Құқытық қатынастардың түсінігі мен жалпы сипаттамасы

 Идиологиялық  қатынастар  адамнның  санасына  байланысты  болады.  Оның  ең  маңыздылары – саяси,  құқықтық,  моральдық,  ұлттық,  діни  т.б.  қатынастар.  Қоғамдық   қатынастардың  барлық  жиынтығы  өзара  заңды  байланысқан  реттелген  бұлжымас  бір  ізді  жүйе.  Қоғамдық  қатынастардың  жиынтығынан  белгілі  бір  ізділікті  табу,  оның  ең  бастысы,  негізін  анықтау.  Қоғамдық  қатынастардың  өзара  байланысын  сипаттайтын  заңдылықтарды  ашу – ғалымның  зор  еңбегі.  Қоғамдық  өмірде  қарым – қатынастар  әртүрлі  әлеуметтік  топтар  арасындағы  қатынастар  ретінде  және  сол  ұжым  ішіндегі  қатынастар  қатынастардың  жиынтығы  адамдар  ұжымдары  үшін  олардың  өмір  сүретін  белгілі  бір  әлеуметтік  ортасы  болып  табылады.

  Қоғамдық  қатынас  антагонистік  және  антогонистік  емес  болып екіге бөлінеді.Антогонистік  қоғамдық  қатынастар  жеке  меншікке  және  адамды  қанауға негізделген қоғамдық – экономикалық  формацияда  болады.  Антагонистік  емес   қоғамдық  қатынастар   қанаушылық  жоқ  қоғамда     болады.  Мәселен,  алғашқы қауымдық  қоғам  Марксизм  болашақ  коммунизм  қоғамында  да  болкға  тиіс  деп  түсіндіріледі.  Қоғамдық  қатынастардағы  кез  келген   түбірлі  өзгеріс  тек  өндірістік  қатынастардың  өзгеруіне  байланысты.   Қоғамдық қатынастардың  басым  көпшілігі  әлеуметтік  нормалар   арқылы  реттеліп,   басқарылып  жатады.   Қоғамның  мүдде – мақсаттары,  саясат,  мемлекеттік  билік  т.б.  күрделі  мәселелер   құқықтық  нормалар  арқылы  реттеліп,  басқарылады.  Өйткені  бұл  бағытта  қоғамдық  қатынастардың  ең  маңыздысы,  ең  күрделі  түрлері  топтасып,  мемлекет  пен  құқықтық  ең  жауапты  қызметіне  айналады.

Құқықтық  қатынастар – адамдардың  өзара  әлеуметтік,  байланысы,  қарым – қатынасы.  Адамдар  өмір  сүру  үшін,  ұрпақты жалғастыру  үшін  т.б.  басқа себептермен   бір – бірімен қарым – қатынаста болады.  Бұл объективтік процесс.  Қоғамның  диалектикалық даму  процесіне сәйкес  қарым – қатынастар  да  ескеріп,  жаңарып жатады. Бұл  процесс  әртүрлі  жолмен  дамиды,  адамдардың  бостандығының,  іс - әрекетінің  шеңбері  кеңиді.  Ғылым мен  техниканың  дамуы  қоғамдағы  қарым – қатынастардың  түрін  шексіз  көбейтіп,  қарқынды  деңгейде  дамытты.  Бірақ  бұл  қарқынды  даму  процесі  адамды  қоршаған  ортаның  экалогиясын  нашарлатты,  табиғи  ресурстарды,   байлықтарды  азайтты.  Сондықтан  адамдардың  және  қоғамның  мүдде – мақсатары   тұрғысынан бостандықты  дамыта  отырып,  кейбір   қарым – қатынастарға  шектеу  қойылады.

Қоғамдық қатынастар әртүрлі болады: саяси, моральдық, әлеуметтік, ұлттық, діни т.б байланыстар. Бұл байланыс -қатынастар моральдық, әдет-ғұрып, діни, құқықтық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қатынастардың көпшілігі дәстүр, діни нормалармен реттеліп жатады.

Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек әлеуметтік, қоғамдық мүдде-мақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп, басқарып отырады.

Құқықтық қатынас дегеніміз  – мемлекеттік кепілдіктегі екі  жақты құқықтары мен міндеттері бар қоғамдық қатынас. Құқықтық қатынастардың нышан-белгілері:

Бірінші – құқықтық  қатынастар   тек  нормативтік  актілер   арқылы   реттеліп  отыратын  қарым – қатынастарды  біріктіреді.  Нормативтік  актілерде   қатынастың  мазмұны,    субъектілердің   құқықтары  мен  міндеттері,  дұрыс  орындалмаса   жауапкершілік    түрлері  көрсетіледі.  Құқықтық   қатынастар  арқылы  нормативтік  актілер  іске  асырылады.

Екінші – қатынастың  субъектілерінің  екі  жақты  құқықтары  мен  міндеттерінің  толық  көрсетілуі .  Бір  жағының   құқығы  екінші  жағының  міндеттеріне  сәйкес,  тең  келеді.  Субъектілердің  бостандығы  тең  болады.

Үшінші – субъектілер   өз  еріктерімен,   өз  мүдде  – мақсаттарын  іске   асыру  үшін  құқықтық   қатынас  жасайды.

Төртінші – егер  қатынаста  нормативтік  актінің  мазмұны  бұзылса   немесе  субъектілер  өз  міндеттерін  дұрыс,  толық   орындамаса,  мемлекеттің  қатысуымен   бұл  кемшіліктер   түзетіліп,   жауапкершіліктің  түрін   анықтауға   тиіс.

Құқықтық  қатынастардың  түрлері:

1. Қоғамдағы  барлық   қатынастар және  нормативтік  актілер  құқықтық  жүйе – саласына  сәйкес  бірнеше   түрге  бөлінеді:  мемлекеттік,   әкімшілік,  азаматтық,  қылмыстық,  қылмыстық – процессуалдық,  азаматтық – процессуалдық,  т.б.  құқықтар.

2. Құқықтық  норманың   атқаратын   ісіне   қарай   қатынастар  екіге   бөлінеді:  реттеуші  және  қорғаушы.  Реттеуші  нормалао  қатынастарды  реттеп,  басқарып,  дамытып   отырады.  Қорғаушы  нормалар  қарым – қатынастардың  дұрыс,  заңға  сәйкес   орындалуы  қамтамасыз  етеді.

3. Құқықтық  қатынастар  мазмұнына  қарай   екіге  бөлінеді:  жалпылық  және  нақты.  Жалпылық  түрде   құқықтық  қатынас  мемлекет  пен  жеке  азаматтардың  арасында  болады.  Нақты  түрдегі   қатынастар  заңды  себептер,  фактілер  болғанда  басаталады.   Мысалы,   сауда – сату  шарты,  біріккен   фирма  құрылысы  т.б.  себептер.

4. Құқықтық  қатынастардың  субъектілерінің   жағдайларына  қарай  екіге    бөлінеді:  абсалюттік  және  салыстырмалы.  Абсалюттік  түрде  қатынастан  туатын  құқық бір жағындағы субъектіде  болады,  ал  екінші  жағындағы субъектісінде тек міндеттер   болады.  Бұл жағдай  нормативтік актіде  анық  көрсетіледі.  Мысалы,  жеке  меншіктің иесі  құқықтық  қатынаста болса,  оның  құқығын ешкім бұза  алмайды  және  ол меншікке   

қатынастың    субъектілері   нышан  келтірмеуге   міндетті.  Салыстырмалы  түрдегі   қатынастардың   субъектілерінің  құқығы  мен  міндеттері  бірдей  болады.                                                                                                                                           Құқықтық  қатынастар  қоғамдағы  әлеуметтік  құбылыстардың  ең  күрделісі  және  ерекше  түрі.  Себебі  бұл  қатынастар  толығымен  құқықтық  нормалар  арқылы  реттеліп,  басқарылып,  мемлекеттік  статус,  кепілдік  алып,  қоғамның  дұрыс,  прогрестік  жолмен  дамуын    қамтамасыз  етеді.

