Ірі қара малдарының ассоциативті инвазиялары, емі және алдын алу шаралары

 

2.4. Шығыс Қазақстан облысындағы ірі қара малдарының мониезилердің аралық иесі орибатид кенелерінің түрлері

 

Мониезилердің дамуындағы аралық иелері орибатид кенелерінің түрлері. Шығыс Қазақстан облысының семей  өңірінің құрғақ аймақты далаларында  М.М.Ысқақов (1997) мониезилердің аралық иелері орибатид кенелерінің 6 түрін  анықтаған. Автордың зерттеу нәтижелері бойынша кенелердің жиі кездесетін түрлері Ceratozetes mediocris, Golumma obvia екені  баяндалды. Кенелердің осы 2 түрі құрғақшылыққа  және қатты аязға өте төзімді  кенел болып саналады. 1997 жылы М.М.Ысқақов  анықтаған кенелердің түрлері төмендегідей:

1. Ceratozetes mediocris
2. Golumma obvia
3. Latimriiobates latipes
4. Schelsribates latipes
5. Zigoribates еxillis
6. Pyroppia tajikstanica  

 

Орибатид кенелерінің түрлерін анықтау бойынша біздің зерттеулер алғаш рет Семей өңірінде Үржар ауданының «Сегізбай», «Әли», «Ақшоқы»  жеке меншік шаруашылықтарының жайылымдық жерлерінде жүргізілді. Бұл шаруашылықтар Семей өңірінің таулы бөктерлі аймақтарына жатады. Тарбағатай тауының оңтүстік бөктерінде орналасқан. Бұл аймақ бірқалпты ыстық, ылғалды аймақтарға жатады. Ауаның жылдық орташа температурасы +5⁰С. Ең жылы айы – шілде (+23⁰С), ең суық ай қаңтар (-14⁰С), соңғы ауаның суытуы мамыр айының бірінші онкүндігінің соңында – екінші онкүндігінің басында байқалады. Алғашқы күздік суық қыркүйектің ортасынан қазан айына дейін созылады.

 

Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері  – 402 мм. Семей өңірінің басқа аймақтарына  қарағанда бұл өңірде жауын-шашын  мөлшері көп. Қардың қалыңдығы ақпан  айында 70 см дейін жетеді, аяз бірқалыпты. Бұл өңірдің табиғаты жақсы, жайылымдары құнарлы болғандықтан малшаруашылығының бірінші кезекте сүт және сүт-ет бағытындағы ірі қара малдарын жылдам өсіруге өте қолайлы өңір болып есептеледі.

Орибатид кенелері – мониезии құрттарының аралық иелері көп мөлшерде жайылымдарда тіршілік етеді, олар мониезиоз  жұмыртқаларын жұтып зақымдалады.   W.H.Krul  (1939 ж) зерттеуі бойынша орибатид кенелерінің ауыз аппараттары кішкене  болғандықтан жұмыртқаны тұтасымен  жұта алмай, олардың сыртқы қабығын (скорлупа) кеміріп ішіндегі онкосферасын жұтады.

Кененің асқорту органдарында онкосфера қабықтарынан босатылып, эмбриональды ілмектері және без  сөлдерінің көмегімен ішек қабырғалары арқылы дене қуысына енеді. Мониезиоз жұмыртқасының эмбриональды кезеңі кене организмінде 4 сатыда өтеді:

1. Онкосфера
2. Мегосфера
3. Престицеркоид
4. Цистицеркоид   

 

 

 

«Сегізбай» ауыл аймағында  орибатид кенелерінің әртүрлі жайылымдарда, тау бөктерлерінде, бұталы жерлерде орибатид кенелерінің мекендеуі жыл маусымдылығына байланысты тексерілді. Барлығы қора маңайында 127 дана, жайлымдық жерлерде 321 дана, таулы жерлерде 347 дана, бұталарда 204 дана орибатид кенелері табылды.

 

ІІІ Шығыс Қазақстан облысындағы ірі қара малдарының аралас ассоциативті  инвазиясымен залалдануы

 

Копрологиялық зерттеулердің  нәтижелерінде ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиялары жиі кездеседі.

