Жердегі су қоры

                                  Жердегі с қоры

    Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Олар 1353985 мың км3.Егер гидросферадағы барлық суды біртекті етіп су бетіне жайсақ, оныі қалыңдығы шамамен 2,5км болар еді. Әлемдік мұхит шегінде орташа тереңдік 3,96 км, ал ең терең максималдық тереңдік 11022 (Мариан шұңғымасы).

    Жердегі судың басым көп бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың 97,5 % үлесін құрайды, бірақ тұщы судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35 млн км2-ге тең.

    Әлемдік мұхит деңгейінің озгермелі жағдайында Жердің су балансы төмендегідей болады. Планетаға түсетін жауын шашын булануымен теңеседі. Екі шамада 577000 км² жылына жуық. Мұхиттың булануы жауын-шашынның 47000 км³ жылына артық. Құрлықта кері заңдылық байқалады – булану жауын шашыннан 47000 км³ жылына кем. Осы су қзен ағысымен мұхитқа қайтарылады.

      Қазіргі кезде әлемдік су балансы мұхит жағына қарай ығысқан. Соңғысы судың  буланған мөлшеринен жыл сайын 430-550 км³ артық алады Осының нәтижесінде мұхит деңгейі біртіндеп көтеріліп келеді .Қосымша ылғалды 75% мұхиттар мұздыұтың еруі, 18,5 – жерасты қорының пайдалануы, 7% - көлдердің есебін алады. Құрлықтағы жауын-шашынның толық буланбауы жылудың жетіспеуінен емес, экожуйенің реттеушілік рөліне байланысты болатынын атап қту қажет.

                Судың сандық мөлшерінің сарқылуы мен ластануы

     Қазіргі адам әр түрлі су көздерінен алып, тұщы судың табиғи қорының 0,1-0,15%-ын пайдаланады. Судың болмашы молшерінің алынуы сырт көзге судың жетіспеуін туғызбау керек сияқты. Оның үстіне ол сарқылмайтын ресурс ретінде зат алмасуға қатысып, қатадан су көздеріне қайтып келеді. Бұкіл гидросфера аумағында су тасылуы мүмкін емес, бірақ бұл мәселе аймақтық тұргыда болуы мүмкін.

    35 млн км³ тқщы судың шамамен 70%-ы мәнгі мұздықтар мен мәігі қар түрінде болады. Бұл суды адам іс жүзінде пайдаланбайды. Олар «өлі» су қорын түзеді. Сонымен қатар топырақтағы су, атмосфералық су мен тірі ағзалардағы су пайдаланылмайды. Батпақтардың суын пайдалану шектелген.Жердің терең қабатындағы суды игеру қиын. Тутас алғанда адамзат шамамен 3млн км³ суды пайдалана алады. Бұл қоғамдық техникалық мүмкіндіктеріне байланысты.

    Табиғи су көзін пайдаланғада су ресустарының қайта қалпына келу жылдамдығы есепке алу қажет.

   Көл сулары орта шамамен 17 жылда, жерасты сулары тек 1400 жылдан соң қалпына келеді. Жер астының терең қабаттарындағы су қоры тіпті қалпына келмейді. Себебі атмосфера жауын-шашын-құрлық-зат жүйесіндегі зат алмасуға қатыспайды.Қазіргі кезде ең таза болып есептелетін жерасты сулары олардың қорының көп болуына қарамай тез таусылуы мүмкін.

     Техникалық және экалогиялық жағынан ең тиімдісі – жылдам қайта келуі, жеңіл алынуы, територияда салыстырмалы бірқалыпты орналасуы, жоғары дарежеде оздігінен тазаруға қабілетіне байланысты өзен сулары болып табылады. Қазіргі кездегі суды пайдалану негізінен өзен көлдерден алынады.

    Қазіргі дүние жүзі бойынша пайдаланылатын судың жалпы мөлшері 4000 км³ жақын.Судың негізгі бөлігі өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда қолданылады.

     Қайтымсыз суды қолдану негізінен суармал егістікке тән. Бұл жерде ол 60-70% және оданда жоңары. Бұл кезде суды пайдаланудың негізгі мақсаты судың максималды булануы мен байланысты және ол судың берілген аймақтың су алмасуынан шығарылуына әкеледі.

