Сұранысты қалыптастыруға маркетингтің мәні мен маңызы

                                                    Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президентінің  «Қазақстан — 2030» Бағдарламасында Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық  дамуында тұрақты экономикалық өсуге, халықтың өмір сүру деңгейін, әл — ауқат жағдайын көтеруге, жоғары индустриалды қоғамды қалыптастыруға қол жеткізу мақсаттары көрсетілген.

Тауар өндірісі жағдайында рыноктық байланыстар экономикалық қатынастардың  барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Нарықтың құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың  иелері де  т.б. кіреді.

Сұраныс-төлем мүмкіндігі бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың  керекті тауарларға төлей  алатын  ақшасы болып табылады.  
 Ал ұсыныс-дегеніміз  берілген  бағада  сатуға  арналған  тауардың  саны. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының өзгеруі бағаның құн  төңірегіндегі тербелуін тудырады. Осы  тербеулер арқылы сұраныс пен ұсыныстың тепе–теңдігін, ал түбінде өндіріс пен тұтынудың тепе–теңдігін қамтамасыз ететін деңгей қалыптасады. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс көлемін өзгерту  қажеттігін анықтау технологиясын таңдауға әсерін тигізеді. Бағалар ақыр соңында табыстардың берілген бір деңгейінде өнімді кімдер тұтынатын да алдын ала анықтайды.

Әрбір кәсіпкердің  мақсаты  пайданы  барынша  ұлғайту, сондықтан  да, шаруашылық қызметінің  көлемін ұлғайту. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы  жағдайлары үшін кәсіпкерлердің өзара күресіне  әкеліп соғады да, олар бір-біріне деген қатынасы қарсыластар немесе бәсекелестер ретінде  көрінеді. Егер  қандайда  бір тауардың  ұсыныс сұранысынан көп болса,  онда сатушылардың арасындағы бәсекелік күрес күшейеді. Олардың  әрқайсысы өз тауарын сату үшін бағасын  төмендетуге  жиі барады, ал ол  өз кезегінде осы  тауарды  өндіруді азайтады. Егер сұраныс ұсыныстан  көп болса, онда бір–бірімен бәсекеге сатып алушылар түседі. Тапшы тауарды  алу мүмкіндігіне ие болу үшін,  әрбір сатып алушы өз қарсыласына қарағанда  жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ол осы тауарға ұсынысты  ұлғайтады. Кәсіпкер осы нарықтағы тепе-теңдікті сақтаудың жолдарын үнемі біліп отыруы қажет, яғни маркетингтік зерттеулер жүргізу арқылы  белгілі бір тауарға деген сұранысты қадағалап, сонымен қатар сол тауарға деген болашақта қандай ұсыныстар жасау керектігін болжамдауы керек.

Сұраныс пен ұсыныс заңдарының мәнін  аша отырып,оларға әсер ететін факторларды  талдау.Сонымен қатар,маркетингтік орталардың өзгерістерін, баға сатып алатын тауар санына әсер етеді деген болжауды әрі қарай дамыту.

Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Нақты тауар мысалында сұранысты талдау және болжамдау». Тауар мысалында мен snickers шоколадын алдым.  
 Курстық жұмыстың мақсаты- сұранысты қалыптастыру мен болжауда маркетингтің  маңызы және snickers шоколады мысалында сұранысты талдау және болжамдау.

Курстық жұмыстың міндеттері:

-  Сұраныс ұғымына теориялық сипаттама беру;

-  Сұранысты қалыптастыру мен болжауда маркетингтің маңызын көрсету;

-  Snickers шоколадына сұранысты анықтау,талдау және болжамдау.

Курстық жұмыстың зерттеу пәні-сұраныс  пен ұсыныстың белгілі бір  факторлардың әсерінен өзгерісін,икемділігін  анықтау,нарықтық тепе-теңдікке жету жолдарын талдау.