Жүргізілген зерттеулердің  нәтижелері бойынша «Сегізбай», «Әли», «Аман» жеке меншік шаруашылықтарында жыл маусымдылығына байланысты эймериозбен залалдануы яғни, көктем мезгілінде бұзауларда инвазия экстенсивтілігі (ИЭ) 50±4,5 %, осыған сәйкес инвазия интенсиві (ИИ) 24,5±2,7 ооцист. Сиырларда ИЭ 45±2,7%, осыған сәйкес ИИ 40±0,7 ооцист.

Жаз мезгілінде бұзауларда инвазия экстенсивтілігі (ИЭ) 58±2,5 %, осыған сәйкес ИИ 36±1,5 ооцист. Сиырларда ИЭ 40±0,9%, осыған сәйкес ИИ 15±0,5 ооцист.

Күз мезгілінде бұзауларда ИЭ 35±1,5 %, осыған сәйкес ИИ 29±1,5 ооцист. Сиырларда ИЭ 23±2,7%, осыған сәйкес ИИ 10±2,6 ооцист.

Қыс мезгілінде бұзауларда ИЭ 15±1,2 %, осыған сәйкес ИИ 12,5±1,3 ооцист. Сиырларда ИЭ 22,5±1,1%, осыған сәйкес ИИ 8,3±0,5 ооцист.

 

Ал стронгиляттар инвазиясымен залалдануы  көктем мезгілінде бұзауларда инвазия экстенсивтілігі (ИЭ) 40±2,0 %, осыған сәйкес инвазия интенсиві (ИИ) 15,2±2,5 жұмыртқа.Сиырларда ИЭ 40±0,7%, осыған сәйкес ИИ 33±0,4 жұмыртқа.

Жаз мезгілінде бұзауларда ИЭ 39±2,5 %, осыған сәйкес ИИ 11±0,9 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 33,3±1,5%, осыған сәйкес ИИ 13±0,9 жұмыртқа.

Күз мезгілінде бұзауларда ИЭ 30,5±2,0 %, осыған сәйкес ИИ 11±0,8 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 20±2,7%, осыған сәйкес ИИ 10±2,2 жұмыртқа.

Қыс мезгілінде бұзауларда ИЭ 18,5±0,5 %, осыған сәйкес ИИ 8,0±0,3 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 13,1±0,9%, осыған сәйкес ИИ 0,5±0,1 жұмыртқа.

 

Ал мониезиоз инвазиясымен залалдануы  көктем мезгілінде бұзауларда инвазия экстенсивтілігі (ИЭ) 8,0±1,5 %, осыған сәйкес инвазия интенсиві (ИИ) 1,5±0,5 жұмыртқа.Сиырларда ИЭ 7,1±0,9%, осыған сәйкес ИИ 9,0±0,1 жұмыртқа.

Жаз мезгілінде бұзауларда ИЭ 7,0±1,5 %, осыған сәйкес ИИ 1,5±0,5 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 6,2±1,5%, осыған сәйкес ИИ 2,5±0,1 жұмыртқа.

Күз мезгілінде бұзауларда ИЭ 8,0±0,2 %, осыған сәйкес ИИ 1,2±0,2 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 7,1±0,3%, осыған сәйкес ИИ 2,1±0,2 жұмыртқа.

Қыс мезгілінде бұзауларда ИЭ 5,0±0,5 %, осыған сәйкес ИИ 1,0±0,3 жұмыртқа. Сиырларда ИЭ 3,1±0,2%, осыған сәйкес ИИ 0,9±0,1 жұмыртқа.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шығыс Қазақстан  облысы ірі қара малдарының гельминттермен экстенсивті инвазиялануының маусымдық  динамикасы

 

 

 

Жоғарыда жүргізілген  зерттеу жұмыстары бойынша Шығыс  Қазақстан аймағы шаруашылықтарында  ең көп кездесетін ірі қара малының  эймериозы және стронгилятозы. Көктем айында эймерийдің ИЭ 35-95%, қыркүйек-қазан  айлары аралығында эймерийдің ИЭ 30-80 % көрсетсе, қыс айларының ортасына қарай эймерийлердің ИЭ 35-45 % көрсетеді.

 Ірі қара малының  стронгилятозымен көктем айында  ИЭ 65-75%, қыркүйек-қазан айлары аралығында  ИЭ 40-60 % көрсетсе, қыс айларының ортасына  қарай  ИЭ 25-35 % көрсетеді. 

