Еңбекақы

Кесте 3 - Жұмыс  уақытының пайдаланған күндерін толтыру тәртібін келесі кестеден көруге болады:

 

 

№	Шартты белгілер	әріппен	Белгілер санмен
1.	Жұмыс уақыты (күні	я	01
2.	Түнгі жұмыс уақыты	н	02
3.	Кешкі жұмыс уақыты	вч	03
4.	Мерзімінен тыс жұмыс   уақыты Кесімді ақы алушы Мерзімді  ақы алушы	с	05
5	Кесімді ақы алушының     толық мерзімді жұмыс уақыты	Сп	06
6.	Қызметтік іс-сапар	К	07
7.	Жыл сайынғы кезекті   еңбек демалысы	О	10
8.	Уақытша еңбекке жарамсыздық	б	14
9.	Және сол сияқты	Б	17

 

Жалпы табельді кәсіпорында еңбек өнімділігін  анықтап жұмыс уақытын пайдалануды  жақсарту үшін кәсіпорында кеңінен  қолданады. Қызметкерлерге істеген  уақытына тұрақты жалақы төленіледі. Мұндай жағдайда әр айдағы жұмыс уақытының  санына қарамай  жұмыс күндері  толық есептелінсе белгіленген  тұрақты жалақы толық есептелінеді. Егер жұмыс күндері толық есептелінбесе, белгіленген тұрақты жалақы мөлшері  сол айдағы жұмыс күндерінің жалпы  санына бөліп күндік орта табысы анықталады да оны сол айдағы істеген жұмыс  күндеріне көбейту арқылы есептейді. Істеген уақытша мерзім бойынша  төленетін жағдайда әр қызметкердің істеген жұмыс күнінің (жұмыс  сағатына) санына белгіленген күнді  сағаттық тарифтік төлеу бағасына көбейту  арқылы еңбек ақы мөлшері анықталады. Еңбек ақы төлеуді есептеуде  бекітілген тарифтік ставкаларда  (жалақыны) өндіру нормаларын жұмыскерді әртүрлі категорияларына еңбек ақы төлеудің ережелерін басқа да басшылыққа немесе нұсқау материалдарды басшылыққа алынуы қажет.

Жалақы  – еңбек үшін оның күрделілігіне  саны емес, сапасына сәйкес төленетін сыйақы немесе табыс.

Орташа  жалақы дегеніміз – қызметкерлердің  өткен уақыт ішінде алған нақты  жалақысынан есептелген еңбек ақы  төлемінің мөлшері деп түсінеміз. ҚР-ның «Еңбек туралы» Заңы бойынша  орташа жалақы есептеп шығарудың  әртүрлі ережелері пайдаланады, сол бойынша мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған  уақыт үшін басқа жұмысқа ауысқан  кезде донорлық міндеттерді орындаған  уақыт үшін, жұмыстан шығарылған кезде  жәрдем ақы ретінде жұмыстан амалсыз  қалған уақыт үшін, кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшін, пайдаланылмаған демалыс үшін, өтем ретінде оқуға демалыс уақыты үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдем ақы ретінде төлемдер төленеді. Орташа жалақыны есептеп  шығарудың негізінде қызметкерлер өзінің негізгі жұмысын жалғастырып  істеп берген жағдайда қанша жалақы алатын болса орташа жалақыны да сол  мөлшерде анықтау мақсаты сақталады. Ай сайын өзгермейтін тұрақты  мерзімдік төлем алып тұратын  қызметкерлер үшін орташа жалақы белгіленген  айлық сол ақыдан анықталады. Еңбек  төлем ай сайын өзгеріп тұратын  қызметкерлерге орташа жалақы төленер  айдың алдындағы календарлық 12 ай бойынша есептеледі. Ал демалыс үшін төленетін төлем қызметкерлерге (календарлық емес) жұмыс жылында  бір рет беріледі. Демалыс жұмысқа  қабылданған күннен бастап есептеледі.     Қызметкер сол кәсіпорында 11 ай үзіліссіз жұмыс істегеннен кейін демалыс алуға құқылы, демалыстың ұзақтығы жұмыс істеп жүргендердің әртүрлі категориялары бойынша ұжымдық шартқа және заң күші бар ережелерге сәйкес белгіленеді. Демалыс төлемін 12 календарлық айдағы жалақы есебінен осы кезеңге тиесілі белгіленген үстемелермен қосымша ақыларды және сыйлықтық орташа мөлшерлікті ескере отырып төлейді.

