Сұранысты қалыптастыруға маркетингтің мәні мен маңызы

Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз  факторлар әсерін тигізеді:

1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.
4. Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлардың өзгерістерін күту.
5. Бәсекенің деңгейі
6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі – ұсыныстың өсуіне әкеледі.
7. Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.

Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (S). Қисық сызық шығып келе жатқан бағытта болады.

5- сурет. Ұсыныс қисығы	6-сурет. Ұсыныс қисығының жылжуы
Р   S    Р1 A	Р S1   S0     S2           Q
Бағаның өзгеруінен ұсыныстың көлемінің өзгеруі  ұсыныс қисығының өз бойымен жылжуынан  қөрінеді.	Бағасыз факторлардың әсері ұсыныстың өзгеруіне әкеледі: ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан  көрінеді: оңға – төменге (өсуі), солға  – жоғары (азаюы).

 

Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.     Баға механизмі және бәсеке арқылы сұраныс пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі. Нарықтағы тепе-теңдік жағдайы сұраныс пен ұсыныстың теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады.  Теңдік баға – бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға. Егерде нарықтық баға – Р₁ теңдік бағадан - Р_е төмен болса, нарықта тауардың тапшылық жағдайы орнайды яғни сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен артады. Егерде нарықтық баға Р₂ теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады.        Сұраныс пен ұсыныс көптеген факторлардан тәуелді және осы факторлардың өзгеруіне қарай олар да өзгереді. Икемділіктің мағынасы осындай өзара өзгерістерден туындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.Сұранысты қалыптастыру мен  болжауды маркетинг арқылы ұйымдастыру                                        жолдары мен әдістері

Қазақстанның нарықтық экономикаға  өтуіне байланысты адамдардың әлеуметтік жағдайларында тауарлар мен қызметтерді  таңдау жағынан психологиялық және жеке тұлғалық өзгерістер пайда болды. Қоғам табыс деңгейіне қарай  жіктеле бастады, қазақстандықтардың өмір сүру жағдайы мен стилі өзгерді. Егемендік тек қазақ халқының ғана емес, сондай-ақ Қазақстанда тұратын  басқа да ұлт өкілдерінің ұлттық санасын көтерді, адамдардың ділі(менталитеті), дінге, тарихқа және мәдениетке көңіл  қоюы өзгерді. Қазақстанның Еуропа мен  Азияның тоғысында орналасуы  оның территориясында тұратын 130-дан  астам ұлт өкілдерінің өмір сүру қалпына және тауарлар мен қызметтерді  сатып алу барысына әсер етеді. Маркетологтар  осы жағдайларды өздерінің маркетингтік бағдарламаларын жасау кезінде  ескеру қажет.Нарықтық экономикаға  өткенге дейін республика халқы  үнемі тауар жетіспеушілігін  сезініп отырды, сұраныс жалпы  тауарлар ұсынысынан жоғары болды. Бұл  әсіресе тауар ассортиментінің  аздығынан байқалды. Қазіргі кезде  нарық конъюктурасы (жай-күйі) жедел  өзгеруде, көптеген тауарлар ұсынысы  оған деген сұраныстан жоғары.

Тұтынушы нені, қашан, қай  жерден сатып алу керектігі туралы шешім қабылдай отырып, қандай тауар  өндіру керектігін анықтайды. Қазіргі  кезде сатып алушылардың тауар  таңдау еркіндігі жарнама, БАҚ, Интернет желісі көмегі арқылы жақсы ақпараттануының  арқасында күшейе түсті. Нарықты  зерттеушілер сатып алу туралы шешім  қабылдау кезіндегі тұтынушылардың мінез- құлқына әсер ететін көптеген факторларды зерттейді.   Қазіргі кезеңде қоғамның әлеуметтік құрылымы қарқынды дамуда, әлеуметтік топтар саны үнемі өсу үстінде. Бұл тұтынушылардың жаңа сұраныстарының пайда болуына әсер етеді. Адамдар бір-біріне жасы, жынысы, табыс деңгейі мен мәдениеті, қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрпы, өмір сүру жалпы жағынан ерекшеленеді. Осы сипаттамалар негізінде олардың әр түрлі тауарларға деген ықтимал реакциясын анықтауға болады.    Қазіргі дәстүрлі қазақ мәдениеті поэтикалық және плюрализммен сипатталады. Ғалымдардың айтуынша, қазақстандық әлеуметтік және мәдени дамудың негізгі пирадигмасы евразиялық мәдениет идеясы болып табылады. Сонымен қатар мәдениеттің қазіргі кездегі жаңа бағыты постмодернизм, ол элитарлық және жалпы мәдениеттің қосылуы, плюрализм және стильдердің араласуы, саяси нақтылық болып табылады. Осының барлығы қазақстандық тұтынушының мәдени құндылықтарға бейімделуіне ықпал етеді.

