Әкімшілік құқық

Әкімшілік құқық  түсінігі, пәні,қайнар көздері және әкімшілік құқық бұзушылық, оның құрамы

 

Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы. Олардың басты ерекшелігі олар Әкімшілік құқықтың пәні — бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын, дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар. 
 
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:

1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;

2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;

3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;

 

Әкімшілік құқық  үшін тән құқықтық реттеу әдістері:

1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);

2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)

3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)

4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)

 

Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті құрылым.

Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының субъектілерінің мінез – құлық ережелері көрсетілген және бекітілген мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.

 

Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда бірқатар мынадай белгілер болуы қажет:

1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті бір немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.

2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы қажет.

 

Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы — әкімшілік құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының барлығымен өте тығыз байланысты.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28 бабына сәйкес Әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған (мультимедиялық-презентация).

Әкімшілік құқық бұзушылық  ерікті мінез –құлық актісі – іс-қимыл болып табылады және мінез – құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе әрекетсіздік. Әрекет-бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді о орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және өсіру). Әрекетсіздік -бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы, мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау. Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады(нормативті негізі – құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және қолданылады).

 

Әкімшілік құқық  бұзушылықтың негізгі белгілері:

1) қоғамдық қауіптілік — бұл іс — әрекеттің қоғамның, мемлекеттің, азамататрдың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас күйінде көлік құралдарын басқару

2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы

3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс — әрекет. Кінә тұлғаның істеген ісіне және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің нәтижесі екендігін анықтау қажет.

4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады, егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған болса.

5) жаппай өріс алуы (массовость) — бұл егерде қандайда болмасын іс-әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр, заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.

 

Әкімшілік құқық  бұзушылықтың құрамы — бұл әкімшілік жауапкершілікке тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.

 

 

Әкімшілік құқық  және әлеуметтік-мәдени сфераны басқару

 

Білімді, ғылымды және мәдениетті басқару

Білім- жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің мүдделері үшін оқыту мен тәрбиелеудің мақсатты бағытталған процесі.

Білімді басқару -  білім жөніндегі  мемлекеттік саясатты тікелей жүзеге  асыруға бағытталған құзыретті органдардың  атқару және өкім ету қызметі.

Білімді басқару  органдарының жүйесі: ҚР Үкіметі-ҚР Білім және ғылым министрлігі-жүйесінде  оқу орындары бар министрліктер мен ведомстволар – Білім департаменттері- білім беру мекемелерінің ұйымдық – құқықтық нысандары- Мемлекеттік  білім беру мекемелері мен кәсіпорындары – мемлекеттік емес  (жеке меншік, ҚР  аумағында тіркелген қоғамдық және діни бірлестіктерінің білім беру ұйымдары) – халықаралық болуы мүмкін.

 

Білім беру ұйымдарының  түрлері:

1) жалпы білім беретін (мектеп (бастауыш, негізгі, орта), лицей, гимназия);

2) кәсіптік бастауыш білім беретін (кәсіптік мектептер, кәсіптік лицейлер, тікелей өндіріс, оқу — өндірістік комбинаттар,оқу орталықтары, курстар);

3) кәсіптік орта білім (колледждер, училищелер);

4)кәсіптік жоғарғы білім беретін (университет, академия, институт және оларға теңестірілген (консерватория, жоғарғы

мектеп, жоғарғы училище)).

 

Білім жөніндегі  мемлекеттік саясатты іске асырудың әкімшілік – құқықтық нысандары:

1) мемлекеттік білім беру стандарттарын жасау;

2) білім беру мекемелерін лицензиялау;

3) білім беру мекемелерін аттестациялау;

4) білім беру мекемелерін аккредитациялау.

 

ҚР білім және ғылым министрлігі — заңдарда көзделген шектерде  білім және ғылым мен техника саласында сала аралық үйлестіруді іске асыратын орталық атқару органы болып табылады.

