Банктер мен банктен тыс мекемелердің несиелерін есепке алу

Шетелдік валютада алынган несиенің есебі. Қазақстан Республикасының шаруашылық жүргізуші субъектілері өкілетті банктерден шетелдік валютада несие алуға құкылы. Несие занды тұлға-резиденттерге қолма-қолсыз, яғни акшасыз тәртіпте ғана беріледі. Валюталық құңдылыктарды өкілетті банк-кепілдік ретінде занды тұлға-резиденттерге несие беру үшін де пайдалана алады және ол шетел және ұлттык валютада беріледі.

Мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздарды алу туралы келісімдерді тіркеу міндетті емес, егер олардын сомасы 100 мың доллардан және 120 күннен аспаса. Бұлардын, қатарына каржылық  лизингі де жатады.

Несиені алған кезде 1010 немесе 1050 шоттары дебеттеліп, 4010 шоты кредиттеледі. Ал егерде алынған несие кайтарылса, онда 4010 шоты дебеттеліп, 1010 шоты кредиттеледі, 4010 шоты бойынша бухгалтерияда міндетті түрде талдамалық есебі жүргізіледі.

Кепілдік міндеттеменің қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік тоқтатылады: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлікке меншік иесі ретінде иеленген жағдайда, кепілге салынған мүлік мәжбүрлік жолмен сатылған жағдайда және т.б. Кепілдіктің түрлері болып мүлікті салу және ипотека саналады.

Кепілге салу кезінде кепілдікке (закладкаға) салынған мүлік кепілге берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге үстаушының келісімімен кепілге салынған зат кепілге берушіде айрықша сақталынып, мөр қойылып, сол жерде қалдырылуы мүмкін.

Ипотека жагдайында кепілге салынғаң мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші түлғаның иелігі мен пайдалануында болуы мүмкін.

Ипотека несиелік келісім-шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе ипотекалық келісім-шарт бойынша қарастырылған басқа міндеттемелерді толық не ішінара бөлігін орындауды камтамасыз етеді.

Егер де келісім-шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек сол кезеңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек, зиянды қалпына келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң актілерімен немесе негізгі міндеттемелерімен қарастырылған жағдайларын. Кепілдікке заттық нысандарға ие объектілерінен басқа да кұқықтарды (кен орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, кондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.) қабылдауы мүмкін. Ипотекалық келісім-шарт тараптардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады және ол қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да, сондай-ақ қарызданушы да кол қояды, егер де ол кепілдік беруші қарызданушы болмаса (яғни, тұракты тапсырма ретінде болуы мүмкін). Ипотекалық келісім-шарт мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім-шартта кепілдік берушінің де, кепілдік алушының да мекен-жайы, негізгі міндеттемесінің мәні, олардың деңгейі және орындау мерзімі т.б. мәліметтері көрсетіледі. Кепілдік ұстаушының кұкығы ипотекалық куәлік берілуімен қуатталады, ал ол негізгі міндеттеменің орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті алуына құқысының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада жасалады, ал ол тек кепілдік ұстаушының қолында болады.

Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі мүмкін. Жазып беру бүл ипотекалық құқықтын баска тұлғаға берілгендігін көрсетеді. Бұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген құқыкта берілген түлғанын толық аты-жөні болуы тиіс, ал егер де ол бланкалық  түрғыда (толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда) болса, онда ол ипотекалық куәләктің беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы бірінші беріліп отырса. онда ипотекалық куәлігінде көрсетілген кепілдік ұстаушысы қол кояды, ал егерде ол бірінші болмаса, онда осынын алдындағы жазып берген тұлға кол қояды.

Басқа да несие операцияларын есепке алу. Жоғарыда айтылғандай, несие берудің баскд түрлері 4030 "Басқа да несиелер" шотында есебі жүргізіледі. 4030-шы шотында кәсіпорынның еңбеккерлері үшін банкіден алынған несиесі, шығарылған облигациясы, тауарлары (жұмыстары, кызметтері) және берілген вексельдері есепке алынады.

Тауарларды (жумыстарды, қызметтерді) алу ушін берілетін вексельдердің есебі. Сатып алушы сенімхат арқылы жабдыктаушыдан жеткізілген тауармен (жұмыспен, кызметпен) есеп айырысу кезІнде жай немесе аудармалы вексельді пайдалануы мүмкін.

Вексель ұстаушы жабдыктаушылармен, мердігерлермен және баска да кредиторлармен есеп айырысуда берілген вексельмен қамтамасыз етілген карызын 4030 шотта есепке алады.