      Ағыстың уақытындаәртектілдігін  нетралдау үшін қоймаларына су  қорын жинайды. Бірақ бұл кездеде өзіндік теріс әсері болады. Олар ылғал айналымының бұзылуымен, жерлерді алу, су қоймасының бетінен судың көп булануы және т.б. құбылыстармен байланысты. Олай болса Жердегі тұщы су қорының көп болуына қарамай, адам мен көптеген экожүйе үшін судың жетіспеуі мүмкін. Ол судың жекелеген категорияларының баяу қалпына келуіне, кеңістікке біртекті емес таралуына, уақыт бойынша су қорының динамикалылығына, қайтымсыз пайдалану және тағы басқа құбылыстармен болады. Уақыт өте келе судың жетіспеуін болдырмау жолдарын іздеу қажет.

   Судың ластану мәселесі. Ластануға судың барлық категориялары, мұхит, континенттік, жерасты, әр түрлі дәрежеге ұшырайды.

     Судың әсіресе ауызсудың  халыктың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша су сапасының төмен болуы себепті шамамен 5 млн адам өледі де, әр түрлі дәрежеде уланған немесе ауырған саны 500 млн-нан 1 млр-қа дейін жетеді.

   Барлық сулардың құрамында еріген  заттар болады. Судағы көп кездесетін элементтерге кальций, хлор, калий жатады. .

   Судың химиялық элементтердің  жиынтығы жануарлар мен адам  қанына жақын болады. Бұл өмірдің суда пайда болғандығының дәлелі бола алады.

   Судың тұздылығы әдетте онда еріген химиялық заттардың жалпы мөлшерімен не есе құрғақ қалдықпен анықталады.

   Теңіз суында шамамен 35 г/л  тұз болады. Суда органикалық заттар мен әр түрлі жүзіп жүрген заттар, сонымен қатар патогенді ағзаларда болады.

    Адам суды пайдалану мақсатына байланысты бағалайды: ауызсу, техникалық қажеттіліктер ушин, ауыл шаруашылық қажеттілігі үшін және т.б. Судың сапасын бағалау үшін рұқсат етілген концентрациялар қолданылады.

   Судың бактериялық жағдайы төмендегідей  анықталады: 1) судағы бактериялардың жалпы саны, ол судың 1 мл-де 100-ден аспауы керек; 2) ішек таяқшасы тобы бактериялардың саны арқылы. Ол коли-индекс: судың 1 литіріндегі ішек таяқшасының шамасы  немесе коли-титрмен анықталады: бір ішіек таяқшасы болатын мөлшері анықталады.

  Органолептикалық көрсеткіштерге судың иісі, түсі, дәмі, мөлдірлігі жатады.Су сапасының маңызды көрсеткіші – ондағы оттегінің болуы. Оған гибробионаттардың  тіршілігі мен судың өздігінен тазаруға тәуелді болады.

   Судың оттегімен қамтамасыз етілуі  оттегіні биологиялық көрсеркіші арқылы анықталады (ОБПК). ОБПК дегеніміз – биологиялық процестерге қатысуға қаблетті заттардың ыдырауына жиналатын оттегінің мөлшері. ОБПК –ны анықтау үшін су микроорганизмдеріне қажетті стандартты жағдайлар жасалады. Оттегін пайдалану,әдетте, 5 күнде бір литр суда өлшенеді. Неғұрлым оттегі көп пайдаланса, соғұрлым су органикалық және басқа биодеградациялаушы заттармен ластанған.

    Суларда биологиялық ыдырауға  төзімді заттар көбейіп келеді (мысалы органикалық еріткіштер). Оларды ОПБК көрсте алмайды.  Мұндай заттардың болуын оттегіні  химиялық пайдалану көрсеткіші  арқылы бағалайды. Ол су үлгілерінің  күшті тотықтырғыштармен, мысалы, калий бихроматы мен риакциясы  арқылы анықтайды.

     Әдетте шайынды суларды ОХПК 100 мг/л артпаған жағдайда ғана  су қоймаларына төгуге рұқсат  етеді.

     ОБПК мен ОХПК көрсеткіштерінің  қатынасы судың оздігінен тазару қабілетін қөрсетеді. Егер бұл қатынас бірге тең болса, өздігінен тазару қабілеті ең жоғары болады.

