Аудиторлық қызметті реттеудің нормативтік – құқықтық деңгейлері

Аудитордың есебі қаржылық есепке деген сенімділікті жоғарылатады, бірақ  пайдаланушы бұл есепті клиенттің  болашақтағы өміршеңдегінің сенімі, оның басшылығының істі тиімді жүргізуінің кепілі ретінде қабылдамауы керек.

Аудитор “Кәсіби бухгалтерлердің  этикалық кодекс”  талаптарын орындауы қажет. Өзінің міндеттерін атқарғанда аудитор келесідей этикалық принциптерді басшылыққа алады:

• Тәуелсіздік;
• Адалдық;
• әділеттілік;
• кәсіби хабардарлық және қажетті мұқияттылық;
• құпиялылық;
• кәсіби мінез-құлық;
• техникалық стандарттар ережесін сақтау.

Аудитор аудитті ХАС  талаптарына сәйкес жүргізуі керек, өйткені олар негізгі принциптер мен қажетті шараларды, сол сияқты түсініктеме және басқа да мәліметтерді қарастырады. Аудиторда аудитті жоспарлау мен жүргізу кезінде қаржылық есептің бұрмалануына әкелетін жағдайлардың кездесуі мүмкін екендігін мойындайтындықтан, белгілі бір мөлшерде кәсіби шүбәләнуі болу керек.

Аудиттің ауқымы – бұл белгілі бір жағдайларда аудиттің мақсатына жету үшін қажет аудиторлық шаралар. Аудиторлық шаралар ХАС, заң актілерінің, сол сияқты есепті беру талаптарын есепке ала отырып анықталуы керек.

230-ХАС-ң мақсаты  –қаржылық есептілік аудиті кезінде құжаттарды жүргізуге қатысты стандартты тағайындау және  аудиторға басшылыққа  беру.

240-ХАС мақсаты- қаржылық аудит кезінде кездесетін алаяқтық пен қателерді қарастырудағы аудитордың жауапкершілігі  туралы стандартты тағайындау және аудиторға басшылыққа беру. Жоспарлау және жұмысты орындау, сол сияқты бұл жұмыстардың нәтижесін беру  кезінде аудитор алаяқтық пен қателер нәтижесінде қаржылық есепте пайда болатын маңызды бұрмалаушылық тәуекелділігін қарастыруы керек.

250-ХАС-тың мақсаты – қаржылық есеп аудитін жүргізу кезінде аудитордың заңдар және нормативті актілерді қарастыру жауапкершілігі бойынша басшылыққа ұсыну және стандарттар тағайындау. Үрдістерді жоспарлау мен іске асыру кезінде, сол сияқты  есеп нәтижесін бағалағанда және ұсынғанда аудитор клиенттің  қызметі заңға және нормативті актілерге сәйкес келмесе қаржылық есепке өз әсерін тигізуі мүмкіндігін ескеруі қажет.

 

3.Аудитті жоспарлау стандарттары

 

300-ХАС-тың   мақсаты – қаржылық есеп аудитін жоспарлау бойынша стандарттарды белгілеу  және аудиторға  басшылыққа ұсыну.

Жоспарлау – бұл аудиттің болжамды көлемі, сипаты  мен мерзімі бойынша стратегия құру. Аудитор аудитті жоспарлағанда оның  дер кезінде және тиімді болуын көздейді. Жоспарлау аудиттің маңызды тұстарына көңіл бөлуді қамтамасыз етеді; негізгі мәселелерді орнатуға және жұмысты қысқа мерзімде орындауға; ассистенттер арасында жұмысты бөлуге; басқа аудиторлар мен эксперттер орындайтын жұмысты үйлестіруге көмектеседі.

Жоспарлау көлемі клиент бизнесінің көлемінен, аудиттің күрделілігінен, аудитордың клиентпен жұмыс істеу тәжірибесінен және де оның бизнесті білу деңгейіне тәуелді. Клиент бизнесін білу жоспарлаудың маңызды бөлігі болып табылады. Ол аудиторға қаржылық есепке әсер тигізетін оқиғалар, операциялар мен қызметтерді анықтауға мүмкіндік береді.

