Дебиторлық берешек

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3

 

 

І. ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЖӨНІНДЕГІ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ-----------------------------------------------------------------5

1.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі-------------------------------------------------------------------------------------------5

1.2 Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу----------------11

1.3 Дебиторлық есеп айырысуды бақылау-------------------------------------------13

1.4 Басқа да дебиторлық борыштар есебі--------------------------------------------14

1.5  Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу----------------------------------17

1.6   Күмәнді дебиторлық берешек пен оны бағалау-------------------------------18

 

ІІ. «ҚАЗАҚСТАН - КАСПИЙШЕЛЬФ»  ЖШС-Ң  ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ------------------------------------------------------20

2.1 АҚ «Қазақстан - Каспийшельф» -ң жалпы сипаттамасы---------------------20

2.2 «Қазақстан - Каспийшельф»  ЖШС-ң дебиторлық қарыздар есебінің ұйымдастырылуы--------------------------------------------------------------------------22

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------26

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------------------28

 

ҚОСЫМША-------------------------------------------------------------------------------29

 

 

І. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІ

1.1 Сатып  алушылармен және тапсырыс берушілермен  есеп айырысудың есебі

 

Дебиторлық берешек – кәсіпорынға (ұйымға, мекемеге) шаруашылық қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде басқа бір заңды немесе жеке тұлғаның берешек болған борышы. Бұл бір кәсіпорынның айналымдағы қаржысын екінші бір ұйым немесе жеке адамның пайдаланғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешек – кейде қаржы тәртібін бұзудан, туарды, қаржыны талан-таражға түсіруден, күрделі құрылысқа байланысты қарыздардан т.б. құралады. Дебиторлық берешектердің өсуі кәсіпорынның қаржы жағдайын ауырлатады. Осыған байланысты экономикада қоданылып жүрген есеп айырысу – несие қатынастарының тәртібі. Дебиторлық берешектің өсіп кетпеуін қадағалап отырады. Дебиторлық берешек дер кезінде өндіріліп алынуға тиіс. Егер өндіру мерзімі өтіп кетіп, дебиторлық берешек шығыстан шығарылған жағдайда, бұл мерзімді өткізіп алған адамдар тиісінше жауапқа тартылады.    

Сатып алушылармен  және тапсырыс берушілермен есеп айырысу  есебі бухгалтерлік есептің мынадай  шоттарында жүреді:

1210          "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;

1220        "Алынған вексельдер" шоты;

1230   "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары" шоты. Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымддстырылуын қарастырайық. 2110 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Сатып алушылармен  және тапсырыс берушілермен есеп айырысу  бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың  және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндк құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құны", 7020 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 1320 "Дайын өнімдер", 1330 "Алынған тауарлар", 8010 "Негізгі өндіріс", 8020 "Өз өндірісінің шала өнімдері", 8030 "Қосалқы өндіріс" және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 3110-шоты дебеттеледі де, 6010 "Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 6011 " Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.

Осыған ұқсас  шоттардың корреспонденциясы негізгі  құралды (6210 шоттың кредиті), материалдық  емес активтерді (6210 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (6210 шоттың кредиті) сатқан кезде  жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге косымша құн салығына (ҚҚ6) 1210 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі.

Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу  үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1050 "Валюталық шотындағы  нақты ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 "Кассадағы нақты ақша" шоттары дебеттеледі де, 1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.

Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты есепке алады да, ол: 3510 және 3520 шоттарының дебеті және 1210-шотының кредиті бойынша кәрініс табады.

Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң теңгемен кәрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 кредитінде керсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс табады.

Дебиторлық  қарыздар соларға байланысты түсетін  табысты салыстырғанның нәтижесінде  ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың  шегеріледі.

Баға мен  сатудан берілген жеңілдіктер 6030 "Сатудан  жасалған жеңілдіктер", 6030 "Бағадан  жасалған жеңілдіктер" деген шоттары  дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған  тауарға 6020 "Сатудан қайтарылған тауарлары" шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бүрыңдары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.

Айдың аяғындағы 1210-шоты бойынша сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін әтелмеген борыштың қалдығын көрсетеді.

Дебиторлық  қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын  көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші  кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.

       Қойылған талапқа жеңілдік берудің  келісім-шарты бойынша жасалатын  операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды тұлғаның  қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдык құндылықтарды жеткізіп бергені, аткарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.

Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл  жерде кредитордың құқығының  басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды. Бұл кезде  кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.

