Шағын бизнес кәсіпорындарының қаржылары

19. Республикалық және  жергілікті бюджеттер есебінен  ұсталатын мемлекеттік мекемелердің  өз иелігінде бюджет қаражатынан  басқа тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін  қызметтерді) өткізуден түсетін  ақша, демеушілік, қайырымдылық көмек  ақшалары, олар Қазақстан Республикасының  заңнамалық актілеріне сәйкес  алатын, мемлекеттік мекемеге жеке және (немесе) заңды тұлғалар олардың қайтарымдылығы шартымен беретін ақшалар не белгілі бір талаптар басталған кезде тиісті бюджетке немесе үшінші тұлғаларға аударымдар (бұдан әрі- ақшаны уақытша орналастыру), сыртқы қарыздар мен гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоттарында шетел валютасындағы қаражат және шетел валютасындағы шоттарында қаражат болуы мүмкін. 
20. Дебиторлық берешек сомаларын өндіріп алу, ал кредиторлық берешек - өтелуі керек. Дебиторлармен және кредиторлармен аяқталмаған есеп айырысулар тексерілуі және расталуы қажет. 
Есеп беретін тұлғалардан аванстық есептер, сондай-ақ пайдаланылмаған сомалардың қалдықтары уақытылы талап етілуі қажет. 
21. Ағымдағы есеп шоттарының жабылуы мынадай тәртіпте жүргізіледі: 
6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шотының дебетіне 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1083 «Басқа да бюджеттердің есебінен міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1086 «Республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебiнен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1094 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1095 «Жергілікті бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шоттарының кредитінен бұдан бұрын ағымдағы қызметті қаржыландырудан түсетін кіріс, трансферттер бойынша кіріс, субсидиялар бойынша кіріс, гранттар бойынша кіріс, сыртқы қарыздар бойынша кіріс ретінде танылған қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулардың қалдықтары есептен шығарылады; 
5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының дебетіне 1082 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1092 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шоттарының кредитінен күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулардың игерілмеген қалдықтары есептен шығарылады; 
1320 «Аяқталмаған өндіріс» шотының дебетіне аз көлемде өнім шығаратын қосалқы ауыл шаруашылық және өндірістік (оқу) шеберханалары бойынша бұдан бұрын 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотында есепке алынған өнімнің аяқталмаған бірліктеріне жатқызылатын шығындар сомасы көшіріледі. Келесі есепті жылдың басында бұл шығындар кері тізбекпен: 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының дебетіне 1320 «Аяқталмаған өндіріс» шотының кредитінен қалпына келтіріледі; 
1330 «Дайын өнім» шотының дебетіне аз көлемде өнім шығаратын қосалқы ауыл шаруашылық және өндірістік (оқу) шеберханалары бойынша бұдан бұрын 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотында есепке алынған аяқталған өнімдерге қатысты шығындар сомасы көшіріледі; 
Аяқталмаған және аяқталған, бірақ пайдалануға берілмеген құрылыс және қайта құру объектілері бойынша шығындар 2411 «Аяқталмаған құрылыс» шоты бойынша бухгалтерлік баланста қалады; 
5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының дебетіне: 
7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар», 7020 «Стипендиялар төлеу бойынша шығыстар», 7030 «Қосымша белгіленген зейнетақы жарналарына арналған шығыстар», 7040 «Әлеуметтік салыққа арналған шығыстар», 7050 «Міндетті сақтандыруға арналған шығыстар», 7060 «Қорлар бойынша шығыстар», 7070 «Іссапарларға арналған шығыстар», 7080 «Коммуналдық төлемдер мен өзге қызметтер бойынша шығыстар», 7090 «Ағымдағы жөндеуге арналған шығыстар», 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар», 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар», 7130 «Жал бойынша шығыстар», 7140 «Өзге операциялық шығыстар», 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар», 7220 «Зейнетақы мен жәрдемақы төлеу бойынша шығыстар», 7230 «Субсидиялар бойынша шығыстар», 7240 «Субвенциялар төлеу бойынша шығыстар», 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар», 7320 «Активтерді басқару бойынша өзге шығыстар», 7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар», 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар», 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар», 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар», 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар», 7460 «Өзге шығыстар», 6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шоттарының кредитінен есептен шығарылады;  
5210 «Есепті жылдардың қаржылық нәтижесі» шотының кредитіне: 
6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер», 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер», 6030 «Трансферттер бойынша кірістер», 6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер», 6050 «Демеушілік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер», 6060 «Гранттар бойынша кірістер», 6070 «Сыртқы қарыздар есебінен қаржыландырудан түскен кірістер», 6080 «Айырбас емес операциялардан алынатын өзге кірістер», 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер», 6210 «Сыйақылар бойынша кірістер», 6220 «Активтерді басқарудан алынаты өзге де кірістер», 6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер», 6320 «Ұзақ мерзімді активтердің шығуынан алынатын кірістер», 6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер», 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер», 6350 «Шеккен зиянды өтеуден алынатын кіріс», 6360 «Өзге кірістер» шоттарының дебетінен есептен шығарылады;  
5220 «Өткен жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредитіне 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының дебетінен мемлекеттік мекеменің қаржылық қызметінің оң нәтижесі жазылады; 
5220 «Өткен жылдардың қаржылық нәтижесі» шотының дебетіне 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредитінен мемлекеттік мекеменің қаржылық қызметінің теріс нәтижесі жазылады. 
22. Түпкілікті жазбалардан кейін есептілік кезеңнің аяғына 1–нысан бойынша бухгалтерлік баланс жасалады.