     Суды ластаушы заттар. Сулардың ластануы ең бірінші рет су қоймаларына әр түрлі ластаушы заттардың келіп түсуіне байланысты болады. Екінші ретті ластану бірінші ретті ластаушылардың әр түрлі тізбекті реакцияларға түсуы арқылы жүреді. Ластаушы заттарға негізінен топырақ эрозиясының өнімдері минералдық тыңайттқыштар, улы химикаттар және т. б. Заттар жатады ( азот, фосфор және басқа биогенді элементтер мен олардың қосылыстары, органикалық заттар, пестицидтер, тұрмыстық қалдық, мұнай және мұнай өнім).

     Су жүйелеріне жылулық ластану айтарлықтай зиян келтіреді. Ол ыстық су төгу немесе басқада факторлардың әсерінен температураның өзгеруі нәтижесінде орын алады.

     Қазір бүкіл планетада іс жүзінде  кандайда бір дәрежеде адам  қызмет нәтижесінде ластанбаған  бетті тұщы су көзі жоқ деуге  болады. Солтүстік салаларының тазалығы  туралы түсінік тек алдамшы.  Бұл сулардың аз ластануы олардың  олиготрофтылығынан (тіршілік кедейлігі), өздігінен тазару өабілетінің  әлсіз болуы мен төмен температурамен  теңеседі. Осы уақытқа дейін мұхиттың  шексіз өздігінен тазаруға қабілеті  туралы түсінік қалыптасқан. Қазір бүкіл адамзат мұхиттың дүниежүзілік қоқыс төгетін жер еместігіне көз жетіп отыр.

   Атақты мұхит зерттеушісі Жак  Кусто егер оны уландыру тоқталмаса  оның тіршілігі жойылуы мүмкін  деген қауып айтады. Қазір кең  таралып отырған қауіпті ластаушы  заттарға мұнай мен мұнай өнімдері  жатады. Белгілі мәліметтер бойынша  қазір мұхиттық суына жыл сайын  30-дан 50 млн тоннаға дейін мұнай  төгіледі. Ал оның әр тоннасы  12 км² суды қабықшасымен жаба алады. 0,05 мл/л мұнай су құрамында болса, су ішуге жарамсыз, ал концентрациясы 0,5 мл/л болғанда көптеген су ортасымен байланысты ағзалар тіршілігін жояды. Иістік құбылыстардың әсерінен балықтар мен т. б ағзаларды миграциялық жолдары өзгереді. Мұнаймен және басқа ластануға, әсіресе планктон сезімтал. Оның жойылуы көптеген басқа ағзалардың тіршілік етуінің мүмкңн болмауына әкеледі.

    Мұнайлы қабықша су бетінің шағылыстыру қабілеті (альбедо) өзгереді. Ол жылу балансының өзгеруіне және ғаламдық жылу мен ылғалды тасымалдау қубылыстарына әкеледі. Мұнайдың айтарлықтай мөлшері жағалауға барып, ол жаңалаулық экажүйелерді жояды. Бузылған экожүйелердің қалпына келүіне өте көп уақыт керек. Мұнайдың бір бөлігі грунтқа сіңе отырып, грунт суларына, одан су айналымы арқылы қайтадан қазба көзіне қайтып келеді. Қиын ыдырайтын мұнай өнімдері мұхит ағыстарына түседі де, үлкен ара қашықтыққа таралады.

   Егіншілік пен айналысатын аудандарда  ауыл шаруашылығы судың негізгі  ластаушысы болып табылды. Су  топырақтық бұзылу өнімдермен, тыңыйтқыштармен,  улы химикаттармен, мал шаруашылық  кешендернен шайылған сулармен  ластанады.

   Мал шаруашылық кешендері кейбір  айматарда негізгі мәселе болып  табылады. Мысалы ФРГ-да мал шаруашылығының  шайынды суларының қалдықтары тұрмыстық сумен салыстырғанда 5 есе көп. 100 мың ірі қара мал басы бар кешен қоршаған ортаны миллион халқы бар қаламен бірдей ластандырады. Мұндайкешендердің негізгі ластануы органикалық заттар мен және азоттың әр түрлі қосылыстарымен, биологиялық агенттермен байланысты.