 

Осы министрліктің  мынадай негізгі міндеттері бар:

1) білім, ғылым мен техника саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүзеге асыру;

2) жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзат құндылықтары ғылым мен практиканың  жетістіктері негізінде қалыптасуына, дамуы мен кәсіптік қалыптасуына бағытталған білім алуына қажетті жағдайлар жасау;

3) азаматтардың мемлекеттік оқу орындарына кепілдендірілген тегін орта білім алуын қамтамасыз ету;

4) ғылыми зерттеулерді жетілдіруді ұйымдастырып, оларды міндетті түрде мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптау және ғылыми зерттеулердің нәтижесін мемлекеттік  қабылдаудан өткізе отырып, ашыө конкурстар негізінде қаржыландыруды қамтамасыз ету;

5) білім және ғылым саласын ақпараттандыру;

6) ресурстарды ғылым мен техниканы басым бағыттарына топтастырып, өз қызметінің саласына тікелей инвестиция таратуға қатысу;

7) білім, ғылым және техника саласынд жекешелендіру бағдарламасын әзірлеуге және оны іске асыруға қатысу;

8) министрліктің құзыреті шегінде халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру және дамыту.

 

Ғылымды басқару  органдарының жүйесі:  ҚР Үкіметі- ҚР Білім және ғылым министрлігі (Білім және ғылым министрлігінің Жоғарғы аттестациялық комитеті – ҚР Ұлттық Ғылым  академиясы- Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы) – ҚР министрліктері мен ведомстволары – Салалық ғылым академиялары – ғылыми зерттеу  мекемелері.

Мәдениетті басқару – бұл мәдени даму жөніндегі мемлекеттің саясатын іске асыру, мемлекеттік мәдени – тәрбие функциясын іс жүзінде жүзеге асыру мақсатындағы құзыретті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың атқару – бұйыру  қызметі.

Мәдениетті басқару  органдарының жүйесі: ҚР Үкіметі- ҚР мәдениет, ақпарат, қоғамдық келісім министрлігі- министрліктің комитеттері- министрліктің жергілікті жерлердегі департамменттері, басқармалары (бөлімдері).

ҚР мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісі аясында басшылықты жүзеге асыратын, мемлекеттік басқару және бақылау функцияларын  орындауға уәкілеттілік берілген орталық атқару органы.

 

Осы министрліктің  негізгі міндеттері:

1) қазақтың ұлттық мәдениетін өркендету, сақтау, дамыту мен оның таралуын қамтамасыз ету, сондай-ақ басқа ұлттық мәдениеттерді сақтау, дамыту және олардың таралуына қамқорлық жасау;

2) қоғамның демократиялық институттарын нығайтуға қатысу, баспасөз бен басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында ҚР даму стратегиясын түсіндіру және насихаттау;

3) Қазақстанның мәдени-рухани дамуының үздік жетістіктері мен үлгілерін насихаттауға бағытталған кең ауқымды мәдени  акциялар өткізу;

4) елімізде болып жатқан қоғамдық-саяси процестер мен олардың даму  тенденцияларын  жан-жақты әрі жете зерттеу, қорыту және талдау;

5) мемлекеттік органдардың мұрағат ісі және басқаруды құжаттамалық қамтамасыз етудің мемлекеттік  жүйесі  мен құжаттардың бірізді жүйесін дамыту саласындағы қызметін ұйымдастыру.

 

Мәдени қызметті оқып білу салалары:

1) тарих пен мәдениет ескерткіштерін табу, зерттеу, қорғау, қалпына келтіру және пайдалану;

2) көркем әдебиет, кинематография, сахналық, әсемдік, музыкалық өнер, архитектура мен дизайн, фото өнері, өнердің өзге де түрлері мен жанрлары;

3) көркем халықтық  кәсіпшілік  пен қолөнер, тіл, диалекті мен сөйлеу ерекшеліктері,  фольклордан (халық ауыз әдебиеті), әдет – ғұрып, ырым – жора, тарихи топоним сияқтылардан  көрініс табатын  халық мәдениеті, өз әрекеттілік (әуесқойлық), көркемөнерпаздық;

4) мұражай ісі мен коллекциялау;

5) кітап шығару мен кітапхана ісі;

6) мұрағат ісі;

7) теледидар, радио және мәдени құндылықтарды жасау мен тарату жөніндегі аудиобейне құралдары;

8) эстетикалық тәрбиелеу, көркемдік білім, бұл саладағы педагогикалық қызмет, мәдениетті ғылыми зерттеу.  

 

Денсаулық сақтауды басқару    

Денсаулық сақтауды басқару – азаматтардың денсаулығын қорғау, аурулардың алдын алудың, медициналық көмек көрсетудің, қоғамдық гигиена мен санитарияның қолайлы жағдайын сақтаудың медициналық шараларын қолдану болып табылады.