Ұзақ  мерзімдік қаржылық жоспарлау

 
Стратегиялық жоспарлар өз алдына әрекеттердің қалыпты жиынтығы, кезеңдер, сол арқылы компания стратегиялық мақсаттарға  қол жеткізеді. Стратегиялық жоспарлар  мынаған нұқсайды, яғни ұйымдастырушылық активтері мен ресурстары – ақша, адами, уақытша ресурстар мен  мүмкіндіктер реттеледі, сол арқылы мақсатқа қол жеткізіледі. Бұл жоспарлар  ұзақ мерзімді болып саналады және компанияның әрекеттерінің кезеңдері  анықталуы екі жылдан бес жылға  жалғасуы ықтимал. Стратегиялық жоспарлардың дайындалуы мына жағдайларға қатысты, аталмыш мерзімдегі ұйымдастыру  мақсаттарды шынайы ахуалға айналдырады. 
Бас филиалдар мен компанияның бөлімшелері ұмтылатын нәтижелер, тактикалық мақсаттар деп аталады. Оларды орта деңгейдегі менеджерлер тағайындайды, олар бизнестің бас бөлімшелерінің не атқара алатындығын қарастырады, ұйым-мекеме өзінің жалпы мақсаттарына жетеді. 
Нақты нәтижелер, яғни бөлімдер мен жұмыс топтарынан және қызметкерлерінен күтілетін шұғыл мақсаттар деп аталады. Олар өлшеуге жарамды және нақты бағалауға лайықты. Шұғыл жоспарлар ұйым-мекеменің ұйымдастыру жұмыстарының төмен деңгейінде дайындалады, нәтижесінде шұғыл мақсаттарға қол жеткізу мен тактикалық жоспарларды орындауға қатысты нақты әрекеттерге жол салады. Шұғыл жоспарлар департамент менеджерлерінің күнделікті және апта сайынғы жұмыстарын іске асыруда басты құралы болып саналады . Бұл жоспарлардың сипаттайтын жағдайы мақсаттарға қалай қол жеткізуге болатыны, яғни нақты сандық мәнге иелік ететін нәтижеге қол жеткізу. Шұғыл жоспарлау супер-вайзерлердің, бөлімнің менеджерлері мен қызметкерлерінің жұмыс барысын қадағалайды. 
Шұғыл жоспарлауда маңызды рөлге ие болатыны – жұмыстың графигі. Олар уақыттың дәл көлемін анықтайды, яғни әр шұғыл мақсатқа қол жеткізуде аса пайдалы, яғни тактикалық және стратегиялық мақсаттармен қатысты.  
Шұғыл жоспарлау қатаң түрде бюджетке қатысты, әрекеттердің әр түрін қамтамасыз ету үшін міндетті түрде ресурстарды дәл, нақты реттеу аса қажет. Шұғыл жоспарларды құрастырудың негізгі принципі – үнемділік, яғни барлығын анықтайды – жаңа сауда өкілдерін жұмысқа қабылдау мен көлік шығындарына дейін.  
     Кәсіпорынның қаржылық жоспары бизнес-жоспардың құрамдас бөлігі. Сол үшін қаржылық жоспарды дайындау бизнес-жоспардың барлық тарауларымен тығыз қатысты, соларға негізделеді.