Кей жағдайда кредитордың  келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:

-    тауар  нарығында ол кредитор бәсекелес  болып табылуы мүмкін;

-    кредитор  мен қарыз беруші (талабын азайтып  беруші кәсіпорынның) бұрындары  олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;

-    кредитор  мен қарыз беруші бір-бірімен  байланысты тараптар немесе бір-бірінен  бөлетін түлғаларың болуы мүмкін  т.б.

Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды  талабын берер алдында бірінші  кредитормен келісіп алады.

Мысал. "Қызыл-жайылма" ЖШС "Иінсексауыл" ААҚ-мен 471250 теңгеге  үш күннен кейін жеткізіп беретін  тауардың құнын төлейтін келісім-шартқа отырған. Бірақ төлем дер кезінде  төленбегендіктен "Қызыл-жайылма" ЖШС өзінің заңды кұқықтық талабын  беру үшін "Жыңғылды" ААҚ-мен келісімшартқа отырған, бұл келісім-шартта мынадай талаптар болған:

1 вариант (нұсқа). "Жыңғылды" ААҚ (цессионар) 5 күннің  ішінде, келісімшартқа отырғаннан  кейін, "Қызыл-жайылма" ЖШС-тің  (цедент) есеп айырысу шотына контракты құнының 100% төленуін талап еткен.

Енді біз  цессия келісім-шарттарындағы төлем  сомасын анықтаудың бір бөлігі әзгерген жағдайдағы цедент пен цессионардың корреспонденциясын қарастырып кәрейік.

2 вариант (нұсқа). "Жыңғылды" ААҚ (цессионер) 5 күннің  ішінде "Қызыл-жайылма" ЖШС келісім-шарттағы ақшаның 85% аудартқан, ал қалған 15% "Жыңғылды" ААҚ өзіне марапаттау ретінде қалдырған.

1280 "Алынған  вексель" шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 1280  шотында және 1210 шоттың кредитінде көрсетіледі. 1220 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 1220 шотында,  "Вексель бойынша алынатын пайызы" деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша  есептелінеді) бойынша екі қосымша  шот ашылуы мүмкін.

2  "Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)"

3     "Вексель бойынша марапаттау  сомасы (дисконт)".

Алынған вексель  бойынша марапаттау сомасы толық  көлемде, олардың алған кезінде  келесі қалыпта көрініс табады:

Пайыздық вексель	Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді
1251 шоттың дебеті мен 3520 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі	1220 шоттың 3-ші субшотының дебетінде және  шоттың кредитінде көрсетіледі
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады
3520 шоттың дебеті мен 6110 шоттың кредитінде көрініс табады	3520 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады

 

Мысал. "Шу" ЖШС, "Тасты" ЖШС және "Жуан-тебе" ЖШС өз өнімдерін "Созақ" ААҚ-ға сатқан: 400 мың теңге тауарларды; 1000 мың теңгеге қызмет көрсеткен; 300 мың теңгеге жұмыстарды атқарған. Аталған шаруашылықтардың дебиторлық қарыздарын өтеу үшін "Сызған" ААҚ оларға жай вексельді берген, берілген вексельдің жылдық марапаттау мөлшерлемесі 15% құраған, яғни пайыздық вексель болған: "Шу" ЖШС-40 күнге, "Тасты" ЖШС - 60 күнге, "Жуан-төбе" ЖШС - 30 күнге берілген.

Енді осы  операциялар бойынша шоттар корреспонденциясын келтіреміз.

Қатар №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонде  циясы
			дебет	кредит
1	2	3
1.	Тауарлар, жұмыстар, қызметтер сатылды: - нақты өзіндік  құнына  - келісімшарттың  құнына  - ҚҚС сомасына (16%)	1400000 1465517 234483	7010, 7020  2110  2110	8010, 1330 6010, 6020 3130
2.	Сатылған тауарларға, жұмыстарға, қызметтерге вексель алынды	1700000	1280/2110	2110
3.	Алынуға тиесілі, марапаттау сомасы есептелінді: "Шу" ЖШС 6666,67 теңге (400000x15%х4О/36О) "Тасты"  ЖШС 25000,0 теңге (1000000х15%х6О/36О) "Жуан-тебе" ЖШС 3750,00 теңге(ЗОООООх!5%хЗО/ЗбО)	35416,67	2170
	Жиыны                  35416,67 теңге

 

 

1.2 Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу

 

Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын  өз қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға  жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын  сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.