Қазақстанда жүз отыздан  астам ұлттар тұрады және мұнда жергілікті халықтың мәдениетімен қатар орыс, ұйғыр, Корей, татар мәдениетінің ықпалы сезіледі. Сатып алушының талғамына - әсіресе, тамақтандыру саласында Корей  және ұйғыр қосалқы мәдениетінің әсері басым. Күнделікті тұрмыста мерекелерде  әр отбасында дәстүрлі ұлттық тағамдармен  бірге ұйғыр мантасы, лағманы, Корей  ащы салаттары, және т.б. қойылады.

Әлеуметтік таптар - қоғам  шеңберінде сатылық тәртіппен орналасқан салыстырмалы тұрақты Адам топтары.

Қазақстан Республикасы халқының нақты білімі, табысы және жұмысқа  қамтылуы жөнінде мәліметтер болмауы  себепті әлеуметтік жіктеу жүргізілмеген. Сондықтан да бүгінгі Қазақстанның таптық құрылым үлгісі жоқ.

Қазахстан қоғамын жоғары, орта, төменгі деп 3 тапқа бөлуге болады. Қоғамның жоғары табына бұрынғы  партия номенклатурасынан шыққан ірі  меншік иелері мен кәсіпкерлер, сайлау органдарының мүшелері, әкімдер, ірі  бизнесмендер, банкирлер, т.б. кіреді. Қазіргі  кездегі нарықтық экономика құрамы меншік иелері мен жалданушы категория  түріндегі орташа тапқа негізделген.Қолда  бар кейбір зерттеулер бойынша, республикамызда  айына 1000-1500$ табыс табатын кәсіпкерлерден, орташа және шағын бизнес өкілдерінен, заңгерлерден, банк қызметкерлерінен, басқа да категория тұлғаларынан тұратын орташа таптың жұқа қабаты қалыптасып келеді.

Әлемдік тәжірибе бойынша, көп  елдердің әлеуметтік құрылымы орта таптан тұрады және олардың мүддесін қолдау экономикалық өсуге негіз болады. Жалпы әлемдік үлгілерге сәйкес "орта тап" жан басына шаққандағы табысы жылына 12 мың доллардан асатын халықтың 30-40%-ын құрайды.

Нарықтық экономикасы "дамыған" елдерге қоғамдық құрылым түр-үлгісі "лимон"сияқты: орта бөлігі дамыған (орта таптар), жоғары және кедей таптардың  түйісу полюсі төмендеу деп сипаттауға болады.

