Азаматтық-құқықтық жауапкершілігі

Немесе беруші тараптардың келісімінде айып төлеу міндетті көзделген көзделмегеніне карамастан, заңдарда белгіленген айып төлеуді талап етуге құкылы. Егер заңдарда тиым салынбаса, тараптардың келісімімен заңда айып төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін. Айып төлеу мөлшері нақты ақша соммасында немесе орындалмағанына не тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына шаққандағы процентпен белгіленеді.

Егер төлеуге  тиісті айып немесе берушінің шеккен залалдары мен салыстырғанда  тым көп болса, сот борышқордың  міндеттемені орындау дәрежесін және борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін ескере отырып, айып төлеу мөлшерін азайтуға құқылы.

Міндеттемені  бұзғаны үшін борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған кезде міндеттемнің орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып өндіріп алынады.

Азаматтық кұқықтық жауапкершіліктің келесі түрі кепілпұл. Кепіл шартқа сәйкес пайда болады. Кепіл заң құжаттарының негізіңде, егер заң күжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету үшін кепілде жатқан деп танылатаны көзделсе, оларда көрсетілген міндеттемелердің пайда болуы кезінде де туындайды.

Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепіл талапты оның нақты қанағаттандырылатын кезіндегі көлемді проценттерін қоса алғанда, орындау мерзімін өткізіп алу арқылы келтірілген шығындардың өтелуін, айып салуды, кепілден алынған мүлікті үстау жөніндегі кажетті шығындарды, сондай-ақ өндіріп алу жөніндегі шығындарды өтеуді қамтамсыз етеді.

Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмеген, кепіл құқығы кепілі тіркелуге жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік жөнінен — бүл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер ол беруге жатпаса, кепіл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде алу үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданып дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік кызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жағдайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.) салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығынан дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.

Заңдарда немесе шарт жауапкершіліктің және одан басталудың өзге негіздері ескерілуі мүмкін.

Міндеттемені   қасақана  бұзғаны  үшін  жауапкершілікті  жою   немесе шектеу туралы алдын-ала жасалған шарт жарамсыз болады.

Қазақстан Респуликасы Азаматтық Кодексінің 337-бабы бойынша:

Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарты  бойынша өзінен алынатын  төлемнің   есебінен   екінші   тарапқа   және   шарт   жасаумен   орындауды қамтамасыз етуге берілетін ақшалай сомма кепілпұл деп танылады.

Кепіл пұл туралы келісім кепілпұлдың соммасына қарамастан жазбаша  нысанда   жасалуға   тиіс.   Бүл   ереже   негізгі   міндеттеме   нотариалдық   жолмен    куәландыруға    тиіс    болатын    жағдайда    да    колданылады. 
Келісімнің   жазбаша   нысанда   жасалуын   сақтамай   кепілпұл   келісімін 
жарамсыз деп тануға әкеліп соқтырады деп көрсетілген.

Шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеменің орындалмауына  жауапты тарап екінші тарапқа кепілпұл сомасын ескере отырып шеккен залалдың орнын толтыруға міндетті.

Жоғарыда  айтылған баптардың ішінен шығынды  өтеу ерекше орынды алады. Олай дейтін себебіміз азаматтардың қүқықтарының бұзылуы көп жағдайларда шығынға әкеп соғады. Егер заңда немесе шартта көзделмесе, азаматтық қүқықтық жауапкершіліктің осы түрі үлкен мағына беріп, азаматтық құқық бұзушылықтың көп ретінде қолданылады.

Егер арендаға алушы мүліктің нашарлауына жол берсе, онда арендаға беруші аренда туралы занда немесе шартта көзделмеседе оған келтірілген шығынды өтеуге құқылы. Арендаға беруші арендаға берілген мүліктің нашарлағаны үшін айып төлетуді тек қана арендаға алушымен шартта көзделсе және бекітілсе ғана жүзеге асырылады⁶.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.  Жауапкершілік түрлері.

