Түйе жоңышқа

Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы. Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тарапт ың да осындай құқығы бар. Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.

Мәміленің конклюдетті түрпішіні мысалы жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады. Мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады. Сонда, адамның мәміле жасауға деген еркі айқын көрініп тұруын, мәміле жасайын деген нетінің байқалып тұруы арқылы мәміленің жсалуы конклюдетті мәміле деп аталады. Мысалы, банкоматта карточканы салып ақша алу, көшеде телефон –автоматқа карта салып сөйлесу, қоғамдық көлік кіргенде жол ақысын төлеп билет алу сияқты әрекеттерлі жатқызуға болады.

Үндемеу , заңдарда немесе тараптардың  келісімінде көзделген реттерде мәміле жасааға ерік білдіру деп танылады.

Мәміленің түрлері.  Азаматтық құқық саласында мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Мысалы, мәміле жасауға араласатын тараптардың санына байланысты бір жақты, екі жақты, көп жақты деген мәмілелердің түрлерін көрсетуге болады.

Заңнамалар мен тарпатардың  келісімі бойынша мәміле жасау үшін бір жақтың еркі ғана қажет әрі жеткілікті болатын мәмілені бір жақты мәміле деп атаймыз. Бір жақты мәміледе басқа жақтардың келісімі, еркі міндетті емес. Бұндай мәмілелерге азаматтың өщіне берілген белгілі бір құқықтың бас тартуы, берілген сенімзхаттың мерзімінің бітуі, өсиет т.б. жатқызуға болады.

Екі жақтың да еркі мен келісімі міндетті болып табылатын мәміле      екі жақты мәміле деп аталады. Екі және одан да көп тараптардың еркі мен келісімі талап етілетін мәміле көп жақты мәміле деп аталады. Қазіргі кезде екі одан да көп тараптар жасайтын мәміленің түрін шарт деп атайды. Сонымен екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім шарт деп аталады.

Бір жақ екінші жаққа  көрсеткен қызметі, жұмысы үшін ақы алатын мәміле ақылы мәміле делінді. Керісінше болса ақысыз мәміле.

Мәміленің жасалу уақытына байланысты нақты ( заттық, мүліктік) және келісімді (консенсуалды ) мәміленің түрлері бар.

Мәміленің талабына байланысты белгілі  бір заттың, мүліктің берілуіне байланысты жасалатын мәміленің түрін нақты мәміле дейді. Мысалы, бұндай мәмілеге жүк тасымалдау туралы шартты айтуға болады. Жүк жіберуінің жүкті тасымалаушыға беруі аталған мәміленің жасаалғандығын көрсетеді.

Келісімді мәміленің жасалуы үшін сол мәмілені жасау туралы тараптардың өзара келісімге келуі жеткілікті болады. Бұған мысал ретінде сауда-саттық шартын келтіруге болады. Аталған мәмілені жасау үшін мүлікті не затты берп, оның бағасын, құнын төлеу міндетті емес. Бұл әркетті жақтар шарттың орындалуы барысында іске асырылады. Тараптар ең алдымен мүлікті не затты бір-бірімен сату жөнінде өзара келісіп қойса, мәміле жасалды деп есептеледі. Мысалы, бір азамат екінші бір азаматқа өзінің пәтерін сатамын, ал анау аламын деп сөз байласса не шарт жасаса мәміле жасалды делінді. Ал ақшасын төлеп, пәтерді алу сөз байласудан кейін орындалады.

Мәміленің негізінің байланысты каузалды және абстрактілі мәмілелер болады.

Каузалды мәміле негізіне байланысты туатындықтан соған тәуелді болады. Сондықтан негізінің жойылуы бір жақты мәміленің әрекет етуінің заңды күшін жояды. Мысалы, сатып алушы сатып алатын тауардың жарты құнын төлеп қойды, бірақ сатушы тауарды таба алмады. Сатушы сатып алушыдан тауардың қалған бағасын талап етуіне негіз жоқ, сондықтан, бұл жерде мәміленің негіз болып тауардың берілуі не сатып алушыға жеткізілуі табылады. Ондай негіз жойылып еді, мәміле өзінің заңдық күшін жойды.