Қазақстан және көптеген ТМД  елдері, сонымен қатар Ресей үлгісі пирамида тәріздес, өйткені халықтың көпшілігі оның төменгі бөлігінде  жаншылып тұр.           Маркетинг жүйесінде  нарық - нақты және әлуетті (потенциалды) тұтынушылардың жиынтығы. Нарықты тауарды сатып алу мүмкіндігі және қажеттіліктері бар тұтынушылар құрайды. Сондықтан маркетингтің басты міндеті тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін айқындау және қанағаттандыру болып табылады. Тауар – маркетингтік бүкіл іс-әрекеттің қозғаушы күші, оған байланысты маркетингтің саясаты мен стратегиясы жасалады. Тауарға маркетингтік тұрғыдан қарау ең алдымен оның тұтыну ерекшелігімен мен нақты бір қажеттілікті қанағаттандыратын мүмкіндігін ескеруді керек етеді.        
 Тауар – бұл адамдардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыратын және айырбасқа түсетін өнім. Тауарлар материалды (шикізат, машиналар, құрал-жабдықтар, азық-түлік) және материалды емес (қызмет, идеялар) сипатта болады.           Маркетинг жүйесінде сұранысты зерттеу – нарықты кешенді зерттеудің басты кезеңі, ол нарықтың жалпылама сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік береді. Фирманың нарықтағы табысты жұмысы тауарға сұраныстың сипатын және күйін мұқият анықтаумен және оның өзгеру тенденцияларын білумен тығыз байланысты болады. Маркетинг тұрғысынан, сұраныс – сатып алу қабілеті бар қажеттілік. Сұраныс адамның қажеттілігін ғана емес, ең бастысы оның қажетті тауар сатып алуға қаржылық мүмкіндіктерін де білдіреді. Сұраныстың екі деңгейі бар: жалпы нарықтағы (немесе ғаламды) сұраныс фирма өніміне (не маркасына) сұраныс.    
 Нарықтағы сұраныс – бұл тауар нарығындағы фирма және тауар маркалары жиынтығының  нақты кезең  мен белгілі  мекендегі жалпы сату көлемі.            Өнімге (немесе маркаға) сұраныс – фирманың нарықтағы үлесіне сәйкес келетін, тауар нарығындағы сұраныс бөлігі.     «Сұраныс» және «қажеттілік» түсініктері арасында тығыз байланыс, айырмашылық және қарама-қайшылық бар екенін атап өтуіміз қажет. Негізінен маркетинг адамның жаратылысына тән табиғи қажеттіліктеріне емес, оның мәдени және әлеуметтік деңгейіне байланысты пайда болған қажеттіліктеріне әсер етеді. Қажеттіліктер әлеуметтік, мәдени және технологиялық ортаның даму деңгейіне және табиғатына байланысты абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін. Абсолютті қажеттіліктерге қарағанда, салыстырмалы қажеттілікті толық қанағаттандыру мүмкін емес, өйткені олардың деңгейі жоғарылаған сайын, қажеттілікті неғұрлым ұлғайтуға ұмтылыс пайда болады. Әлеуметтік және басқа да факторлар сияқты маркетинг те үнемі дамуда және өзгерісте болып тұратын қажеттіліктердің даму диалектикасына ықпал етеді. Ф. Котлер, Ж.Ж. Ламбен және басқа да ғалымдар, аталып өткен экономикалық категорияларды пайдалана отырып, маркетинг теориясына, «мұқтаждық» және «қажеттіліктер» деген анықтамаларды енгізе отырып, дамытты.  
 Тұтынушылардың қажеттіліктері  деп жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың, отбасының және жалпы қоғамның өмір сүруін және дамуын қамтамасыз ету үшін белгілі заттарға, немесе қызметтерге мұқтаждық деген сөз. Рынок жағдайында адам қажеті оның төлей аларлық сұранысы ретінде әйгіленеді. Қажеттілік құрылымы жөнінде толық біліп отыру үшін оның дамуына әсер ететін факторларды анықтау керек. Ол факторларға ұлттық, тарихи, рухани, географиялық, саяси, көптеген т.б. факторлар жатады. Кәсіпорын өзінің тауарымен қанағаттандыра алатын қажеттіліктің даму болашағын анықтау жұмысы маркетингтік зерттеуде аса зор орын алады. Өйткені ол жұмыс тауарды тұтыну мүмкіндіктері мен көлемін және рыноктың даму серпінін болжауға мүмкіндік береді.      Тарихи орнына байланысты қажеттерді бұрынғы, қазіргі және болашақтағы түрлеріне бөлуге болады. Қажеттерді осы түрлеріне бөлудің негізгі мақсаты жаңа пайда болған қажеттермен қатар болашақта болатын қажеттерді дер кезінде анықтау үшін жасалады.   