       

       Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері  
Азаматтык-құқықтық жауапкершіліктің туындауы үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тән тәртіпсіздік жасалуы 
Азаматтық құқық бұзушылықтың элементтеріне жататындар:  
а) белгілі бір тұлғаның құқыққа қайшы келетін әрекеті;  
ә) келтірілген (шеккен) зиянның немесе залалдың болуы;  
б) құкыққа қайшы әрекет пен келтірілген зиянның салдары арасындағы 
в) құқық бүзушыиыи кінәсі. Борышқорды міндеттемені бұзғаны үшін 
Зиян — заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян 
Жауапкершіліктің негізгі нысаны залалдыңорнынтолтыру. Залалды өтеу мен міндеттеменің бұзылуы 
Залал — зардап шегушінің мүліктен айырылуы немесе оған зардап 
Залалды анықтау барысында міндеттемеге орындалуы тиіс болған орындағы бағалар 
Жіборіп қойған пайданы есептеу барысында несие берушінің пайданы алуға 
Борышқор міндеттемені орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін кінөлі болғанда 
Моральдық зиян — жеке және заңды тұлғаның 
Моральдық зиян мүліктік залалдың нысанына қарамас- тан ақшалай нысанда

       Жауапкершілік түрлері – Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түрлерге бөлінуі оның алға қойған мақсаттарының белгілеріне қарай жүзеге асырылады. Сонымен негізгі мағына шартты және шарттан тыс жауапкершілікке бөлеміз. Шарттан тыс жауапкершілік құқық бұзушыға тек қана шартта белгіленбеген санкция қолдану кезінде пайда болады. Мысалы, сатылған заттың кемшілегі  үшін тутынушының алдында сатушымен қатар затты дайындаушы да жауапкершілікте болады. Алайда сатушы тұтынушының алдында шартты қатынаста құрылғандықтан шартты жауапкершілікте, ал дайындаушы – тұтынушы мен затты дайындаушының арасында шартттық қатынас болмағандыктан шарттан тыс жауапкершілікте болады⁷.

Заңдылық мағынасына қарай шартты және шарттан тыс жауапкершіліктің заңмен және шарттың жағдайларына қарай белгіленеді. Тараптар шартқа отыру кезінде заңда қарастырылмаған жауапкершілікті құқық бұзушылык үшін белгілей алады немесе заңмен салыстырылғанда  жауапкершілік мөлшерін көбейтуге  немесе азайтуға құқылы.

 Шартта және шарттан  тыс жауапкершілікті ажыратудың  қажеттілігі олардың әртүрлі  ережеге бағынуына байланысты  туындап отырады. Сонымен, егер  зиян талапкерге шарт жасамай-ақ  келтірілсе, онда ол өтелутиіс.  Тараптық шартқа отыру кезінде  зиян келтіргені үшін жауапкершілік көзделіп, бірақ ол міндеттемені орындаудан бас тартса, осы шарттың құқықтық қатынасты реттейтін заң бойынша жауап береді. Жауапкершіліктің сипатына байланысты  бірнеше түрге: үлесті, солидарлы және субсидиарлы жауапкершілік деп ажыратуға болады.

 Үлесті жауапкершілік  егер несие берушіге борышқорлардың    әрқайсысы заңға және шартқа  сәйкес  үлесті түрде  жауапкершілікте  болса орын алады. Үлесті жауапкершілік  жалпы ережедегі мағынаға ие  заңмен  мөлшері белгіленген болса,  онда  тараптардың әрқайсысына теңдей  үлес  мөлшері пайда болады.Мысалы, тұрғын үйдің меншік иелері сатып  алушының алдында үйдің  кемшілігі үшін жалпы үлесті  меншікте  болады.

Солидарлы жауапкершілік  егер  заңмен немесе шартпен  бекітілген  кезде қолданылады. Залалды бірігіп келтірген тараптар солидарлы жауапкершілікте болады. Солидарлыжауапкершілікте несие  беруші  кез-келген жауапкерден бөлшектей немесе толық көлемде өндіріп алуға құқылы.

Солидарлы жауапкершілік  несие берушіге тиімді  болып  табылады. Өйткені, ол кез- келген жауапкерден толық көлемде өндіре алады. Мысалы, егер азаматқа бірнеше тараптар бірлесіп зиян келтірсе, онда ол зиянды зиян келтірушінің ішінен залалды қалпына келтіруі мүмкін немесе ақшалай қаражаты  бар тарапынан толық көлемде өндіре алады.  