Жоспарға аудитор келесідей  сұрақтарды енгізеді:

а) Бизнесті білу:

- клиент бизнесіне  әсер ететін сала ерекшелігі  және экономикалық факторлар;

- клиенттің, оның бизнесінің  қаржылық-шаруашылық қызметінің  нәтижесі және есептілікке талабының маңызды сипаттамасы;

- клиент басшылығы  хабардарлығының жалпы деңгейі;

б) ішкі бақылау  және бухгалтерлік есеп жүйелерін түсіну:

- клиенттің қабылдаған  есеп саясаты;

- бухгалтерлік есеп  пен аудиттің жаңа стандарттарының  әсері;

- аудитордың  ішкі  бақылау және бухгалтерлік есеп жүйелерін білуді және де мәні бойынша бақылау тестері мен үрдістерді жинақтауы.

в) Мәнділік және тәуекелділік:

- ажырамайтын тәуекелі  мен бақылау тәуекелінің болжамды  бағасы;

- мәнділік деңгейін  белгілеу;

- маңызды  бұрмалаулар немесе алаяқтық болу мүмкіндігі;

- бухгалтерлік есептің  күрделі  аспектілерін, оның ішінде  бухгалтерлік бағалаулар да бар,  сәйкестіндіру;

г) Шаралардың   сипаты, мерзімі және көлемі:

- екпіннің (акценттің)  аудиттің нақты учаскілеріне  ауысу мүмкіндігі;

- ақпараттық технологияның аудитке әсері;

- ішкі аудит қызметінің  жұмысы және оның сыртқы аудит  шараларына  әсері.

д) Жұмыстың бағыты, басқарылуы, басшылығы және шолуы:

- клиенттің құрылымдық  бөлімдерінің (еншілес кәсіпорындары,  филиалдары және бөлімшелері) аудитіне басқа аудиторларды тарту;

- сарапшыларды тарту;

- жұмыс объектілерінің  саны;

- персоналға деген  қажеттілік.

е) Басқа да аспектілер:

- қазіргі кәсіпорын қызметіне  сұрақтардың туындау   ықтималдығы;

- ерекше зейінді талап  ететін жағдайлар (байланысты  тараптардың болуы);

- келісімнің жағдайлары  және басқа да заңмен бекітілген  міндеттер;

- аудиторлық есептің  сипаты мен құру мерзімі.

310-ХАС-тың   мақсаты –клиент бизнесін білу түсінігі, аудитор үшін ол неге маңызды және аудиттың барлық сатыларына қандай қатысы бар, сол сияқты  бұл білімдерді аудитор қалай алуы және қолдануы бойынша стандартты белгілеу және аудиторға басшылыққа ұсыну. Аудитордың клиент бизнесінің көлемі туралы қаржылық есеп аудиті кезінде аудитор қаржылық есепке, тексеріске немесе  аудиторлық есепке елеулі әсерін тигізуі мүмкін жағдайлар, операциялар және қабылданған  тәжірибелерді анықтауға жеткілікті  болатын білімі болуы керек. Аудитор білімінің деңгейі экономиканың және клиент өз қызметін жүзеге асыратын сала  туралы жалпы білімді, сол сияқты  клиент қандай түрде қызмет ететіндігі  туралы білімді қамтиды.

320-ХАС-тың   мақсаты – маңыздылық түсінігі мен оның аудиторлық тәуекелмен байланысына қатысты стандартты белгілеу және аудиторға басшылыққа ұсыну.

Аудит жүргізу барысында  аудиторға мәнділік түсінігін және оның аудиторлық тәуекелмен байланысын қарастыру қажет.

 

4.Бақылау стандарттары

 

400-ХАС-ң   мақсаты – бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау түсінігін алу бойынша стандарттарды анықтау мен аудиторлық жетекшілікке беру, және де аудиторлық тәуекелділік пен оның компоненттері туралы: ажырамайтын тәуекелі; бақылау тәуекелі; табалмау тәуекелі.

Аудит жүргізуде тиімді ыңғайын табу мен аудитті жоспарлау  үшін бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау  жүйесін аудиторға түсіну қажет. Тәуекелділікті қабылдай алатын төмен деңгейге жеткізу Тәуекелді бағалау және әрекеттерін жасау  үшін аудитор кәсіби пікір қолданып қажет.