Заң жүзінде  еңбеккерлердің орташа жалақысын  сақтау көзделген (ақшалай нысандағы  төлем), олардың заңмен арнайы есептеу  тәртібі  белгіленген (зейнетақыны, азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген  зиянды есептеу кезінде  және олардың  еңбек міндеттемесін  орындау  кезінде) кезде:

- ұйымдар  жойылған жағдайда  жеке еңбек  шарты бұзылғанда, сондай-ақ еңбеккерлердің 

штаты  немесе саны қысқарған кезде,  босанғандарға  компенсация есептеу  үшін;

- үш күннің  ішінде ұсынған құжат бойынша   еңбеккерлерді армияға шақырғанда;

- пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық  төлем немесе демалыс ақысын  есептеу үшін;

- қызмет  бабымен іс-сапарға барған уақытына  төлем жасау үшін;

- басқада   әлеуметтік төлемдер жасау үшін.

Орташа  жалақы – бұл белгілі–бір уақыт  кезеңіне еңбеккерлердің жалақысынан  алынған орташа жалақының деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны есептеу  үшін он екі календарлық айлар  және сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады. Бұл кезеңді есептік  кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.

Орташа  жалақы белгілі-бір құбылыстармен  байланысты жағдайларды есептеу  үшін қажет, мысалға: ұйымдар жойылған жағдайда, босанғандарға компенсация  есептеу үшін, әртүрлі жәрдемақылар есептеу үшін және уақытша жұмысқа  жарамсыздығы үшін т.б. Барлық жағдайда есептік кезеңнен ҚР-ң заңымен  белгіленген мереке күндері, есептеу  кезінде есепке алынбайды. (Заңмен белгіленген  мереке күндері: 1-2 қаңтар, 8,22-наурыз, 1,9-мамыр, 30-тамыз, 16-17 желтоқсан).

Бұл күндер демалыс күндерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып  саналады. Қызметкерлердің орташа жалақысын  есептеу үшін орташа күндік, немесе орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбек ақыны есептеу барысында  төлем жүйесінде қарастырылған  әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқада  марапаттау төлем түрлерін ескереді. Орташа жалақы есептік кезеңдегі  нақты істеген уақытынан да анықталуы  мүмкін. Демек орташа жалақына есептеудің екі жолы бар, ол біріншісінде өткен  кезеңдегі он екі айдағы еңбек  ақы алынса, ал екіншісінде сол  өткен кезеңдегі нақты істеген  күні үшін есептелген жалақысы алынады.

Мысал. Еңбек  ақы төлеудің әртүрлі жүйесін  пайдаланған кезде жалақыны есептеудің жолдарын қарастырайық:

1) Мерзімді  еңбек ақы төлеу  жүйесі. Ұйымда 200 адам жұмыс істейді делік,  оның 150 жұмысшы, 50 маман-қызметкер.  Ұйымның 40 еңбеккері кесімді белгіленген  айлықпен жұмыс істеген, өйткені  олардың атқаратын міндеттемесі  мен біліктілігі соған сәйкес  келген.

10 адам –  9 разрядпен;

15 адам –  11 разрядпен;

5 адам –  14 разрядпен;

5 адам –  16 разрядпен;

3 адам –  19 разрядпен;

2 адам –  21 разрядпен.

Айлық жалақысын  есептеу үшін әртүрлі  разрядтар  бойынша мына формула  пайдаланылады:

ұйымның 1-разрядқа тарифтік коэффициенттің

Айлық жалақысы = белгіленген мөлшерлемесі   х   1разрядқа қатынасы (БТС         разрядтарына сәйкес)

1-разрядтың   мөлшерлемесін ұжымдық келісім-шартта 15000 тг. мөлшерінде бекіткен. Ұйымның   жұмыс тәртібі бойынша аптаның   бес күнін жұмыс күні етіп  белгілеген (ағымдағы айда 21 жұмыс күні болған). Ұйымның 14-разряды бар үш маманы ағымдағы айда 18 күн жұмыс істеген.

Ағымдағы  айдағы еңбеккерлердің жалақысын есептеп  көрейік:

9-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х1,78х10=267000тг.

1-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,05х15=461250тг.

14-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,55х2=76500тг.

14-разряды   бар 3 маман, ағымдағы айда толық   жұмыс істемеген, сондықтан оларға

нақты істегені күні үшін  еңбек  ақы есептелген = (15000х2,55)/21х18х3=98357тг.

16-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х2,95х5=221250тг.

19-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х3,67х3=165150тг.

21-разрядтағы  мамандардың еңбек ақысы = 15000х4,24х2=127200тг.

Мерзімді  еңбек ақы нысаны кезінде, қызметкерлерге есептелген жалақының жиыны: 1416707тг. болады.