Айналым активтерін және қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару

    Айналым активтері кез келген фирмада жалпы активтердің көп бөлігін құрайды. Оны дұрыс басқарудан шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметінің дұрыс жүруі анықталады. Фирмада, оның қызметін ұстап тұру үшін қажетті айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің бар болуы, бір жағынан, тиімді және қатаң, екінші жағынан, қадғалаушы және есепті жүйенің болуын талап етеді. Фирмада қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым қаражаттарының болуы, олардың құрамы, құрылымы, айналым капиталының қолдану тиімділігі және айналымдылық жылдамдығы, фирманың қаржылық тұрақтылығы мен нарықтағы орнын анықтайды.

Нарықтық қатынастардың дамуы  фирманың қысқа мерзімді міндеттемелері мен айналым капиталының жаңа шарттарын және оны басқаруда  жаңа әдістерді белгілейді. Жоғары инфляция, өндіріс көлемінің және тұтынушылық сұраныстың төмендеуі, төлемсіздік, шаруашылық байланыстардың үзілуі, салықтық төлемдердің ауыртпалығы, банктік пайыздардың жоғарлануынан  несиеге деген қол жеткізу  мүмкінсіздігі және басқа дағдарыстық жағдайлар фирма үшін қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге, жаңа қаржыландыру көздерін іздеуге, оларды қолдану тиімділігін қайтадан зерттеуге мәжбүрледі. Айналым қаражаттарына инвестицияланатын қаржылық ресурстар көлемінің жоғары болуы, олардың түрлерінің көпқырлылығы, тұрақты төлемділіктің және капиталдың айналымдылығын жоғарлатудағы рөлінің маңыздылығы, сонымен қатар, басқа да жағдайлар айналым активтерін талдауда мақсаттардың қиындығын көрсетеді. Бұл мақсаттардың тізімі және оларға жету жолдары фирма құрастыратын қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерін басқару саясатында көрініс табады.  Фирманың операциялық  қызметін бастамас бұрын жасалған айналым қаражаттарына капитал салу туралы шешімдердің қабылдануы – «табысты бүгін алу» нәтижесіне жету қорытындысы болып табылады. Фирмадағы өндірістік айналым қорларын дұрыс қоланудан, фирманың табыс көлемінің өсуі анықталады, яғни, фирманың ары қарай дамуы немесе тұрып қалуы шешіледі. Қысқа мерзімді міндеттемелер және айналым қаражаттары өндірістік үдеріске қатысады және де фирмада оларды тиімді басқару туралы сұрақтар негізгі қызмет болып саналады.

Қысқа мерзімді міндеттемелер мен  айналым активтерінің есебін және талдауын жасаудағы методологиялық қамтамасыз ету және практикалық шешімдер, материалды-өндірістік қорлар, ақша қаражаттары, дебиторлық қарыздар және басқалары бухгалтерлік есептілік жүйесінде және экономикалық талдаулардағы мәліметтер әр түрлі  қолданушылар үшін қажетті және көмектесе  алатындай болуы керек. Бұндай мәліметтерді талдау және түсіну қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым қаражаттарының және оның әрбір элементінің бухгалтерлік (қаржылық) есептілікте көрсеткіштер жүйесін құрастыруға көмектеседі.Фирманың немесе шаруашылық субъектінің дұрыс  қызметін жүргізу үшін айналым қаражаттары, біріншіден, ол фирманың айналым қорларын және тұтыну қорларын сатып алуға  көмектесетін – ақша қаражаттары  болып саналады. Айналым қорларын рационалды және үнемді қолдану, кез  келген фирма үшін басты міндет болып  саналады.Осымен байланысты фирманың айналым активтерінің қолдану тиімділігін  көтеру мәселесі жоғарыға қойылады. Себебі, меншік формасына, саласына және техникалық сипатына, өндіріс ауқымына  байланыссыз, айналым қаражаттарының осы үдерістерін қадағалау негізінде ғана ресурстардың құнының қозғалысын және олардың айналымдылығына қол жеткізуге болады.

Шаруашылық субъектісінің  бюджетті-салықтық жүйесі

     Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. «Салық»ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалықмаңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Мемлекеттік салық салу саясаты- салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.

Салық салу элементтері мыналар: 

Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

• Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:

- салық заңдарының орындалуын  қамтамасыз ету, оның тиімділігін  зерделеу; - заңдардың, салық салу  мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен  жасалатын шарттардың жобаларын  әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге  олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.