Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебі

Чекті чек ұстаушы төлеуге  чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі, жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды.

Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына  болады, егер де мынадай жағдайлары анықталса:

• егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
• чектің мерзімі өтіп кетсе;
• төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
• чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
• чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі бестен кем болмауы керек);
• чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
• чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен сәйкес келмесе;
• чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
• чектің басқа да дефектілері бар болса.

Дефектісі бар чектер чек  ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез  арада тоқтатады. Бұндай дефектісі  бар чектерге акт жасалады, ол акт  төрт данада болады:

     біріншісі  – банкте қалса; 

     екіншісі –  көшірмесімен бірге ішкі істер  органдарына беріледі;

     үшіншісі –  Клирингтік палатаға беріледі;

     төртіншісі  – чекті беруші банкке беріледі.

Мерзімі өтіп кеткен чек  кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.

Вексельдер  арқылы есеп айырысу

 Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін камтитын қатан нысанда белгіленген төлем құжаты,яғни бұл қатаң белгіленген жазбаша үлгіде көрсетілген ақшалай борышты міндеттеме.

 Вексель - өзінің иесіне  төлеу мерзімі келуі бойынша  онда аталған ақшалай соманы  талап етудің сөзсіз құқығын  береді. Вексель бойынша оны берген  немесе төлеуге келісім берген (акцепттеген) тұлға төлеуге борышты.  Вексельді жазып беруші кәсіпорын  (тұлға) борышкер болып саналады. Сатылған тауарлардың төлем ақысы  есебінен вексельдің қабылдаушы  кәсіпорын (тұлға) кредитор (қарыз  беруші) болып саналады.

 Вексель қаражаттары  бойынша есептесудің есебі. Вексель  (қарыздық қолхат, міндеттеме) - бұл  вексель берушінің вексель ұстаушыға  (вексель иесіне) белгілі бір соманы  мерзігілі жеткен бойда қарыздық  міндеттемені сөзсіз төлеуді  куәландыратын бағалы қағаз.

Ол жай және аудармалы  болып келеді.

  Жай вексель  (соло-вексель)-талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель берушінің вексельмен қамтылған алдын ала берілген міндеттемесі және осы берілген міндеттемесі басқа талқылауға жатпайды.

Аударма вексель (тратта)-вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұсынушыға(ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтын міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша «бұйрыққа» ұқсайды.

 Вексель заңмен ұйғарылған  үлгіде жазылуға тиісті, тек соңда  ғана ол өзінің заңды күшіне  енеді. Дұрыс жазылған вексель  бойынша төлеуден бас тарту  сотқа шағымдануға және борышкердің  мүлкі есебінен онда көрсетілген  соманы мәжбүрлі түрде өндіруге  негіз береді. Вексель жеткілікті  дәрежеде сенімді бағалы қағаз  болғанымен, ол ақшаны толық қайтарып  алуға кепілдік бере алмайды.Борышкер  кәсіпорын (вексель беруші) банкроттық  жағдайына түсіп және оның  мүлкі барлық вексельдер бойынша  төлемдер үшін жетпей қалуы  мүмкін.  

  Вексель: құжат мәтініне ( текстіне) енгізілген, құжат қай  тілде толтырылса, онда сол тілде  «вексель» деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге  ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиісті тұлғаның (төлеушісінің) атауы-тек аударма вексельде,  төлеу мерзімін, төлем жасалатын  орынды көрсетуді; кімге немесе  кімнің бұйрығы бойынша төлем  жасалатын болса, сол тұлғаның  атауын, вексель жасаған күн мен  орнын көрсететін және онда  вексельді берген тұлғаның қолы  болуы керек.

  Жоғарыда көрсетілген  талаптар құжаттарда тұтастай  сақталмаса, тек төмендегі белгіленген  жағдайларды қоспағанда, онда вексельдің  күші болмайды.Төлем мерзімі көрсетілмеген  вексель ұсынғанда, төленуге тиіс  вексель ретінде қарастырылады.

    Проценттік ставка (мөлшерлемесі) вексельде көрсетілуі  тиіс, мұндай нұсқау болмаған  жағдайда шартқа қол қоймаған (жазылмаған) деп саналады. Егер проценттің  есептелген күні көрсетілмесе, аударма  вексель жасалған күннен бастап  есептелінеді. Вексельдің өзі   "Қатаң есеп беру бланкілері" деген баланстан тыс шоттарда көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер мен есеп айырысу «Алынған вексельдер» шотында жүргізіледі.