    Судың жылулық ластануын атап  өтпеуге болмайды. Жылыған сулардың  негізгі көзі жылу және атомдық  электр станциялары болып табылады. ОС және басқа да объектілерде  суды салқындатқыш ретінде қолданылады. Жылу электр станцияларындар әрбір миллион киловатт энергияны алу 1,5-2 км² суды жылыту арқылы жүреді. АЛ атом электр станцияларында жылынға судың көлемі алынатын энергия білігіне шаққанда 2-3 есе көп.Жылытылған сулар арнайы салқындатқыштарда салқындатылып, қайтадан ондірістік процестерде пайдалануы керек. Бірақ жылу сулардың айтарлықтай мөлшері су қоймаларына төгіліп, олардың жылулық ластануын туғызады.

      Сулардың негізгі ластануы көбінесе  олардың су объектілерінен тыс  су жинағыш бассейндерде,айналымының  бұзылуы нәтижесінде орын алады.  Мұндай құбылыстар табиғи экожүйелердің  қайта құрылуы немесе бұзылуына  байланысты.

    Суды пайдалануға оны қалдықтар мен қоқыстардан, соның ішінде улы және радиоактивті элементтерден құтылу үшін қолдану жатады. Мұндай қалдықтар суға контейнелерде тасталса да, олар мәңгілік емес, уақыт қте келе бұзылады да, ішіндегі заттар суға түседі.

   Орманды тасымалдауға пайдаланатын  өзендер, әсіресе солтүстік, ағызу  кезінде бататын ағаштың ыдырау  өнімдеріменластанады. Көптеген осындай  мақсатта пайдаланатын өзендерде  бірнеше қабат ағаштар болады. Олар фенолдар, лигниндер және т.б. органикалық заттардыі көзі болып табылады.

     Айтарлықтай теріс экологиялық  нәтижелер су қоймаларына байланысты  болады. Олар да биодеградацияға  ұшырайтын немесе нашар ұшырайтын  заттардың қоймасы болып табылады. Көптеген су қоймаларының түбінде  ауыр металдар, радиоактивті элементтер  шоғырланған. Олар әдетте метан  мен басқа да шіру өнімдерінің  түзілу көзі болып табылады. Мұндай  су қоймалары суының деңгейінің  төмендеуі ауаның және шекаралас  жатқан територияның да ластануына  әкеледі.

   Мұнан да ауқымды мәселелер  су қоймасын жою кезінде туындауы  мүмкін. Себебі әрбір, тіпті ең ірі су қоймасының өзі ерте ме кеш пе өзінің резервуары немесе гидроэнергия ретіндегі маңызын жояды.

            Ормандардың экологиялық маңызы

Ормандардың экалогиялық қызметін бағалауда олардың қоршаған ортаға әсерінің екі түрін атап көрсетуге болады: биогиохимиялық және механикалы немесе физикалық. Биогиохимиялық қызмет әр түрлі физиялогиялық процестердің жүзеге асуы арқылы жүзеге көрінеді. Механикалық қызметі биомасса, оның көлемі арқылы, сонымен қатар алып жатқан ауданы және негізінен бірлестіктің іші мен одан тыс территорияда арнайы экоклиматты түзу, ауадығы заттарды тұндыру қызметі арқылы көрінеді.

        Бірінші қызметі органикалық заттың түзілу жылдамдығына (өнімділік) байланысты. Ұзақ өмір сүретін ағашты өсімдіктер көп мөлшердегі биомассаны түзуге қабілеттілігіне байланысты, ортаға әсер ететін фактор болып табылады.

      Ормандардың көміртегіне қатысты қызметі. Атмосферадағы көміртегінің артық мөлшерін шығару арқылы парниктік эффект мәселесін шешуде адамдар орман экожүйелерінен үміттенеді. 1 т (абсолюттік құрғақ салмақ) өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5-1,8 т көмірқышқыл газы сіңіріліп, 1.1-1,3 т оттегінің бөлініп шығатыны белгілі. Өнімділігі орташа орманға есептесек, 1 га орман жылына 6-7 т көмірқышқыл газын сіңіріп, 5-6 т оттегін бөліп шығарады.