2) Кесімді-прогрессивті төлем ақысының  жүйесі. Сату бөлімінің 10 жұмыскеріне келесі еңбек ақы белгіленген: 100 тауар бірлігіне 1000 тг. және одан әрі сатылатын 100 тауар бірлігіне 200 тг. төленетін бес жұмыскері 230 тауар бірлігін, үш жұмыскері – 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері – 160 тауар бірлігін сатқан. Енді біз ағымдағы айда тауарды сатумен айналысқан жұмыскерлердің еңбек ақысын есептейміз:

а) 230 тауар  бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек  ақысы =(1000+(230-100)х200)х5=135000тг.

б) 190 тауар  бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек  ақысы =(100+(190-100)х200)х3=57000тг.

в) 160 тауар  бірлігін сатқан жұмыскердің еңбек  ақысы =(1000+(160-100)х200)х2=26000тг.

Тауар сатумен  айналысқан жұмыскерлердің еңбек ақысының жиыны = 218000тг.

3) Тікелей кесімді төлем ақысының  жүйесі. Негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін жұмыскерлерге (100адам) тікелей кесімді төлем ақысы бойынша әрбір әзірленген  100 өнім бірлігіне 850 тг. еңбек ақы есептелген. Дайындалған өнім бірлігінің есебі әрбір жұмыскер бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке ақы есептелген. Ағымдағы айда жұмыскер 300000дана өнім бірлігін әзірлеп, олардың жалпы жалақысы: 300000/100х850=2550000тг. құраған. Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін жұмыскерлердің еңбек ақысының жиынтығы: 2550000тг. құрайды.

4) Аккордты төлем жүйесі. Жөндеу  цехында (көмекші өндіріс цехында) жұмыс істейтіндерге аккордты төлем жүйесі бойынша еңбек ақы төленген. Негізгі өндіріс цехының жалпы жалақысы 300000тг. құраған, жөндеуді орындауға жұмсалған уақыты 140адам/сағат болған, оның ішінде: 40 адам/ сағаты – екі ағаш ұстасына; 30адам/сағаты – бес дәнекерлеушіге, 10адам/сағаты – үш энергетикке; 50 адам/сағаты – жиырма бес сылақшыға; 10 адам/сағаты – бес слесарьға кеткен.

Топтағы жұмысшылардың  әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жұмсаған деп шартты түрде аламыз.

Атқарған  жұмысы үшін жұмыскерлердің еңбек ақысы:

Ағаш  ұстасы = 300000/140х40 = 85714тг.(1жұмысшының жалақысы – 42857тг.(85714/2));

Дәнекерлеуші = 300000/140х30 = 64286тг;

Электрик = 300000/140х10 = 21429тг;

Сылақшы = 300000/140х50 = 107142тг;

Слесарь = 300000/140х10 = 21429тг;

Жөндеу  цехының жұмыскерлерінің еңбек  ақысының жиыны = 300000тг.

Ұйымда  жұмысшы-жөндеушіге негізгі өндіріске  қызмет көрсеткені үшін негізгі өндіріс  жұмыскерлерінің еңбек ақысынан (2550000) 12% мөлшерінде  еңбек ақы есептелінетін болып белгіленген, яғни жанама-кесімді еңбек ақы төлеу нысанын пайдаланған.

Демек, жұмысшы-жөндеушінің  еңбек ақысы 306000(2550000х12%) құраған.

5) Демалыс және мереке күндеріндегі  жұмыс істегені үшін жасалатын   төлемі. Егер қызметкер өзіне  белгіленген демалыс күнінде  жұмысқа тартылса, онда оған екі  апта ішінде басқа бір демалыс күні берілуі тиіс.

Егер  ұйым әкімшілігінің оған қосымша  демалыс беруге мүмкіндігі болмаса, бұл күн үшін екі есе мөлшерінде  яғни мерзімдік жұмысшыларға және айлық  ақы алатын қызметкерлерге тарифтік төлем мөлшерлемесінің (айлық ақысының) екі есе еселенген төлемақысы беріледі.

Келесі  мысалымыз  демалыс төлемін былай есептейді.

Кесте 4 - Еңбек ақы мөлшерлемесі

 

Айлар	1 айда есептелген еңбек ақы	Жұмыс істелген күн
1	34800	28
2	33143	29
3	59318	30
4	34800	30
5	33218	30
6	33218	30
7	30174	30
8	28350	31
9	37576	30
10	32200	29
11	32200	30
12	42183	17
	Жиыны   409762	Жиыны 344