 

Төлем карточкаларымен есеп айырысу. Инкассациялау шығындарын қысқарту, бухгалтерияның жұмысын женілдету, Қазақстаннаң әлемнің кез келген нүктесінен тез автоматталған ақша аударымын жасау мақсатында төлем карточкаларын пайдаланады.

 Төлем қарточкалары- ақша  қаражатына электрондық терминал  немесе басқа да қондырғылар  арқылы қол жеткізу, ондағы  ақпараттар валютаны айырбастауға, қолма-қол ақшаны жасауға мүмкіндік  береді.

 Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және коорпоративтік  болып бөлінеді.

 Дебеттік карточкалар қаржы-шотындағы ақша сомасың шегінде оның ұстаушысына ( иесіне) төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар, өздерінің қарызын банк берген қаржы қөлемінде төлей алады.

 Кредиттік карточкалар бойынша банк берген қарыз сомасының шегінде оның ұстаушылары төлем жасай алады.

 Одан басқа кәсіпорын іс-сапарының шығыстарын төлеуге, офистік, үстеме шығыстары үшін корпоративтік төлем карточкаларын ашуына болады.

 Корпоративтік карточкалар –бұл да төлем карточкалары, ол оны ұстауышыға банк пен занды тұлғалардың арасында жасалған келісім шарттың негізінде беріледі.

 Бүгінде әлемнің көптеген  елдерінде ол қазіргі шақтың  қаржылық тетігі (инструменті)ретінде 2 млн. карточкалар қолданыста жүр. 30 жылдан астам кезең ішінде Viza және Master Card халықаралық карточка жүйесі үлкен жетістіктерге жетті. Сондықтан оны 14 млн. Кәсіпорын төлем карточкалары ретінде өздерінің күнделікті өміріне пайдаланады. Олардың қатарына: супермаркеттер, авиакомпаниялар, ресторандар, түнгі клубтар, аяқ киім сататын дүкендер т.б. жатады.

Қазақстан Республикасының  аймағында Ұлттық банкінің лицензиялауымен  шығарылған төлем карточкалары пайдаланады.

Төлем карточкалары келесі көрсеткіштерден тұрады:

-    төлем карточкаларын  берудің жағдайы;

-    төлем карточкаларымен  жасалатын төлем түрлері және  оның жағдайы;

-    төлем карточкаларын  алған тұлғалардың тізімі

-    төлем карточкаларын  қайтарып алудың және тоқтатудың  жағдайы;

-    төлем карточкаларының  әрекет ету мерзімі;

-    тараптардың құқығы  мен міндеттері, жауапкершілігі.

 

 Төлем талап-тапсырмаларымен есеп айырысу. Мұндай нысан болған кезде жеткізуші жөнелтілген өнімге төлем талап - тапсырмасын ресімдейді де, оны төлеушіге бағыттайды. Ол бұнымен танысқаннан кейін төлем жайында шешім қабылдайды. Төлеуге шешім қабылдағаннан кейін төлеуші оған қол қояды, мөрін басады және оны өзінің банкіне өткізеді. Төлеушінің банкі ақшаны оның есеп айырысу шотынан есептен шығарады және оны жеткізушінің шотына есептеу үшін соның банкіне аударады. Есептен шығарылған және есептелген сомалардың бухгалтерлік жазбалары есеп айрысу шотынан банк беретін көшірмеснің негізінде жүргізіледі.

 Төлем талап-тапсырмасы  тауарларды алғанда, жұмысты орындағанда,  қызметі көрсеткенде бенефициарлардың  ақшаны төлеушіге жіберген талабы  болып табылады.

 Бенефициар төлем талап-тапсырмарны  банкке ұсынады және төлем  талап тапсырмалар белгіленген  бланктердің нысанында тиісті  реестрлеріне тіркеледі.

 Төлем талап-тапсырмасы  реестрмен бірге бенефициар - банкісіне  ұсынынады, ал бенефициар барлық реквизиттердің толық толтырылғанын тексеріп,төлем талап-тапсырманы ақша жіберуші банкке бағыттайды.