Пайыздық вексель бойынша 4030 шотка "Берілген вексель" деп аталатын субшотың ашуды ұсынады.

Пайыздык вексельдің пайызсыз вексельден айырмашылығы, олар өзінің номиналдык (аталуы) құнына пайызды қоспайды, ал пайыздыкта ол қосылып келеді.

Пайызсыз вексельде пайыз мөлшерлемесі көрсетілмейді, бірак, марапаттау сомасын анықтайды. Пайызсыз берілген вексельге 4030 "Берілген вексельдің сомасынан марапаттау сомасы шегерілген" және 4030 "Берілген вексель бойынша марапаттау сомасы" деген косымша екі субшоттар ашылуы мүмкін.

Индоссамент бойынша векселді беру операцияларының есебі. Кез-келген жай немесе аудармалы вексель индоссамент арқылы берілетін жазуы айналысқа түсуі мүмкін, яғни осы вексель бойынша бір түлға екінші бір тұлғаға өз құқығын, яғни қойылатын шарттардан басқаларын береді, демек вексель ұстаушы аударма вексельде, "бұйрығын емес", бірақ соған ұқсас мағынадағы сөзді көрсетеді.

Барлык субъектілер өзінің берген вексельдерін акцептесе де, индоссанттаса немесе оған аваль қойса яғни макұлдаса да вексель ұстаушының алдында бәрібір ортақ жауап береді, яғни міндетті болып табылады. Сондықтан вексельді беру индоссанттау жолымен жүргізілсе, онда индоссанттардың міндеттемесі вексель ұстаушылардың алдында сақталады, бірақ ол шартты түрде баланстан тыс шоттарда көрініс табады. Егер де белгіленген мерзімде вексельді алушылар немесе үшінші тұлғалар (трассаттар)төлемесе, онда олар өз қүқығын индоссанттарға карсы түрған регресстерге сатуына болады. Бұл кезде индоссант есепте көрсетілген өз міндеттемесін қалпына келтіреді.

Облигацияларды сату жолымен тартылган заемдық қаражаттар бойынша операциялар. Облигация -- оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық. кұнын белгіленген процентімен (шығару шартында өзгеше көзделмесе) өз ұстаушысына (тұлғасына) өтеп беру міндеттемесін растайтын құнды кағаз. Облигация өзінің ұстаушысына облигацияның шығарылған шартымен сәйкес ол бойынша марапаттауды (мүддені) алуға құқығын береді. Облигация өзінің шығарылған мақсатына, пайызды төлеу процедурасына, қамтамасыз ету мен өтеу шартына байланысты, ол (облигация): -- есеп айырысатын, қайта қаржыландыратын, жай, табысты, иесі жазулы, ұсынуға арналған, және арнайы арналымы қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Облигацияны шығару, әдетте, бірнеше кезеңнен тұрады:

-     облигацияны шығару туралы шешім қабылдау;

-     шығарудын жобасын әзірлеу және тіркеу;

-     облигацияны инвесторлар ортасына орналастыру;

-   шығару туралы есеп беруді тіркеу, екінші рет олардың нарығын ұйымдастыру. Нарық капиталында ол (облигация) бірнеше тәсілдердің көмегімен

орналастырылады. Батыс елдерінде облигацияны таратудың ең көп жайылған жолы айдеррайтинг болып табылады, Оның мәні: бүкіл шығарылған облигацияның көлемі банк пен компанияның келіскен бағасы бойынша инвестициялық банктерге сатылады. Бұл кезде банк өзіне коммерциялық тәуекелділікті алады және қор нарығында оны ең жоғары бағаға сатуды көздейді. Алынған және сатылған бағаның айырмасы банкінін айдеррайтинг операциясын жүзеге асырғаны үшіи алатын төлемін кұрайды. Облигацияны сатудың екінші тәсілі - инвестициямен шұғылданатын фирмалардың,жеке тұлғалардың тікелей сатумен жүзеге асырылады.

Көп жағдайда облигацияның баланстық құны нарықтық құнымен сәйкес келе бермейді, өйткені оның деигейіне біршама факторлар әсер етеді, атап айтқанда:

7310. номиналдық (аталы) құны - төлеу мерзімі жеткен кезде, карызданушының телейтін сомасы;
7311. өтеу мерзімі кредиторға номиналдық кұнын төлейтін күні;
7312. пайызды төлейтін күні;
7313. жарияланған пайыздық мөлшерлемесі -- белгілі бір мерзім уақыты өткеннен кейін қарызданушы кредиторға төлейтін марапаттау сомасы.