Аудиторлық  тәуекел – бұл қаржылық есеп мазмұны недәуір бұрмаланған жағдайда аудитор оған сәйкессіз аудиторлық қорытынды берудің тәуекелі, қаупі. Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненттері бар:

• Ажыратылмайтын тәуекелділік;
• Бақылау тәуекелділігі;
• Таба алмау тәуекелділігі;

Ажыратылмайтын  тәуекелдік – бұл ішкі бақылау жоқ деген кезде шоттар қалдығының немесе операция класстарының маңызды бұрмалануларға ұшырау мүмкіндігі.

Бақылау тәуекелдігі – шоттар қалдығының немесе операция класстарының маңызды бұрмалануларға ұшырауын бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері уақытында алдын алып, анықтап, жөндемеу тәуекелдігі, қаупі.

Қателерді таба алмау тәуекелдігі – бұл маңызы бойынша аудиторлық тексеру әрекеттері шоттар қалдығының немесе операция класстарының маңызды бұрмалануларға ұшырауын байқамау, қателерді таба алмау тәуекелділігі.

Бухгалтерлік  есеп жүйесі – бұл клиенттің талаптары мен есеп жазбалар сериясы; олардың көмегімен қаржылық жазулар жүргізу тәсілі ретінде операциялар өңделеді.

Ішкі бақылау  жүйесі – бұл іс- әрекетті тиімді жүргізу және басқаруға бағытталған, соның ішінде  басшылық саясатын, активтерді сақтау, алаяқтық пен қателердің алдын алу мен анықтау, бухгалтерлік жазулардың нақты және толық болуы, сонымен қатар сенімді қаржылық ақпаратты уақытылы дайындау бағытындағы клиент басшылығының қабылдаған саясаты мен әрекеттері.

Бақылау ортасы – бұл ішкі бақылау жүйесі мен оның клиент үшін маңыздылығына қатысы бойынша клиент басшылығының  хабардар болуы  мен іс - әрекеті, жалпы позициясы. Бақылау ортасы нақты бақылау әрекеттерінің  тиімділігіне әсер етеді.

Бақылау әрекеттері – бұл клиент басшылығының  тағайындаған  бақылау ортасына қосымша ретінде жүретін әрекеттер мен саясат.

Бақылау әрекеттеріне келесілер  жатады:

• есепті беру, тексеру және бекіту бойынша әрекеттерді салыстыру;
• жазулардың арифметикалық нақтылығын тексеру;
• қолданбалы бағдарламалар мен компьютерлік ақпараттық жүйелер ортасында бақылауды жүргізу;
• бақылау шоттарды және байқалатын баланстарды жүргізу мен тексеру;
• құжаттарды бақылауды бекіту мен іске асыру;
• ішкі және сыртқы ақпарат қайнар көздерден алынған мәліметтерді салыстыру;
• ақша қаражаттарды, құнды қағаздарды, тауарлы материалдық қорларды есептеу нәтижесін бухгалтерлік жазумен салыстыру;
• активтер  мен жазуларға тікелей қол жеткізуді шектеу;
• қаржылық нәтижелерді бюджетте қарастырылған сомалар мен салыстыру және талдау.

Қаржылық есеп аудиті кезінде аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінде  қаржылық есеп бекімдеріне қатысты саясат пен әрекеттерге көңіл аударады.

401-ХАС мақсаты – компьютерлік ақпарат жүйелер ортасында аудит жүргізілген кезінде қолданатын әрекеттер бойынша стандарттарды тағайындау мен аудиторға жетекшілікке  беру (компьютерлік ақпарат жүйелері-КАЖ).

Аудитор КАЖ ортасының  аудитке қалай әсер ететінін қарастыруы керек. КАЖ ортасында аудиттің мақсаты  мен масштабы өзгермейді. Бірақ компьютерді  қолдану қаржылық ақпараттың өңдеу, сақтау және беру үдерісін өзгертеді, сонымен бірге бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесіне әсер етеді.