 Егер де бенефициарға  қызмет көрсететін де, ақшаны  жіберуші де бір банк болса,  онда бенефициар банкісін жанай  өтіп, төлем талап-тапсырмасы реестрсіз  бірден жіберушінің банкісіне  ұсынылады.

Кассадағы қолма-қол ақшамен есеп айырысу. Қолма-қол ақшаларды қабылдау, сақтау және жұмсау үшін шаруашылық субъектісінде касса болады.

Касса - бұл қолма қол ақшалар мен өзге құндылықтарды қабылдауға, беруге және уақытша сақтауға арналған, арнайы жабдықталған, оқшауланған үй-жай.

Касса операцияларын орындау  кассирге жүктеледі. Ол материалды-жауапты  адам болып табылады да (онымен толық  материалдық жауапкершілік шарты  жасалады), ережелерді мүлтіксіз орындауға  міндетті болады. Ол касса операцияларын  жүргізу тәртбімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық  толық жеке дара жауапкершілігі онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы  мен басқа жа төлемдерді беру үшін субьекті басшысының жазбаша бұйрығы  бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық  жеке дара жауапкершілігі туралы олармен  де шарттар жасалынды.

 Кассир ақша қаражаттарын  банк мекемелерінен ақша чектері  бойынша алады.

 Кассалық ордерлер  кассадағы ақшалай операциялар  бойынша негізгі бастапқы құжаттар  болып табылады. Қолма қол ақшаларды  кассаға қабылдау бас бухгалтер  немесе ол өкілеттік берген  түлға қол қойған КО № 1 нысанындағы  кіріс касса ордері бойынша  жургізіледі. Қолма қол ақшаларды  кассадан беру КО № 2 нысаныидағы  шығыс касса ордері бойынша  немесе шығыс касса ордерінің  (ШКО) мөртаңбасы қойылып, тиісті  түрде ресімделген құжаттар (төлем  ведомосі, қолма қол ақшаны беруге  өтініш, шоттар) бойынша жургізіледі.  ШКО-не бас бухгалтер мен басшының  қолы қойылған болу керек, Егер  ШКО қоса берілетін құжатта  руқсат ету туралы басшының  колы болса, онда оның ШКО-де  оның қойған қолының болуы  міндетті емес.

Кассадағы операциялар есебі 1010 « Кассадағы қолма-қол ақша» бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:

1010- « Кассадағы ұлттық  валюта түріндегі қолма-қол ақша»  және 1020 - « Касссадағы шетелдік  валюта түріндегі қолма-қол ақша»  шоттарында жүргізіледі.

 

Валюта  шотындағы қолма-қол ақшамен есеп айырысу

 Шаруашылық субъектілері  ақша қаражаттарын пайдаланады  және әртүрлі мынадай валюталарда:

 а) т ұлттық;

 б) еркін айырбасталатын (шетелдік басқа валюталарға еркін  және ек-теусіз айырбасталатын);

 в) тұйық (айырбасталмайтын) валютада (жақын шетел мен дамушы  ел-дердің ұлттық валюталары);

 г) клиринг валютасында  (қарсылама талаптар мен міндеттемелерді  өза-ра есепке алу негізінде  қолма-қолсыз есеп айырысуға қатысушылар  келіскен валютада) операциялар  жасайды.

 Резиденттер арасындағы  жасалатын төлем операцияларының  барлығы, нормативтік актілерде  қарастырылғаннан басқасы, тек  теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер  және резидент еместер арасындағы  валюталық операциялар Ұлттық  банктің нормативті-құқықтық актілерінде,  салықпен кеден зандарында, қарастырылғаннан  басқа жағдайларда, өкілетті банктер  және банктік емес қаржылық  мекемелер арқылы жүргізіледі.

 Валюталық операцияларды  жүргізу үшін 24 желтоқсан 1996 жылғы  №54-1 "Валюталық ретту туралы" Қазақстан Республикасының Заңы  және 20 сәуір 2001 жылғы № 115 Ұлттық  банкінің Қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасында валюталық  операцияны жүргізудің Ережесі"  негіз болып табылады.

 

1.2 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша  қаражаттарының есебі.

 

Кәсіпорындар банкілердің  арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының  есебі  1042 " Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары " деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

1060 " Өзге ақша қаражаты" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі  ақша қаржыларының қозғалысы  есепке алынады. 

Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивкте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері  ашылады:

жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.

Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент орындаушы банкке аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.