Абстрактілі мәміледе  керісінше, мәміленің негізі есепке алынбайды, егер мәміле сол мәмілені жасаушының түпкілікті еркін білдірсе. Мысалы, сатып алушы сатып алынған тауардың құнына сәйкес сатушыға вексель беріп, соңынан, тауар сапасыз болып шақса, вексель қайта қайтарылмайды және  вексель весельді ұстаушы не вексельді төлеуші үшін болашақта векселге деген құқықтарын жоймайды.

Мерзімсіз және мерзімді мәмілелер болады. Мерзімсіз мәміледе оның күшіне ену не күшінің аяқталу мерзімдері көрсетілмейді. Сондықтан, бұндай мәмілелер жасалған сәтінен бастап күшіне енеді. Мерзімді мәміледе, мәміленің күшіне кіретін уақыты ғана не болмаса мерзімінің аяқталатын уақыты ғана немесе екі мерзімі де қатар көрсетілуі мүмкін.

Егер де мәміледе тараптардың құқықтары мен міндеттерінің жүзеге асырылу мерзімі көрсетіледі ол кейінге қалдырған мерзім делінді. Ал, керісінше мәміле жасалған сәтінде күшіне еніп, оның күшін жоятын уақыты көрсетілген мерзім жойылатын мерзім деп аталады.

Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу –ьасталмауы  белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, бұндай мәмілеге кейінге қалдыратын шартпен жасалатын шартты мәміле деп есептеледі.

Нысаны биржадағы айналысқа  жіберілген мүлік болып табылатын  және тиісті биржалар туралы Қазақстан  Республикасның заңдары мен биржалық сауда ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық жүргізуге қатысатындармен  жасалатын мәмілелер биржалық мәмілелер деп аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАСАЛУ ТӘРТІБІ

2.1 Өкілдік түсінігі және оның жасалу тәртібі

 

Мүліктік қатынастарда өкілдікті  жүзеге асыру Азаматтық кодекстің 5 тарауында қарастырылған. Соттық дауларда өкіл талапкер немесе жауапкер атынан әртүрлі іс-жүргізу әрекеттерін  жасай алады. Әсіресе, ол айғақтар, сотқа  ауызша және жазбаша түсінік бере алады, сот шешіміне шағым жасай  алады және бейбіт келісім жасауға  құқығы бар.

Өкілеттік деп басқа адамның  атынан бір адамның сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне не әкімшілік құжатқа  негізделген өкілеттігі күшімен  жасалған мәмілесін айтамыз. Өкілдік  берушінің азаматтық құқықтары  мен міндеттерін тікелей туғызады, өзгертеді және тоқтатады.

Өкілеттік өкілдің (бөлшек сауда  жүйесіндегі сатушы, кассир) әрекет жасаған жағдайынан көрінуі мүмкін (АК-тің 163-бабы).

Өкілдік институтының маңыздылығы  сонда, ол тұлғаға бір мезгілде бірнеше  рынокта, оның ішінде шетелде жұмыс  істеуге мүмкіндік береді, сондай-ақ істің көзін білетін әрі ұйымдастыра  алатын мамандарды тартуға қолайлы  келеді.

Іс-әрекеттердің бәрін өкілет арқылы істеуге бола бермейді. Заң  бойынша кейбіреулер үшін оның өзі  қатысуы керек болады. Заңдылық әрекеттерді  өзі ғана жасауы керектігі заңда  айтылмаған немесе сол әрекеттердің сипатынан тумаған жағдайлардың бәрінде де өкілдікке рұқсат беріледі. Мәселен, өсиет қалдыру мәселесіне өкілдік болмайды, өйткені, қағазға  өсиет қалдырушы өзі қол қоюы керек,некені тіркеуде, лекция оқу, сахнада  ойнау тәрізді жеке өзіндік міндеттерді  орындағанда арада өкілдік жүрмейді (АК-тің 163-бабы,5-тармағы).

Өкілдік институтының мазмұны  субъектілер құрамы туралы ережемен айқындалады, ал ол кезегінде құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, олардың мазмұндарына, қорғану түрлеріне  негізделеді. Аталған негізгі элементтердің  сипаты өкілдік ұғымы арқылы көрінеді.