Қанағаттандыру деңгейіне сәйкес қажеттерді түгел, жартылай қанағаттандырылған және қанағаттандырылмағандарға бөлуге болады. Тиімді түрде маркетингті жүргізу үшін жартылай қанағаттандырылған және қанағаттандырылмаған қажеттерге ерекше көңіл бөлу қажет. Оларды анықтау негізінде келешекте қалыптасатын сұранысты болжап, рынокқа тауардың жаңа түрін дайындап, оны рынокқа ұсыну туралы шешім қабылдауға болады. Мұқтаждық  адамның табиғатына тән, ол адам өміріне қажетті физиологиялық элементтер болмаған жағдайда орын алады. Маркетинг тұтынушының тілегі мен қажеттіліктеріне және сұраныстарына ықпал ете отырып, тауардың тартымды және әйгілі болуын қамтамасыз етеді. Мұқтаждықты қанағаттандыру адамның ішкі шиеленістерін тарқатады. Психологтар адам талаптануының бірқатар теорияларын дайындаған. Олардың ішіндегі халыққа ең қарапайымдары: Зигмунд Фрейд және Авраам Маслоу теориялары тұтынушылар мен маркетингілік әрекеттерді зерттеуге әр түрлі қорытындылар ұсынады.         Кең тараған 3. Фрейд теориясына келетін болсақ, бұл теория адам қылығына психологиялық күштер әсер ететінін негіздейді. Мұны әр түрлі сыртқы және ішкі әсерге адамның жауабы ретінде қарастыруға болады. Бұл теорияға сәйкес сатып алушыны қайшы ықыластары мен қажеттері бар адамдар ретінде қарастырудың өзі маркетинг үшін маңызды болып табылады. Адам тауарды немесе қызметті сатып алу кезінде көбінесе ол ісінің себептерін жете ойланбай іске кіріседі. Сондықтан тауардың дизайнын, жарнаманы белгілеуде осы нәзік психология элементтерін ынталандыру жолдары ретінде есепке алғандар ұтымды сауда жасайды. Мысалы, әйелдер әтір сатып алғанда оның жұпар иісімен қатар ыдыстың әсемдігіне, нәзік, көз тартуына да көңіл бөледі.         Тағы бір адам қимылына әсер тигізетін себептерді түсіну үшін А. Маслоу теориясында қажеттерді қанағаттандыру кезектігі анықталған. Бұл теорияда төменгі сатыда материалдық, ал жоғарғы сатыда рухани қажеттер орналасқан. Бірінші кезеңде адам ең маңызды қажеттерді қанағаттандыруға тырысады. Егер ол толық қанағаттанған болса, адам келесі кезектегі қажеттерді қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттер пирамидасын басшылыққа ала отырып қажеттердің қайсысына тұтынушы ақша төлеуге дайын екенін білуге болады. Мысалы, ақшасы тамағына әрең жететін адам, коттедж салмайды және алыс сапарға шықпайды, асыл зат алмайды дегендей.   Өндірушілерді, әрине, нақтылы тауарлар және қызметтер туралы тұтынушылардың пікірлері алаңдатады. Осындай пікірлерден тауар мен маркалардың бейнесі қалыптасады. Егер де кейбір пікірлер дұрыс болмай, сатып алуға зиянын тигізіп жүрген болса, өндіруші оны түзету үшін қажетті науқан ұйымдастыруы керек.         Айта келе, сұраныс - тауар, қажеттілік, мұқтаждық терминдерімен тығыз байланысты болып келеді. Сонымен қатар тауарға деген сұранысты қалыптастыру мен болжауды маркетинг арқылы ұйымдастыру жолдарының бірі баға болып табылады.           Баға- тауар мен көрсетілетін қызмет бірлігі үшін төленетін немесе алынатын ақша (не өзге тауар мен қызмет) мөлшері. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге баға да пайда болды. Максимальды баға сұраныммен анықталады, ал минимальды - шығындарға байланысты болады.Нарықтық баға — сұраныс пен ұсыныстың қарым-қатынасына орай қалыптасқан орташа баға. Өндіріс қоры бағасы — өндіріс қоры құнының өзгерген мөлшері, ол тауар өндірісінің шығындары мен орташа пайдадан құралады. 
 Сұраныс пен ұсыныс көптеген факторлардан тәуелді және осы факторлардың өзгеруіне қарай олар да өзгереді. Икемділіктің мағынасы осындай өзара өзгерістерден туындайды.       Икемділік - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгергенін анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады.  Сұраныстың бағалық икемділігі – тауар бағасының 1% өзгеруі сол тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді, яғни бұл көрсеткіш сұраныс көлемнің осы тауар бағасының өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады.