Денсаулық сақтауды басқару органдарының жүйесі: ҚР Үкіметі – ҚР денсаулық сақтау министрлігі- денсаулық сақтау министрлігінің комитеттері – міндетті медициналық сақтандыру қоры – денсаулық сақтау министрлігінің жергілікті жерлердегі департаменттері, бөлімдері (басқармалары) – денсаулық сақтау министрлігінің мекемелерінің, ұйымдарының әкімшіліктері.

ҚР денсаулық сақтау министрлігі — өзіне тісті салаға басшылық жасайтын, сондай-ақ заңнамада  көзделген шектерде арнайы атқарушылық, бақылау, қадағалау функцияларын және азаматтардың  денсаулығын сақтау  саласында  сала аралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқару органы.

 

Оған мындай негізгі міндеттемелер жүктелген:

1) халықтың денсаулығын сақтау саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты жүргізу;

2) азаматтық заңнамаға сәйкес мемлекет епілдік берген  шекте тегін медициналық көмек алуын қамтамасыз етуді ұйымдастыру;

3) халықтық санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыру және олардың ұйымдастырылуын бақылау;

4) халықты емдеу және алдын ала ұйымдастыру, қауіпсіз, тиімді және сапалы дәрі-дәрмек құралдарымен қамтамасыз етуді ұйымдастыру;

5) денсаулық сақтауды, фармацевтика және медицина өнеркәсібін дамыту жөніндегі іс-шараларды белгілеу;

6) ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік ұйымдардың материалдық-техникалық базасын дамыту;

7) министрліктің құзыреті шегінде халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру және дамыту.

 

Министрлікке  мынадай құқықтар берілген:

1) медициналық қызметтер көрсетудің, дәрі-дәрмек құралдарының қауіпсіздігіне, тиімділігі мен сапасына, фармацевтикалық қызметке мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру әрі медициналық қызметтер көрсету, дәрі-дәрмек құралдарының айналымы бойынша заңнамалық және өзге де  нормативтік құқықтық  кесімдерді бұзғаны үшін заңды және жеке тұлғаларды  жауапкершілікке тарту жөнінде тиісті органдарға ұсыныстар енгізу;

2) мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыру және автокөлік құралдарын шығаруға немесе пайдалануға байланысты бұзушылықтарды  қоспағанда, санитарлық-гигиеналық ережелер мен атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі нормаларды бұзғаны үшін әкімшілік ықпал ету шараларын қабылдау;

3) ведомстволық  бағыныстағы ұйымдарды құру, қайта ұйымдастыру және тарату жөнінде ұсыныстар  мен тарату жөнінде ұсыныстар енгізу, олардың жарғыларын бекіту;

4) халыққа медициналық көмек көрсетуге мемлекеттік тапсырысты орналастыруды, сондай-ақ денсаулық сақтау кадрларын даярлауды, біліктіліктерін арттыруды, жоғарғы оқу орнын бітіргеннен кейін кәсіби білім беруді жүзеге асыру;

5) денсаулық сақтау кадрларын даярлау, қайта даярлау және біліктіліктерін арттыру жөніндегі республикалық оқу-әдістемелік бірлестіктерді құру;

6) ведомстволық бағыныстағы денсаулық сақтау ұйымдарының бюджет қаражатын пайдалануын  тексеруді жүзеге  асыру;

7) өз құзыретінің мәселелері бойынша  мемлекеттік органдардан, өзге де ұйымдар мен  лауазымды тұлғалардан  ақпарат сұрату және алу;

8) мемлекеттік және өзге де  бағдарламаларды  іске асыру мәселелерінде  қоғамдық ұйымдармен өзара іс-қимылды, сала аралық  және аймақ аралық үйлестіруді жүзеге асыру және ҚР заңнамасына сәйкес өзге де құқықтарды  жүзеге асыру.

 

Азаматтардың  денсаулығын сақтау жөніндегі  мемлекеттік саясаттың қағидалары:     

 1) денсаулық сақтау саласында мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету және азаматтардың құқықтарын сақтау;     

2) мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары кепілді көлем шеңберінде көрсететін  медициналық – санитариялық,

дәрі– дәрмектік көмектің  қолайлығы мен тегіндігі және оларды іске асырудағы жауапкершілік;     

 3) денсаулығынан айырылған жағдайда азаматтардың әлеуметтік қорғалуы;    

  4) медициналық–санитариялық және медициналық — әлеуметтік  шаралардың ғылыми негізділігі мен профилактикалық