         2.Құқықтық  қатынастың  құрамының   бөлшектері.

Құқықтық   қатынастар – құқыққа  байланысты,  құқық  негіздегі  қоғамдық  байланыстар.  Құқықтық   қатынас тек қана  адамның мінез – құлқына құқықтық  норма   әсер  еткенде   пайда болады.  Құқықтық   қатынас - бұл субъективтік  құқықтыр   мен заңды   міндеттер   арқылы   пайда болатын адамдар,   ұйымдар,  мемлекеттік   органдар  арасындығы байланыс.  Құқықтық  нормалардың   талаптарын   жүзеге  асыруды   қамтамасыз  ете отырып,  мемлекет  қоғамдағы заңдылық  пен тәртіптіде  жақсартуға  мүмкіншілік   жасайды.

 Құқықтық  қатынастың  құрылымы  төрт  элементтен  тұрады:  субъект,  объект,  субъективтік   құқық,  заңды  міндеттер.

    1.  Құқықтық  қатынастың  субъектісі  – жеке  адам  және  заңды   тұлғалар.  Қазақстан  Республикасының   және  басқа  елдердің азаматтары   сондай - ақ   азаматығы  жоқ   адамдар  жеке  тұлғалар  болып   ұғынылады. Қатынастың  субъектісі  болу  үшін олардың құқықтық қабіліт  және әрекеттілігі қалыптасу  керек.         

     Құқықтық  қабілет – құқыққа бостандықтар  мен міндеттерге  ие болу  қабілеті.  Құқықтық қабілет   адам туған сәттен басталып, өлгенде  аяқталады. Қазақстан  Республикасының   Азаматтық  еодексі азаматардың құқықтық қабілетінің  негізгі  мазмұнын анықтайды: меншігінде мүлік, оның ішінде шетелдің валютаны  ұстауға ие  болу; мүлікті  мұрагерлікке  не  өсиет  етіп қалдыру;  тұратын   жерін  өзі  таңдап алу; шет  елдерге кетуге, қайтып  келуге ерікті;шаруашылық құруға, қарым–қатынас жасауға т.б.құқықтары   бар.  Әрекеттілік – адамның  өз  әрекетімен  құқығын  пайдалана алу  және

Оны  жүзеге  асыру, өзі  үшін міндеттер  тудырып, оларды  орындау  қабілеті. Әрекетіктің басты шарт кәмелеттік  немесе құқықтық  нормада белгілі жасқа толу болып табылады.

Құқықтық  субъектіліктің  адамның тәртәп бұзғаны  үшін  заңдылық  жауапқа тартылу  жағдайына  байланысты бөлігі: құқықтық  жауаптылық

мүмкіндігі  деп аталады. Бұл мүмкіндік Республиканың қылмысты  істер заңды бойынша он алты жасқа толғаннан басталады. Ал, ауыр қылмыстар жасаған жағдайда  он  төрт  жастан  басталады.

Құқықтық  субъктіліктің  шарттар  жасап   басқа да  келісімдер  жүргізуге  негіз  болатын мүмкіндігі   келісім  қабілеттілігі  деп  аталады.

Толық  әрекеттілігі  жоқ  адамдар  шектеулі келісім  қабілетіне  ие  болады.  Кәмелетке  толмаған  он  төрт  жасқа  дейінгілер  үшін  келісімді олардың  атынан ата – аналары, асырап  алушылары, не  қамқоршылары  жасайды.

