрылыс учаскесінің бастықтары, жол бойындағы қызметкерлер) негізгі және қосымша еңбекақы есептелді	Есеп айырысу ведомосы	8412	3350
3.	Еңбекақы сомасынан  міндетті аударымдар жасалды	Есеп айырысу	8413	3150, 3210
4.	Жалпы өндірістік мақсаттағы негізгі құралдарды жөндегені үшін сыртқары ұйымдардың шот-тары акцептелді	Шот	8414	3310
5.	Өз күштерімен орындалған жалпы өндірістік мақсаттағы ғимараттарды жөндеудің нақты өзіндік құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	8414	8310
6.	Жаллпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдарды (ғимараттар мен құрылыстардан өзге) шаруашылық тәсілмен жөндеудің нақты өзіндік құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	8414	8310
7.	Жалпы өндірістік мақсаттағы негізгі құралдардың амор-тизациясы есептелді	Есеп айырысу	8415	2420
8.	Жалпы өндірістік мақсаттағы материалдық емес активтердің амор-тизациясы есептелді	Есеп айырысу	8415	2740
9.	Жалпы өндірістік мақсаттағы орындарды сумен, жылумен, электр қуатымен жабдықтағаны үшін шоттар  акцептелді	Шот	8416	3310
10	Өзіндік өндірістің сумен, жылумен, электр қуатымен жабдықтау құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	8416	8310
11	Жалпы өндірістік мақсаттағы жалға берілген негізгі құралдарға жалгерлік ақы есептелінді	Жалға беру шарты	8417	3360
12	Үстеме шығыстардың жалпы сомасы құрылды		8410	8411-8418
13	Ай соңында үстеме шығыстар есептен шығарылды:
	- негізгі өндіріске	Есеп айырысу	8114	8410
	- көмекші өндіріске		8314	8410

 

Құрылыс машиналары мен механизмдерін ұстап тұру және пайдалану шығыстарының талдау есебі № 10 жорнал-ордерде және оған ашылған № 1 ведомоста электронды түрде жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫ БӨЛУ РЕТІ МЕН ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ

 

 

Көптеген отандық компаниялар үстеме шығындарды бөлуді 2 этап негiзiнде жүргізіледі.

Бiрiншi этапта үстеме шығындар өндiрiстiк цехтары бойынша үлестiредi. Бұл этап екi қадамнан тұрады. 1-шi қадамда үстеме шығындар барлық цехтардың арасында бөлiп тартылады, ал 2-шi қадамда көмекшi цехтардың үстеме ығындары негiзгi өндiрiстiк цехтарға жатқызылады.

Бiрiншi этапта жиi қолданылатын үстеме шығындарды бөлiп тарату  базасы ретiнде төмендегi көрсеткiштер қолданылады:  

Үстеме шығындар      Бөлiп тарату 

       түрi                                                            базасы

Амортизация     Жабдықтардың құндылығы

Кадрлар бөлiмi, буфет    Жұмысшылар саны

Техникалық қызмет көрсету   Әрбiр цехта iстеп шыққан

бөлiмi        сағаттар 

Ғимаратты сақтандыру    Аудан көлемi

Коммуналдық қызмет және жал          Аудан көлемi

Екiншi этапта үстеме шығындар өнiмге жатқызылады. Бұл этап екi қадамнан тұрады. 1-шi қадамда әрбiр өндiрiстiк цех бойынша цехтық нормативтiк ставкасы анықталады:

 

Үстеме шығындар      S цех бойынша  үстеме шығындардың көлемi

бөлiп тарату   = -------------------------------------------------------

ставкасы цех      S цехбойынша бөлiп тарату базасының көлемi

бойынша                (жұмыс сағаттары немесе станок-сағаттары)

2-шi қадамда iс-жүзiндегi базаның көлемiн нормативтiк ставкаға  көбейту жолымен есептелiнген  үстеме шығындардың сомасы өнiмнiң  өзiндiк құнына жатқызылады.

Ал Көмекшi цехтардың өзара қызметiн бөлiп таратылуы 4 әдiспен жүргiзiледi:

• тiкелей әдiс
• қадамдық әдiс
• қайта бөлiп тарату әдiсi
• Сызықтық теңестiрулер жүйесiн құру әдiсi

Үстеме шығындарды бөлiп таратудың тiкелей әдiсi кеңiнен қолданылады. Бұл әдiсте бiр көмекшi цехтың екiншi көмекшi цехқа көрсеткен қызметтерi еленбейдi,  көмекшi цехтардың қызметтерi тiкелей негiзгi өндiрiстiк цех шығындарына жатқызылады.

Қадамдық әдiсiнде көмекшi цехтардың шығындары тiзбектiлiкпен бөлiп таратылады. Бөлiп тарату циклы тұтынуға қарағанда көбiрек қызмет көрсететiн көмекшi цехтан басталады. Әрi қарай келесi көмекшi цехтың шығындары бөлiп таратылады да және қадамнан қадамға бөлiп тарату тiзбектiлiгiмен жалғастырады. Әрбiр қадамда бiр көмекшi цехтың шығындары бөлiп таратылады. Цикл ең аз көлемiнде қызмет көрсететiн көмекшi цехпен аяқталады.