Ал мониезимен зақымдалу  көрсеткіші көктем айында ИЭ 45-55%, қыркүйек-қазан  айлары аралығында ИЭ 50-60 % көрсетсе, қыс  айларының ортасына қарай  ИЭ 25-35 % көрсетеді.

 

 

IV  Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясын емдеу және алдын алу шаралары

 

 

Соңғы жылдары әр түрлі  малдардың эймериоздарын емдегенде, алдын алу сульфаниламид препараттары кеңінен қолданылады. 

Қазіргі уақытта әртүрлі  жеке меншік шаруашылықтарында эймериозды-гельминтозды, аралас инвазиялар кезігеді. Осы шаруашылықтарда  емдеу, алдын алу шараларын жүргізгенде, аралас инвазиялық аурулар ескерілмеиді. Малдәрігерлік шаралар тек бір  бағытта жүргізіледі. Көбінесе гельминтоздарға  қарсы антигельминттіктер қолданып дегельминтизация жасалынады. Мониезиозға  қарсы қолданатын антигельминттіктер эймерийлерге қарсы, керісінше эймериозға қарсы қолданатын дәрілер гельминттерге  әсер етпейді.

 

1. Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясындағы қанның морфологиялық көрсеткіші

Малдар арасында инвазиямен залалдану тірі салмағының, қанның биохимиялық және морфологиялық  көрсеткіштерінің патологиялық өзгерістер тудырады  [145].

Искаков М.М., Сапарова Г.С., Зайцева  А.В. [146] бұзаулардың эймериялық-стронгиляттық  инвазиясы кезінде қанның кейбір биохимиялық кейбір көрсеткіштерін зерттеп, тәжірибелік топтағы бұзаулар қанында жалпы белоктың артқанын, альбумин және глобулиндер арасындағы қатынас бұзылғанын хабарлайды. Ірі  қара малдарының эймериозды-мониезиозды  инвазиясымен залалданғанда қанның морфологиялық өзгерістерін зерттеу  керек. Сол себепті біздің мақсатымыз ағзаларда болатын өзгерістерді зерттеу.

Малдар аралас ассоциативті инвазиямен залалдану кезінде тірі салмағында өзгеріс болады. Сонымен  қатар  малдар қаны биохимиялық және морфологиялық көрсеткіштері патологиялық өзгерістерге ұшырайды [145].

Искаков М.М., Зайцева А.В., Сапарова Г.С. [146] бұзаулардың эймериозды-стронгилятозды инвазиясы кезінде қанның кейбір биохимиялық көрсеткіштерін зерттеп, тәжірибелік топтағы бұзаулар қанында  жалпы белоктың артқанын, альбумин және глобулиндер арасындағы қатынастың бұзылғаны көрінеді.

Қанда гемоглобин мен эритроциттер мөлшерінің азаюы ауруға шалдыққан  малдың дұрыс азықтанбауымен, даму сатысы барысында эймерийлердің  механикалық тұрғыда ішектің  кілегей қабатының тұтастығын бұзып, қан құйылу процесін туғызумен түсіндіріледі.

Ал лейкоциттер мөлшерінің көбеюі организмнің эймерийлерге және олардың даму сатылары барысында  туындаған ішек жолдарындағы қабыну процестеріне қарсы тұру реакцияларының туындау себебімен байланыстырылады. Эймериозбен ауырған малдардың  қанының биохимиялық көрсеткішетірің  өзгеруіне мал денесінде бауырдың улануы орын алатындығы байқалып отыр. Соған байланысты белок алмасу процесінің бұзылуы туындайды.

Қанның морфологиялық  және биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу  ауруды дер кезінде анықтап, дұрыс  диагноз қоюда маңызды орын алады.

Зерттеу жұмыстары Шәкәрім  атындағы Семей мемлекеттік университеттің ветеринариялық медицина клиникасында жүргізілді. Зерттеуге эймериозға және аралас инвазияға шалдыққан 5 бас  ірі қара малдардың қаны тексерілді. Сонымен қатар тағы 5 бас ірі  қара малы бақылау тобына қойылды.