            Құқықтық  қабілеттілік   пен   әрекеттілікке  заң  актілерінде  қарастырылған  тәртіп  пен  жағдайларда  ғана  болмаса,  ешкімге  шектеу  қойылмаиды. Адамдардың  әрекеттілігіне  бірнеше  шектеулер  қойылады:

- кәмелеттік  жасқа  толмаған  адмадрдың, үйленуге  (жанұяа  құруға), қылмыстық жауапкершіліке  тартылуына,  жұмысқа орналасуына,  әскер қатарына   шақыруылына шектеулер бар. Оларды  бұзуға  тиым  салынған (шектеудің түрлері):

- адамдардың  денсаулығының  нашар  болуы;

- туысқандық  – қандас болу;

- егерде  азамат  сотталған  болса; 

- діни нормаларға  шектеу.

Шет елдің азамататры  толық  құқықты,  тек  олар  сайлауға қатысуға, сайлануға, әскер қатарына шақырлыуға  құқығы   жоқ.

Заңды  тұлғалар:   мемлекет,  мемлекеттік  аппарат – мекемелер,   лауазымды  тұлғалар,  қоғамадық  бірлестіктер,  одақтар,  ұйымдар,   ұжымдар  заңды  түрде  құрылып,  бекітілсе,  тіркелсе  толық  түрде  құқықтық   қабілеті  мен  әрекеттілігі  бар  деп  саналады,  оның  шеңбері  олардың  ережелері  мен  Уставында  толық  көсетілуге  тиіс.   Соған  сәйкес  олар  жұмыс  жасайды.  «Оқшау  мүлкі  бар  және  сол  мүлікпен  өз  міндеттемелері  бойынша  жауап  беретін,  өз  атынан  мүліктік   және  мүліктік  емес  жеке  құқықтар  мен  міндеттерге  ие  болатын,  оларды  жүзеге  асыра  алатын,   сотта  талапкер  және  жауапкер бола   алатын  ұйым  заңды тұлға  деп  танылады».  (АК – 33б.). 

          Құқықтық  қатынастың  объектісі  -   қоғамдағы   көп  түрлі,  көп  салалы  саяси,  экономикалық,  әлеуметтік,  мәдениеттік,  азаматтық,  қылмыстық  әкімшілік,  еңбектік,  т.б.  қарым – қатынастар.  Материялдық  дүние – заттар,  рухани – шығармашылықтың  өнімдері,  жеке  мүліктік  емес  игіліктер,  құқыцқтыцқ  субъектілердің  іс - әрекеті  және  құқық  қатынастарының  нәтижелері – құқық  қатынастарың  объектілері. 

       Құқық  қатынастың  объектісі  – тек  қоғамдық  және  жеке  тұлғалар    мүдд е – мақсатын  реттеп,  басқарып  отыратын  қарым – қөатынастарды  қамтиды.   Оны  мүдде – мақсаттарды   орындаудағы    субъектілердің  іс - әрекеті,  атқаратын жұмыстары құқықтық  қатынастың  объектісі   болады.

      Субъективтік  құқық – құқықтық   қатынастардағы  субъектілердің  екі  жақты  мүдде – мақсаттарының   орындалуы.  Субъективтік  құқық   пен  заңды  міндеттер    құқықтық  қатынастың  ең  негізгі  мазмұнын  құрайды.

       Субъективтік  құқықтық  алдындағы   негізгі  мүдде – мақсаттар:    бірінші – қатынастың  күрделі   мақсатын  толық  орындау;  екінші  – көрсетілген  іс - әрекетті  дұрыс  орындау;  үшінші –  көрсетілген  міндеттердің  дұрыс  орындалуын  қамтамасыз  ету;  төртінші  - егерде  дұрыс  орындалмаса,  сот  арқылы  орындату.  Бұл  әрекет  екі  жақты субъектілердің  құқығы.   Оған  ешкім  кірісе  алмайды.  Субъективтік  құқықтың  орындалу  әдіс – тәсілдері:

1)  құқықтық   алдында  қойылатын  өз  мүдде  – мақсатын  анықтау;

2)  құқықтық    норманы   дұрыс  пайдалану; 

3) құқықтық  тәртіпті    қатаң  орындау.