Өкілдіктің негізгі белгілері:

1. Өкілдіктің субъектілерінің  құрамы үш адамнан-өкілдік беруші, өкіл және үшінші жақтан тұрады. Өкілдік беруші өкілге іс-әрекеттерді  жасауды тапсырып, тиісті сенімхат  берген болса ғана немесе заңды  тұлғаның құжаттары бойынша істейтін  болса ғана өкілдің іс-әрекеттері  өкілдік беруші үшін құқықтар  мен міндеттер тудыра алады.  Азаматтық құқықтың кез келген  субъектілер, құқық қабілеттілігі  бар немесе жоқ адам да, заңды  тұлға да өкілдік беруші бола  алады. Өкілеттікті жүзеге асыру  кезінде екі бірдей құқықтық  қатынас жүзеге асырылады: өкілдік  беруші мен өкіл арасындағы  ішкіқұқықтық қатынас, өкіл мен  үшінші жақ арасындағы сыртқы  құқықтық қатынас. Алайда екінші  құқықтық қатынаста өкіл іс-әрекетке  өз атынан түспейді.

Ал азаматтық құқық  субъектілерінің бәрі бірдей өкіл бола алмайды. Азаматтық әрекет қабілеттілігі  бар кез-келген тұлға, яғни азаматтар  мен заңды тұлғалар өкіл бола алады. Мұның өзі алдымен азаматтың 18 жасқа толу керектігін көрсетеді, бұл  жаста оған азаматтық әрекет қабілеттігі  толықтай тән, ал заңды тұлғадағы  өкілдік жарғымен айқындалған құқықтық қабілеттілікке қайшы келмеуі тиіс. Азаматтық Іс жүргізу кодексі  сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар тобын белгілейді. Олар: судьялар, тергеушілер, прокурорлар, істі қарауға қатысы бар  лауазымды тұлғамен туыстық қатынасы бар тұлғалар.

Өкіл беруші кез-келген азаматтық  құқық субъектісі бола алады. Өкілеттік  берушінің әрекет қабілеттігі тек  ерікті түрдегі өкілдік үшін қажет.

Үшінші жақ - азамат немесе заңды тұлға. Өкілдік онымен әрекетке түсуі нәтижесінде өкілдік берушінің  азаматтық құқық қатнастары белгіленеді, өзгереді және тоқтатылады.

2. Өкілдік шартсыз болуы  мүмкін. Азаматтық кодекстің әрекет  қабілетсіз азаматтар атынан  заңды өкіл болу шартын қарастыратын 164-бабынан басқа АІК-де соттағы  заңды өкіл туралы  ереже қарастырылған. АІК 38-бабында әрекет қабілетсіз азаматтардың, толық әрекет қабілеттігі жоқ азаматтардың, әрекет қабілеттігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары, асырап алушылары, қамқоршылары мен қорғаншылары сотта өздерінің өкілетті құжаттарын көрсете отырып қорғай алады. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы” Заңының 111 – бабына сәйкес қамқоршылар мен қорғаншылар заң жүзінде қамқоршылыққа алынғандардың өкілдері болып табылады және барлық қажетті мәмілелерді олардың атынан және олардың мүдделерін көздеп жасайды.

Қамқоршылар өздерінің қамқоршылығындағы  адамдардың өз бетінше жасауға құқығы жоқ мәмілелерді жасауға келісім  береді, қамқоршылығындағылардың өз құқықтарын жүзеге асыруына және міндеттерін  атқаруына жәрдем көрсетеді, сондай-ақ оларды үшінші бір тұлғалардың тарапынан  ықтимал қиянаттардан қорғайды.

3. Өкілдіктің құқығы мен  міндетінен туындайтын қандайда  бір әрекеттер өкілдік беруші  үшін жасалады. Өкілдің барлық  әрекеттері  өкіл беруші үшін заңды салдарлар туғызады.

