Құқытық қатынастардың түсінігі мен жалпы сипаттамасы

Құқықтық қабілеті бар субъектінің жасына байланысты. Барлық мемлекеттердің заңдары азаматтың кәмелеттік жасын анықтайды, себебі сол жасқа толғаннан кейін жеке адам әрекеттілік жағдайда болады, яғни өзінің қимылымен толық көлемде азаматтық құқыққа  ие болады және өзі үшін азаматтық міндеттерді белгілейді (азаматтық әрекеттілік). Тең жағдайда адамның заңмен саяси есейгендік жасы белгіленеді, сол арқылы азамат саяси құқыққа ие болып, соған сай міндеттерді атқарады (мысалға, мемлекеттік органдарға сайлауға және құқығы бар, депутат болса халықтың алдыңда есеп беруге міндетті). Барлық елдерде тұрмыс құру жасы белгіленген. Субъектінің жасына байланысты оның әрекеттілігі толық не болмаса тежеулі болады. Мысалы, кәмелетке толмағандар келісімді тек ата – аналарының рұқсатымен жасайды.   Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз қатысушыларының субьективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндеттері болатын, құқық  нормаларымен заңда көрсетілген айғақтарға (фактілерге) сәйкес туындайтын, ерік ықтиярды білдіретін қоғамдық қатынастар.

  Құқықтық  қатынастардың құрамы бірнеше  бөлшектерден: құқық субьектісінен,  субьективтік құқықтан, заңды міндеттен,  құқықтық қатынас обьектісінен (затынан)  тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

Құқықтық  қатынас

 

Құқықтық-қатнас мемлекеттік кепілді құқықтық норма  арқылы басталатын екі жақты құқығы мен  міндеті бар қоғамдық қатынас

 

 

Құқықтық қатынастың  басталу себептері

Құқықтық норма

Құқықтық қабілет  және әрекеттілік

Заңды шарттар  себептері

 

 

Қоғамдық қатынастың тек  құқықтық нормамен реттелуі		Құқықтық қатынастың  белгілері		Қоғамдық қатынастың субъектілерінің екі жақты құқығы мен міндетінің болуы

 

 

 

Субъектілер қоғамдық қатынасты өз еріктерімен бастауы

Қоғамдық қатынастың мемлекеттің бақылауында болуы  және ерікті орындалмаса, еріксіз орындатылуы

 

 

 

 

 

 

Құқықтық қатынастың құрлымы

 

Құқықтық қатынастың құрымы төрт элементтен тұрады

 

Субъект

Объект

Субъективтік  құқық

 

 

Заңды тұлға; мемлекеттік  органдар, заңды  тіркелген бірлестіктер, одақтар, ұжымдар , ұйымдар

Адамдар, азаматтар жеке тұлғалар

Заңды міндет

 

 

 

Құқықтық қабілет-адамның  туған күннен бастап құқығы мен міндеті  болуы

Әрекеттілік-адамның қолынан іс келетін, қоғамдық қатынастың субъектісі  болып, құқығы мен міндетіне өзі  жауапты болуы

 

 

Діншілдік

Жалпылама әрекеттілік

Арнаулы әрекеттілік

 

 

Әрекеттіліктің  шектеулері

 

 

Кәмелеттік жасқа толмаса

Денсаулығы нашар болса

Туысқандық  қандас болса

 

 

 

 

Құқықтық  қатынастың субъектілерінің құқығы мен міндеттері

 

Құқықтық қатынастың субъектілерінің Құқықтары

 

 

Қатынасты өз еркімен  бастау құқығы

Екінші субъектіден  міндетін дұрыс орындауды талап  етуге құқылы

Құқықтық қатынас дұрыс орындалмаса мемлекеттік органнан жәрдем сұрауға құқылы

 

 

Құқықтық қатынас субъектілерінің  міндеттері

 

 

 

 

Белсенді міндеттер: Құқықтық қатынасты, нораьивтік актіде көрсетілгендей, бұлжытпай  орындау

Сылбыр міндеттер: нормативтік актіде көрсетілген шектеу-тыйымдарды болдырмауға  тырысу

                   

                                                                                                                                       

Құқықтық қатынастың субъектілері өздерінің құқығын  және мідеттері  орындау барысында  басқа азаматтардың құқығымен бостандығына  нышан-зиян келтірмеуге міндетті

 

 

 

 

 

 

 

 

Құқықтық қатынастың обьектілері

 

 

Құқықтық қатынастың объектісі

Қоғамдық қатынаста субъектілердің өздерінің құқығы мен міндеттерін  орындау барысындағы іс-әрекеттері

 

 

 

 

Затпен байланысты қарым-қатынас		Затсыз құқықтық қатынас
Субъектілердің  өз  мүддесін материалдық мақсатын орындау барысындағы іс-әреті, жұмыстары т.б.		Басқару органдардың, бірлестіктердің, адамдардың т.б. қоғавмдық  қатынаста өздерінің құқығы мен  міндеттерін орындау бағытында  іс-әркеттері.

 

 

 

 

Құқықтық қатынастың мақсат-мүддесі

 

 

Адамдардың, ұйымдардың материалдық, рухани, саяси, әлеуметтік т.б. заңды мүдде-мақсаттарын орындау, дамыту нығайту

 

 

 

Қоғамдық  қатынасты құқықтық реттеудің механизмі

 

Түсінігі

Қоғамдық қатынасты  құқық жүйесінің дұрыс реттеу механизмі

 

 

 

 

Құқықтық норма  қатынасты заңды реттеудің нормативтік негзі

Құқықтық қатынас-қоғамдық қатынас субъектілерінің құқығы мен міндеттері туралы заңды норманың жалпы нұсқауын анықтау шаралары

 

 

 

 

 

 

 

Жеке құқықтық аккт нақты өмірлік жағдайда ресми  мемлекеттік органның заңды норманы қолдану актісі

Құқықтық тәртіп-қоғамдық қатынаста адамдардың өздерінің  құқығы мен міндеттерін орындауы

 

 

 

 

Құқықтық сана-сезім, оның қоғамдық қатынасты құқықтыққ  реттеуге тигізетін әсері

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995.
2. ЌР Ќылмыстыќ кодексі. 2008.
3. ЌР Азаматтыќ кодексі. 31 шілде 1997.
4. Қазақ КСР-ның мемлекеттік егеменділік туралы Декларациясы  Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1990.№44.
5. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы»  Жаршы. 1991.№51.

6.  Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 қазан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса Парламент Жаршысы, 1995. №10; 1999. №5; 2008№8.

7. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса Парламент Жаршысы,1995. №12; 1999. №5.
8. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» 18 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса Парламент Жаршысы,1995.№12; 1999.№5.
9. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы» 25 желтоқсан 2000 жыл Егемен Қазақстан, 2000. 30 желтоқсан.

10.Ағдарбеков Т. Мемлекет жєне құқық теориясы. Қарағанды, 2001.

11. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ., Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет біліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды 2001.

12. Баянов Е. Мемлекет  және құқық негіздері. Алматы 2001.

13. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2005

14. Есімқұлов С.Т. Мемлекет және құқық теориясы. Шымкент 2006.

15. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999

16. Ибраева А.С., Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құық теориясы. Алматы, 1998.

17. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы 1998.

18. Шынтемірова Б.Ғ., Шайхиев Т.Т. Құқық  теориясының  негіздері. Алматы 1999.