402–ХАС-ның мақсаты –клиент қызмет көрсететін ұйымдардың қызметін пайдаланған жағдайда, аудитор үшін стандарттарды бекіту және басшылыққа  беру. Аудитті жоспарлау мен аудит әдістерін айқындау үшін  аудитор қызмет көрсететін ұйымдардың клиенттің бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесіне әсер етуін қарастыруы керек.

 

5.Аудиторлық дәлелдеме стандарттары

 

500-ХАС-ның–мақсаты – қаржылық есеп аудиті кезінде алынатын  дәлелдердің сапасы мен санына қатысты, сол сияқты дәлелдемелерді алу жолында орындалатын жұмыстарға байланысты стандартты белгілеу және аудиторға басшылыққа ұсыну. Аудиторлық есеп негізделетін дұрыс қорытынды қалыптастыру үшін аудиторға дәлелді алу крек.

Аудиторлық  дәлелдер – бұл аудиторлық есеп негізделетін қорытындыны қалыптастыру процесінде аудитордың алатын ақпараты. Аудиторлық дәлелдерге бастапқы құжаттар, бухгалтерлік жазулар және де басқа қайнар көзден алынатын ақпарат кіреді.

Бақылау тесттері (сәйкестілікке тест) – бұл бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері қазіргі заңдылыққа сәйкес тиімді ұйымдастырылған және жұмыс істейтіндігінің дәлелін алу мақсатымен орындалатын тесттер.

501-ХАС-ның мақсаты – қаржылық есептің және  басқа ашылымдардың нақты сомма қатысты 500-ХАС– «Аудиторлық дәлелдемелерді» толықтыратын стандарттарды белгілеу және  аудиторға жетекшілікке беру.

501-ХАС-ты қолдану аудиторға  қаржылық есептің кейбір активтер  сомаларына қатысты  дәлелді  алуға көмектеседі.

Осымен байланысты 501-ХАС 5 бөлімшелерден құралған:

1. тауарлы – материалдық запастарды түгендеуге  қатысу;
2. дебиторлық қарыздың сальдосын растау;
3. сот ісі мен дау-дамайға қатысты  сұрату;
4. ұзақ мерзімді инвестицияларды бағалау және ашу;
5. сегмент бойынша ақпарат.

510-ХАС –ң мақсаты – қаржылық есептілік аудиті бірінші рет жүргізілгенде немесе өткен кезеңнің аудиті басқа аудитормен жүргізілгенде шоттардың бастапқы қалдығына қатысты стандарттарды белгілеу және аудиторға басшылыққа беру.

Бірінші тексеріс кезінде  аудиторға келесі жағдайлардың  дәлелін алу қажет:

1. бастапқы қалдықтарда   ағымдағы кезеңнің қаржылық есебіне елеулі  әсер ететін бұрмалаушылықтар жоқ;
2. өткен кезеңнің соңғы сальдосы ағымдағы кезеңге дұрыс аударылды немесе қажет кезінде түзетілді;
3. сәйкес есеп саясаты рет – ретімен қолданылады, немесе есепті саясатта өзгертулер есептелінді және ашылды.

Бастапқы сальдо –  бұл кезең басындағы шоттар бойынша  бар қалдықтар. Бастапқы сальдо өткен  кезеңнің соңғы сальдосына негізделеді  және де мыналардың  әсерін бейнелейді:

• өткен кезеңнің операциялары;
• өткен кезеңде қолданған есепті саясаттың.

Бірінші аудиторлық тексеріс кезінде аудиторда бастапқы сальдоны дәлелдейтін бұрын алынған дәлелдері  жоқ болады.

Аудиторға бастапқы қалдыққа қатысты алынатын  дәлелдердің  жеткіліктілігі  келесіге тәуелді:

• клиент сүйенетін есеп саясаты;
• өткен кезеңде қаржылық есептің аудиті, жүргізілді ме, егер жүргізілсе қандай аудиторлық есеп берілген;
• ағымдағы кезеңнің қаржылық есептің шоттар сипаты мен бұрмалаушылық тәуекелдігі;
• ағымдағы кезеңнің қаржылық есебіне қатысты  бастапқы қалдықтардың маңыздылығы.