4. Өкіл өкілеттік негізінде  әрекет етеді. Өкілеттік бұл  - өкілдің жасай алатын әрекеттер  шеңбері, құқықтық қатынастардағы  өкілдің мәміле негізінде белгіленген  мүмкіндіктерінің шектері.Өкілдіктің  түріне қарай өкілеттік әртүрлі  тәсілдермен қалыптасады. Ерікті  өкілдікте өкілеттік екі жақтың  келісімімен жүзеге асырылатын  әрекеттер сипаты шарт немесе  сенімхат мәтінінде көрсетіледі.

Өкілдік негізі бір тұлғаның (өкілдік беруші, сенім беруші) екінші тұлғамен (өкілмен) өкілеттікті бөлісуі  жатыр. Мұндай өкілеттік болмаған және өкілдік қатнасын асыра пайдаланған  екінші жақтың өкілдік беруші тұлғаның атынан жасалған мәмілесі жарамсыз болып  табылады. Бірақ Азаматтық кодекстің 165-бабына сәйкес өкілдігі жоқ басқа  бір адамның атынан немесе өкілеттігін  асыра пайдаланып жасаған мәмілесі өкілдік беруші кейін осы мәмілені кейіннен мақұлдаған ретте ғана үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді  туғызады, өзгертеді және тоқтатады. Әрі өкілдік берушінің берушінің кейіннен мақұлдауы мәмілені оны жасаған кезінен бастап жарамды етеді.

Өкілеттік туындауының негізі – заң фактісі болып табылады. Заңда мынандай өкілдіктің негіздері  бар: шартта немесе алдын-ала келісімде  көрсетілген өкіл ұстауға тілек  білдірген өкілдік берушінің  еркі; заңда көрсетілген фактілер; мәселен ата-ана өздерінің балаларының  заңды өкілдері бола алады, әрі олардың  құқықтары мен міндеттерін кез  келген жеке және заңды тұлғалар алдында  қорғай алады, сондай-ақ балалары үшін сотта арнайы өкіл болып қатыса алады (АК-тің 164-бабы); уәкілетті органның актісі-тұлғалар өкіл болып қатысуға рұқсат беретін акт. Мысалы өкілеттік  міндетті атқаруды талап ететін лауазымға  тағайындау өкілеттік сондай-ақ өкілдің (бөлшек сауда жүйесіндегі сатушы, кассир және т.с.с.) әрекет жасайтын жағдайынан да көрінуі мүмкін (АК-тің 163-бабының 1-тармағы).

Өкілдік заңды және ерікті деп бөлінеді. Заңды өкілдік тікелей  заңнан туындайды, әрі ол өкілдік  берушінің еркіне қарамайды. Мысалы, Теңіз жолы сауда кодексі бойыншакеме  капитаны қызмет бабында жасалған мәмілеге байланысты кеме иесінің және жүк  иесінің өкілі болып табылады, жолшыбай не барған жерінде кеме иесінің  немесе жүк иесінің өкілдері болмаса, жағдайға байланысты талап қою мәселесін  өзі шеше береді, кейбір мәмілелерге  билік етеді (ТЖСК-нің 50-бабы) Шартқа негізделген өкілдік ерікті өкілдік  деп атайды. Мұның өзі өкілдік  берушінің еркіне байланысты болады. Өкілдік беруші өкілдік тауып  қана қоймай, оның өкілеттігін де айқындайды (мысалы, тапсырма шарты).

Заңды өкілділік сот шешіміне немесе әкімшілік актіге негізделеді. Азаматтық хал актілерін тіркеу органында тіркелген туу куәліктері негізінде ата-аналар өз балаларының  өкілі бола алады. Балаларды асырап алу жағдайында дәл солай тіркеу жүргізіледі және асырап алушыларды ата-ана ретінде жасылуына және жаңа туу туралы куәліктің берілуіне  жергілікті атқарушы органның әкімшілік  шешім-актісі негіз бола алады.

Азаматтық кодекске сәйкес әрекет қабілеті жоқ азаматтарға, әрекет қабілеті шектеулі азаматтарға, жасөспірімдерге, психикалық ауыратын азаматтарға қамқоршы, ішімдікке салынған азаматтар мен  нашақорларға сот қорғаншы тағайындайды. Бұл өкілдердің өкілеттігі заңмен анықталады, сондықтан олар заңды өкілдер  деп аталады.