Сұраныстың табыстық икемділігі – бұл көрсеткіш тұтынушы табысының 1% өзгеруі осы тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінен көрсетеді. Бұл коэффициент тауардың сапалылығын анықтайды.Бірін - бірі алмастыратын және толықтыратын тауарлардың болғандығынан, бір тауардың бағасының өзгеруі екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі  қолданылады.       

II бөлім. SNICKERS шоколадына  сұранысты талдау және болжамдау

            2.1. SNICKERS шоколадына сұранысты анықтауға арналған сауалнама

SNICKERS(сникерс)- қурылған жер жаңғақ карамель және нуга қосылған, сүт шоколадымен қапталған шоколадт батон кәмпиті (шекілдеуікпен және фундукпен). Ең алғаш сникерс 1923 жылы АҚШ-та «Mars» компаниясының негізін қалаушы  Френк Марс  ойлап шығарылған. Шоколадтың атауы Френк Марс отбасысының сүйікті тұлпарларының атымен аталған екен. Шоколадтың нағыз өндірілуі іске қосылған кез 1930 жылдан бастап. 1929 жылы қараша айында Чикаго қаласында шоколад шығаратын фабрика салынған болатын, осы фабрикада ең алғашқы сникерстер шығарған. Қазіргі кезде Чикаго фабрикасы минутына 560 тәтті өнімдер шығаратын ірі фабрика болып табылады. 
 Snickers шоколадтарының ең ірі сатылым орталығы- АҚШ. Дүние жүзі бойынша сникерс шоколадтарын сатудан түсетін табыстар 2 миллиард  долларға тең болып келеді. 
 1990 жылға дейін сникерс шоколадтары Ұлыбритания мен Ирландияда Marathon деген атпен сатылған. Кейіннен әлем бойынша  Snickers атымен әйгілі болып, сатыла бастады.

 

               
 

           7- сурет. Snickers шоколадының ең алғашқы орамы(1930жыл)

Бүкіл дүние жүзі бойынша  сникерс шоколадтарына деген  сұраныс өте жоғары болғандықтан Snickers демеушілік қызметпен айналыса бастады.Олар:

• 1949жылы әйгілі  Howdy Doody американдық телебағбарламасына;
• 1984 жылы Лос-Анжелесте өткен Олимпиада ойындарында;
• 1994 жылы Әлемдік футбол Чемпионатында;     
   

Қазақстанда  ең алғаш Snickers шоколадтары осыдан 20 жыл бұрын  келген. Осы 20жылдыққа қарсы Snickers шоколадтарының арнайы сыйлық ретіндегі сериясы  шығарылған.

 

       

8- сурет. Қазақстанда Snickers шоколадтарының  20 жылдығына     

                         байланысты сыйлық сериясы

 

Snickers шоколадтарының сонау 1930 жылдан бері сыртқы орамы бәрталай өзгерген болатын. Бірақ, сыртқы түрі де, бағасы да өзгеріп тұрса да, ішіндегі шоколадтың сапасы әлі де өте жоғары сапада болып келеді. 

            Snickers шоколадының қазіргі Қазақстан рыногындағы түрі:

 

 

 

                               
                  9- сурет. Snickers шоколадының қазіргі түрі    

             

                       

                     

                        Snickers шоколадының құрамы:

                        

                     10- сурет. Snickers шоколадының құрамы

 

*Энергетикалық құндылығы(100г)— 507,9ккал.  
* Тағамдық құндылығы (100 г): Белок — 9,0 г, май — 28,0 г,

көмірсулар—54,8г . 
* Ішіне салынғаны— жер жаңғақ, глюкоза шырыны, қант, иіссіздендірілген өсімдік майы, майсыздандырылған құрғақ сүт, тұз, лактоза, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ жұмыртқа ақуызы, табиғи хош иістендіргіш(ваниль экстрактісі),    құрғақ сүт ақуызы.

 * Шоколад — қант, какао майы, ұсақталған какао, лактоза, эмульгатор (лецитин), табиғи хош иістендіргіш (ваниль экстрактісі).

 

Snickers шоколадының әлемдік нарыққа белгілі бірнеше түрлері бар.Олар:

                                                           

                   

                               11- сурет. Snickers Super түрі

                      

     

                    

                  12- cурет. Snickers орман жаңғағымен

 

                    

                 13- сурет. Snickers шекілдеуік қосылған

 

 

                

  

                          14- сурет. Snickers DUO түрі 

Продукция Mars Inc.
Шоколад өнімдері	3 Musketeers • Balisto • Bounty • Celebrations • Dove/Galaxy • Galaxy Bubbles • Flyte • Kudos • M&M's • Maltesers • Mars • Minstrels • Milky Way • Revels • Snickers •Topic • Twix
Жануарларға арналған тағамдар	Banfield • Cesar • Kitekat • Nutro • Pedigree • Perfect Fit • Royal Canin • Sheba • Whiskas
Басқа тағамдар	Combos • Dolmio • Munch • Seeds of Change • Uncle Ben's
сусындар	Flavia • Klix
Сағыз және кәмпиттер	Juicy Fruit • Big Red • Doublemint  • Wrigley's Spearmint • Eclipse • Orbit • Hubba Bubba • Skittles • Starburst • Tunes •