        Заңды  міндеттер.  Субъективтік  құқық  бар   жерде  сонымен   бірге   заңды   міндеттер  болады.   Бұл екеуі   бір – бірінсіз  бола  алмайды.  Себебі  қатынастардың   көпшілігінде  екі жақты    субъектілердің  міндеттері  бар.   Олардың дұрыс   орындалуын    қамтамасыз  ету   субъектілердің  өздерінің іс -  әрекетіне,    жұмысына  байланысты.  Егерде  әр  субъект  өзінің  тиісті  міндеттерін  дұрыс,  уақытында  орындаса,  онда  сөз  жоқ  құқық  та  дұрыс  уақытында  орындалады  деуге   болады.

      Құқықтық   қатынастың  заңды   міндеттерінің   орындылуының  екі  түрі  болады:  бірінші – қатынастағы  бір  субъект  басқа  субъектілердің  мүдде-мақсаты  үшінміндетті  түрде  іс - әрекет  немесе    бір  белгілі  жұмыс  жасауға  тиіс;  екінші -  оның іс - әрекетіне  шектеу  қою.  Сонда  ғана  қатынас  дұрыс  орындалып,  нәтижелі  болады. 

       Заңды себептер.  Қоғамдағы толып   жатқан  неше  түрлі,  неше  салалы  құқықтық  қатынастар   өмірге  келіп,  ескіріп,  жаңарып жатады.  Оның  заңды себептері мен негіздері бар.  Бұл объективтік процесс.  Заңды себептері    құқықтық  қатынастардың,  пайда  болуы  өзгеруі,  ескіруі  және  жаңаруының    негізі  болады.   Заңды  себептердің  екі  түрі  болады:  оқиғалар  және  іс - әрекеттер. 

        Оқиғалы  себептер – табиғаттың  объективтік  даму  процесінен  пайда  болатын  жзағдайлар  (өрт,  жер  сілкіну,  су  тасқыны т.б.).    Оқиға  құқықта -  азаматтық  құқықтыр  мен   міндеттің  пайда  болу  негіздерінің  бір  турі.  Оқиға  деп – адамның  тууын,  өлуін,  стихиялық  апатты,   уақыттың  өтуін  т.б.  табиғиқұбылыстар  аталады.  Азаматтық құқық пен міндеттемелерге   оқиға заңда көрсетілген реттерде   ғана  негіз бола  алады.   Мысалы, қауыпсіздендіруші ұйым  (госстрах)  қауіпсізденушіге  тиісті  ақшаны  оның  мүлкі заңда көрсетілген оқиғадан  (жер сілкіну,  өрт)  апатқа  ұшыраса   ғана төлауге міндетті.   Азаматтың немесе  заңды ұйымның кінәсінсіз  пайда болатын кейбір  оқиғаларға  арнаулы мән беріледі.  Мысалы,  жұмыс әрекеттері      төңірегіндегілерге  қатерлі қауіп туғызатын ұйымдар мен заттар  (транспорт ұйымдары,  өнеркәсіп  орындары,   құрылыстар,  автомобил  иелері  т.б.)  егер  зиянның  келтірілуі  бой  бермейтін  күштің  салдарынан  немесе   жәбірленушінің  қасақана  іс - әрекеттен  болғаны   дәлелденсе,  зиянды  өтеуге  міндетті.  Азаматтық  құқықта  мүліктің  кездейсоқ  апатқа  ұшырауы  немесе  бүліну  тәуекелін  (риск)  тиісті  мерзімді  өткізген  жақ  көтереді.  Адамдардың  және  заңды   тұлғалардың   іс - әрекеттері  арқылы  қалыптасқан  себептер -  адамның  өзінің   жұмыстарының  нәтижесінде  пайда  болатын  жағдайлар.  Бұл  себептер  заңды  және  заңсыз  іс - әрекеттер  болыпекіге  бөлінеді.  Заңсыз  іс - әрекеттер  тоқтатылуға  немесе  жауапкершілігі   анықталуға   тиіс.