Курстық жұмыстың сипаттамасы: жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе бөлімінде  тауарға деген сұранысты зерттеу, жұмыстың мақсаты, міндеттері және сипаты қарастырылады.

Бірінші тарауда  сұраныстың түсінігі, мәні және сұранысты қалыптастыруды  маркетинг арқылы  ұйымдастырылуы  қарастырылады.

Екінші тарауда snickers шоколадына сұранысты анықтау,талдау және болжамдау мен ұсыныстар қарастырылады.

Қорытынды бөлімде курстық жұмыстың тақырыбына байланысты негізгі түйіндемелер мен тауарға деген сұранысты анықтаудың маркетингтік жолдарын және тауарға деген ұсыныстар мен басты қорытындалар жасалады. 
 

      I бөлім. Сұранысты қалыптастыруға маркетингтің мәні мен маңызы

1.1 Сұраныстың түсінігі, мәні  және пайда болуының негізгі  шарттары мен жолдары 
 Сұраныс дегеніміз -белгі бір бағамен сатып алушылардың төлем қабілетіне байланысты нарықтағы тауарлар мен қызметтер саны болып табылады. Сұраныс - нарықтық экономиканың аса маңызды санаттарының бірі, нарықта ұсынылған игіліктерге (тауарларға, көрсетілетін қызметтерге) төлем кабілеті бар қажеттіліктерді көрсетеді, яғни тұтынушы белгілі бір бағамен және белгілі бір уақыт кезеңінде сатып алуға келісетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көлемі, мөлшері. Нарықта әрекет ететін сұраныс заңы бойынша —баға неғұрлым жоғары болса, тұтынушылар сатып алуға келісетін игіліктердің көлемі де солғұрлым аз болады және осыған керісінше.  Нарықта тауарларды қажетсіну ақшалай нысанда көрсетіледі және ақшалай қаражатпен қамтамасыз етіледі. Сұраныстың мөлшері халықтың ақшалай табысының денгейіне және өндірушілердің ендіріс құрал-жабдығын сатып алуға бөлетін сомасына, сондай-ақ тұтынушылардың талғамына немесе артықшылықтарына, нарықтағы сатып алушылардың санына, тұтынушылардың ақшалай табысына, сабақтас тауарлар- дың бағасына, тұтынушылардың болашақтағы баға мен табысқа катысты үмітіне байланысты. Сұраныс тауар өндірісінің көлемі мен құрылымын айқындайды, яғни тек тұтыным деп танылған нәрсе ғана өндіріледі. Экономикалық зерттеулерде сұраныс ұсыныспен өзара ықпалдастықта қаралады. Сұраныс мен ұсыным капиталдың неғұрлым тиімді жұмсалу бағыты мен аясын көрсететін бағдар болып табылады. Сұраныс жекелеген игілікке жеке, нарықтық сұраныс, сондай-ак жалпы ел шеңберінде біріктірілген сұраныс ретіндегі жиынтық сұраныс болып бөлінеді. Сұраныстың көлемі мен құрылымы экономикалық, әлеуметтік-саяси, демографиялық, мәдени-тарихи, табиғи-климаттық факторларға байланысты.  Біз нарықты талдауды сұранымнан бастаймыз. Өйткені сұраныс - нарықтық экономиканың әр адамға да жақын әрі түсінікті саласы: ұсынымға бәрі де қатыса бермейді, ал, сұранысқа барлығы да қатысады. Сатылатын тауар біртектес стандартты және тауардың әр данасы бірдей бағамен сатылалы деп жорамалдаймыз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды, ол нарықтағы сатушылар, сатып алушылардың өзара бәсекеге түсуі нәтижесінде тағайындалады. Бәсеке жағдайында  бағаның    қалыптасу    механизмін түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа негізгі талдау жүргізілуі керек. Бұл талдау кезінде сатылатын және сатып алынатын тауарлардың көлемі мен бағаларының арасындағы  байланысқа көп көңіл бөлеміз, сонымен қатар тауарлардың бағасы мен қөлеміне басқа да факторлардың қалай  әсер ететінін қарастырамыз. Алғаш рет Сұраныс және Ұсынысты Адам Смит 1776 жылы жарық көрген «Халық байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу» кітабында «Көрінбейтін қол» атты категориялық ұғымы ретінде қарастырып зерттеген. Сұраныс заңын білу, оның зерттеулері қоғамның дамуы барысындағы Не өндірілуі керек? Қалай өндірілуі керек? Кімге өндірілуі керек? сұрақтарының жауаптарын бере алады. 
 Сұраныс тауардың бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Олардың бірнеше баламалы мүмкіндіктерін кесте түрінде былай көрсетеді.Мысал:

 
                                            1-кесте Майға сұраныс  
 
 1- кестеде тағамның бағасы өзгерген кезде \басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғанда\ оны сатып алу көлемін қалай өзгеретінін көрсететін мәліметтер берілген. Бұл сұраныс кестесі деп аталады. Онда бағаның өзгеруіне байланысты тұтынушылардың қалауы мен сатыпалу қабілеті де өзгеретінін көрсетіп тұр. Тұтынушының таңдауы және сатып алу қабілеті деп неге  айтамыз, мысалы нарықта бір тауарды немесе өнімді қалап, таңдауына болады, бірақ оны сатып алатын ақшасы болмаса, онда ол ойы іске аспайды. Сондықтан тұтынушы тауардың бағасы өзгеруіне және өзінің сатып алу қабілетіне қарай бірнеше мүмкіндіктерін қарастырады. 1-кестеге қарасақ баға неғұрлым төмендеген сайын тауарға деген сұраныс көлемі соғұрлым көбейіп отыр. Майдың 1 кг. Бағасы 900 теңге болса, онда тұтынушы айына 3,5 кг. Май ала алады, ал егер 400 теңге болса, онда ол айына 6 кг. Май алуға шамасы келер еді.Бұл сұраныс кестесі осы 4 мүмкіндіктің қайсысы нарықта нақты бар екенің көрсетпейді, ол сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Сұраныс – бұл тұтынушының сатып алушының бір тауардан сатып алу ойымен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсету. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек. Мысалы күніне, айына, жылына және товардың сұраныс деңгейі көрсетілуі керек. 
  Сұраныс кестесін нақты түсініктірек болуы үшін суретке түсіріп көру қажет.Жалпы берілген кестедегі барлық көрсеткіштерді /1-кесте/  координаттар өсіне түсіріп, бейнелеуге де болады. Бұл қисықты С әрпімен белгілеп, оны сұраныс қисығы деп атаймыз. 
     Сұраныс қисығы зерттеліп отырған тауардың сатып алынатын бағасы мен оның сұраныс көлемінің арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Егер баға 700-ден 800 теңгеге дейін жоғараласа, онда сұраныс көлемі 4,5 кг. 4 кг№ дейін төмендейді. Бағаның төмендеуі сұраныс көлемін көбейтеді, ал көтерілуі сұраныс көлемін азайтады. 
 Сұраныс- нарықтың негізгі бір бөлшегі. Белгілі бір тауарға деген сұраныс, сол тауардың бағасына байланысты болып келеді. Баға жоғарлаған сайын, сол тауарға деген тұтынушылардың сұранысы азаяды, ал егер баға төмендей бастаса, тауарға сұраныс жоғарлайды. Баға мен сұраныстың бұл байланысын «Сұраныс заңы» деп атайды. Бұл заңның графигі төмендегідей кескінделеді:

                                        1- сурет  Сұраныс қисығы

Нарықтық баға мен сұранысқа  ие тауар арасында белгілі бір  арақатынас болады, баға жоғары болған сайын, оны сатып алушылардың  саны азаяды, яғни сұраныс деңгейі  төмен, керісінше баға төмен болған сайын сатып алушылар саны мен  сатылып алынған тауарлар саны көп  болады.   
d(ағыл. demand – сұраныс) — қисығын экономикалық әдебиетте сұраныс қисығы деп атайды. Бұл қисық баға P мен сатып алынатын тауар көлемінің Q арасындағы байланысын көрсетеді. Бұған бағаны түсірсек, онда баға өзгергенде сұраныс көлемінің қалай өзгергенін көруге болады. Егер Р1 бағада сұраныс көлемі Q1 болса, Р2 дейін төмендегенде сұраныс көлемі Q2 дейін өседі. 
Суретте көрсеткендей тауардың бағасы төмендеген сайын, сатып алушылар саны көбейе береді, сұраныс жоғарылайды.  
 Баға мен сұраныс көлемінің байланысының кері тәуелділігі ұсыныс заңы деп аталады. Сұраныс қисығы — сатып алушылардың әр түрлі бағамен қанша тауар мен басқа да игіліктерді сатып ала алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді.  
Қисық сызық сұраныстың біртіндеп азаю заңын бейнелеп көрсетеді, ал ол заңды былай деп қорытындылауға болады, егер қайсыбір тауардың бағасы өссе (ал басқа шарттары тұрақты болса), онда осы тауардың аз санына сұраныс болады. Бұл тәуелділікті басқаша да қортындылауға болады, егер нарыққа қайсыбір тауардың үлкен тобы түссе, онда, тең шарттық жағдайда, ол онша жоғары емес бағамен өткізілуі мүмкін.  
 Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

1. Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.
2. Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.
3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)
4. Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі.

• Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі.

• Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.

5. Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.

Сұраныстың біртіндеп  азаюы заңының барлық тауарларға қатысы бар. Оның себептері төмендегіше: олар бәрінен бұрын сатып алушылардың  табыстарының шектеулілігіне байланысты. Егер жоғары бағалы тауарды тек бай адамдар ғана сатып алса, бағаның төмендеуі, біріншіден, нарыққа жаңа сатып алушыларды әкеледі. Екіншіден, бағаның әрбір төмендеуі тауарды тұтынушыны қосымша сатып алуға итермелейді. 
 Теориялық жағынан сұраныс қисығының басқа да жағдайлары болуы мүмкін. Ол сұраныс қисығының ұлғаймалы жағдайы. Бұл жағдай «төмендетілген» тауарлар үшін қолданылады, яғни бұл тауарларда тауар-ауыстырушылары болмайды(тауар-субститут), сұраныс табыс деңгейінің ұлғайюымен байланысты болып келеді. Мысалға, автобуспен саяхат, өз автокөлігіңмен жүрумен ауыстырылады. Нан, картоп,колбаса- төмендетілген тауарлар болып табылады.                    Тауарға деген баға өссе де, сұраныс сол қалпы немесе  ұлғаймалы түрде болуын,  Гиффен тауарлары  деп атайды. Бұл тауарлар ағылшын экономисті, Роберт Гиффеннің (1837-1910) атына аталған. Бұл тауарлардың пайда болуы 1848 жылғы Ирландияда болған  ашаршылықпен байланысты. Сол кезде Ирландия тұрғындары көбіне картоппен ғана тамақтанған екен. Бірақ, картопқа деген баға үнемі артып отырған екен, сондықтан да адамдар басқа тауарларды тұтынудан бас тартып, барлық тапқан табыстарын картоп сатып алуға жіберген екен. Картоп төмендетілген тауар болып табылады. Яғни, сол кезде картопқа деген сұраныс қисығы ұлғаймалы деңгейде болғанын көруге болады.

2-сурет. Гиффен тауарларына сұраныс қисығы

Тұтынушыларға байланысты сұранысты қарастырдық, енді кәсіпкерлермен байланысты ұсынысқа тоқталайық. Сұраныс пен ұсыныс үнемі бірге қолданылатын терминдер болып табылады. 
 Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.