Облигация шығарушы кәсіпорын жарияланған пайыз мөлшерлемесінің нарықтық пайыздық мөлшерлемеге жақын болып белгіленгенін калайды және ол өзінің белгіленуінде облигацияның номиналдық құнын негізге алады. Нарықтық пайыздың мелшерлемесі - облигация бойынша инвестициялык нарықта төленетін сомасын негізге алады, демек ол карыз бен тәуекелділік жағдайына ұқсас келеді. Нарықтық пайыздың мөлшерлемесі күннен күнге, әр күн сайын тербеліске үшырайтын болғандықтан_, номиналдық пайыздық мөлшерлемесі, әдетте, нарықтық пайыздық мөлшерлемесімен сәйкес келе бермейді.

Егер де нарықтық пайыздың мөлшерлемесі номиналдықтан жоғары болса, онда шығарылатын облигацияның құны номиналдық құнынан төмен болады және шығарылатын облигациясы жеңілдіктермен шығарылады. Егер де нарықтық пайыздың мөлшерлемесі номинальдықтан төмен болса, онда шығарылатын облигацияның құны номиналдықтан жоғары болады және шығарылатын облигацияның пайдасы қоса есептелініп шығарылады.

Облигацины шығару туралы айтқанда, оны (яғни, облигацияны) кез келген

кәсіпорын шығара алмайтындығын есте ұстаған жөн. Егер оған деген инвесторлардың кызығушылығы болмаса, нақты бір инвестициондық бағдарламамен жасалмаса, онда оны шығарудың мәні де жоқ болады. Сондықтан ол негізінен үлкен кәсіпорындар үшін тиімді болуы мүмкін. Сол үшін облигацияны шығармастан бүрын,оның барлық болашақ параметрлерін мұқият зерттеу керек.

Кәсіпорын қызметкерлері үшін берілетін банк несиелерін есепке алу. Кәсіпорын өз кызметкерлеріне банктен жеке түрғын-үй құрылысына, саябақ үйлерінің қүрылысына және т.б. мақсаттарға алған қарыздары бойынша делдал ролін атқара алады. Несиелеу, несиені рәсімдеу және оларды өтеу тәртібі банкі ережелерімен және несиелік келісім-шартымен реттеледі, онда олардың мерзімі, пайыздың мөлшерлемесі, өтеу тәртібі, берілетін несиенің қамтамасыз етілуі (козғалмайтын мүлік, автомобиль, занды тұлғаның төлем қабілеттілігі) көрсетіледі.

Несиені алу үшін келесі құжаттарды банкіге ұсынуы керек:

7310. төлқүжаты, яғни несие рәсімделетін тұлғаның жеке куәлігі;
7311. жұбайының (ерінің, әйелінің) құжаты;
7312. салық төлеушінің тіркелген нөмірі (СТН немесе РНН);
7313. неке туралы куәлік;
7314. балалардың тууы туралы куәлігі;
7315. жүмыс ісгейтін орнынан алған анықтамасы, яғни соңғы 12 айдың ішіндегі орташа жалақысы, оңда бас бухгалтердің қолы және кәсіпорынның мөрі болуы тиіс;
7316. қарыз алушының. орташа табысы туралы анықтама;
7317. кепілдік бойынша қүжаты. Жоғарыда аталған максаттарға алынған несиелер бойынша банктермен есеп айырысуды есепке алу үшін 4030 шотгың «Қьізметкерлер үшін банк несиелері» деп аталатын аралық шоты (субшоты) колданады. Қәсіпорынның алынған қарыздары бойынша қызметкерлермен есеп айырысу үшін 1251 "Жүмыскерлердің жәңе басқа тұлғалардаң  карыздары" деген щотында есепке алынады.

Алған қарыздарды өтеу кезінде 1040, 1010 шоты кредиттеліп. 4030 шоты дебеттеледі. Банк үшін төленетін пайызын есептегенде 1251 шоты дсбеттеліп, 4030 шоты кредиттеліп; содан соң сол есептелінген пайызды төлеген кезде 4030 дебеттеліп жөне 1040 немесе 1010 шоттары кредиттеледі.

2. Салық міндеттемесінін есебі. Міндеттеме төсілімен табыс салығының есебі.

Салық міндеттемесі мемлеқет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады жөне ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.

2001 жылғы 12 маусымда  №209-11 Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы" (өзгертулермен және толықтырулармен) салық Кодексі кабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толыктырудың негізгі көзі болып табылады.

Салық кодексі республикалык және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды,

алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді білгілейтін, Қазақстан  Республикасы зандарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салыктың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен баска да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сөйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.