 Азаматтық кодекстің - 77 бабының бөлігіне сәйкес бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестің қызметіне байланысты залалдарға   өздерінің қосқан құны шегінде тәуекел етеді.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестің салымды толық қоспаған қатысушылары оның міндеттемелері бойынша  әрбір қатысушының салым төлемеген  бөлігінің құны шегінде ортақ  жауапты болады.Субсидиарлы жауапкершілік егер міндеттемеде  екі борышқор болып, оны біреуі негізгі,  ал екіншісі қосымша (субсидиарлы)болғанкезде орын  алады. Бұл кезде несие берушінің  алдына субсидиарлы борышқор негізгі  борышқорға қоса қосымша жауапкершілікте болады.  Осындай субсидиарлы жауапкершілік  заңмен, басқа нормативті актімен немесе міндеттеменің  шартымен белгіленуі мүмкін.

 

 

1.5  Құқықтық  бұзушылықтың басқа түрлері үшін  жауапкершілік

            

      Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің кейбір ерекшеліктері ақшалай міндеттемені орындамағаны үшін жауапкершілікпен сипатталады. Бұл жауапкершілік борышқор ақша сомасы проценттік құқыққа сыйымсыз пайдаланған кезде туындайды. Басқаберудің ақшалай қаражатын құқыққа сыйымсыз пайдалану үшін әр түрлі себептер болуы мүмкін: борышқордың ақша сомасын қайтару мерзімі келген кезді өткізіп жіберу; ақша қаражатын басқа біреудің есебінен пайдалану немесе сақтау. Процент мөлшері несие берушінің тұрғылықты жеріндегі ақшалай міндеттемені орындалатын күнгі банкілік проценттің есеп ставкасымен беріледі. Сот тәртібінде қарызды өндіру кезінде сот несие берушінің талабын қанағаттандыра отырып, талап қойған күнгі немесе шешім шыққан күнгі процент мөлшерін қолдану мүмкін. Бұл ереже егер заңмен немесе шартпен проценттің басқа мөлшері белгіленбеген кезде қолданылады.

Азаматтық кодекстің 353-бабында  ақшалай қаражатын заңсыз пайдаланғандық үшін жауапкершілік көзделген.

 Ақша міндеттемесін  орындамау нәтижесінде, біреудің  ақша қаражатын заңсыз пайдаланғаны  немесе оларды төлеу мерзімін  өткізіп жібергені, не оларды негізгі алғаны немесе басқа адамның есебіне сақтағаны үшін осы құжаттардың сомасында проценттер төленуі тиіс. Проценттердің мөлшері ақша міндеттемесін немесе оның тиісті бөлігін орындаған күні Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген банкілік проценттің орташа есептеу ставкасы негізінде есептеліп шығарылады. Борышты сот тәртібімен өндіріп алу кезінде сот талап арыз берген немесе шешім шығарылған не ісжүзінде төленген күнгі банкілік процентті орташа есептеу ставкасын негізгі ала отырып, несие берушінің талабын қанағаттандыра алады. Егер заң құжаттарында немесе шартта проценттің өзге мөлшері белгіленбесе осы ережелер қолданылады.

 Бөтен қаржыны пайдаланғаны  үшін проценттер егер заң құжаттарында  немесе шартта проценттерді есептеудің неғұрлым қысқа мерзімге белгіленбесе, бұл қаржы несие  берушіге төленген күнге дейін өндіріліп алады.

 Егер несие берушінің  ақшалай қаражатын заңсыз пайдаланудан  оған келтірілген залал осы  баптың бірінші тармағының негізінде  оған тиесілі проценттердің сомасынан асып кетсе, ол борыштардан осы соманы асып түскен бөліктегі залалды талап етуге құқылы.

Өткен жылғы проценттерді борыштың негізгі сомасына қосу заңдармен  көзделген реттерді қоспағанда, процентті  проценттерге есептеуге жол берілмейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II-тарау. Азаматтық-құқықтық  жауапкершіліктің шарты және  негіздері

2.1.  Құқыққа  қарсы мінез

 

       Құқыққа қарсылық құқылық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа қарсыек ендігін білген немесе білмегендігіне қарамастан құқық нормасын бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық айналымға сәйкес келмейтін мінез жатады.

Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға  әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық  заңдылық негіздерінде сәйкес тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы мінез болып табылады.

Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы басқа нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы әкімшілікактімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер міндеттеме шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы құқыққақарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезіретінде бір жақты мәміленің талабын бұзуы танылады.