Тәжірибеде 1-2 жастағы ірі  қар малының орташа эритроцит  мөлшері 4,6-10±0,9; лейкоцит 6,1-10±0,9; гемоглобин 6,8±1,6; базофиль 0,98±0,22; эозионофиль 1,6±0,25; таяқша нейтрофиль 1,19±0,23;  сегментті нейтрофиль 10,5±2,8; лимфоцит 44±1,85; моноцит 2,8±0,97 мөлшерде болды.

Емдеудің  10 күні тексергенде  орташа эритроцит мөлшері 5,5-10±2,9; лейкоцит 6,8-10±0,9; гемоглобин 8,9±2,61; базофиль 0,79±0,22; эозионофиль 1,69±0,29; таяқша нейтрофиль 1,45±0,22;  сегментті нейтрофиль 10,9±1,8; лимфоцит 52,1±1,85; моноцит 3,3±0,9 мөлшерде болды.

Емдеудің  20 күні тексергенде  орташа эритроцит мөлшері 4,3-10±1,29; лейкоцит 7,3-10±0,9; гемоглобин 6,9±5,6; базофиль 0,81±0,22; эозионофиль 4,9±1,16; таяқша нейтрофиль 0,91±0,12;  сегментті нейтрофиль 15,7±1,8; лимфоцит 5,1±2,1; моноцит 3,5±1,23 мөлшерде болды.

Емдеуден кейін 30 күні тексергенде  орташа эритроцит мөлшері 5,8-10±2,2; лейкоцит 8,3-10±0,9; гемоглобин 8,9±3,1; базофиль 0,98±0,22; эозионофиль 5,8±1,26; таяқша нейтрофиль 1,9±0,32;  сегментті нейтрофиль 19,7±1,82; лимфоцит 60,1±2,1; моноцит 4,5±1,22 мөлшерде болды.

 

4.1.1.  Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясындағы қанның биохимиялық көрсеткіші

Ірі қара малының аралас ассоциативті инвазиясымен залалданған  малдарды емдеуге препараттар қолданғаннан кейін қанның биохимиялық көрсеткіштері  анықталды (10 кесте). Емдеу әдістеріне сульфамонометоксинді және қосымша гельмицит препараттары қолданылды. Емдеу алдындағы және емдеудің 30 күніндегі жалпы белоктың орташа көрсеткіштері 67,5±3,11-81,0±3,73 г/% (Р < 0,001), альбумин 62,9±2,9-63,7±2,93% (Р < 0,001). Альфа-глобулин 13,35±0,22-15±20% (Р < 0,001). Бето-глобулин 8,75±0,40-10,3±0,04% (Р < 0,001). Гамма-глобулин 16,4±0,75-17,4±0,80% (Р <0,001). АСТ 0,12±0,005-0,43±0,01 мкмоль/л (Р <0,001), АЛТ 0,11±0,005-0,36±0,016 мкмоль/л (Р < 0,001).

Емдеу алдындағы және емдеудің 30 күніндегі жалпы белоктың орташа көрсеткіштері 67,5±3,11-81,0±3,73 г/% (Р<0,001), альбумин 62,9±2,9-63,7±2,93 % (Р<0,001), бето-глобулин 8,75±0,40-10,3±0,04 %(Р<0,001), гамма-глобулин 16,4±0,75-17,4±0,80 % (Р<0,001), АСТ 0,12±0,005-0,43±0,01 мк моль/л (Р<0,001), АЛТ 0,11±0,005-0,36±0,016 мк моль/л (Р<0,001). Эймериозға шалдыққан ірі қара малының қанының көрсеткіші нормадан анағұрлым өзгергендігі көрінеді. Атап айтқанда жалпы белок мөлшері ауру малдарда төмендеген. Аспартатаминотрансфераза (АСТ) деңгейі жоғарлағанын байқаймыз. Бұл жағдайда белок синтездеуші қызметінің бұзылуымен түсіндіріледі. Қан сарысуындағы жалпы белок пен белок фракциялары – альбумин-глобулинді коэфицентінің өзгеру қарқыны ағзаның күйін, иммунологиялық жағдайын бейнелейді.

 

 

4.2 Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясын емдеу және алдын алу шараларына қарсы сульфамонометоксин мен панакур препараттарын қолдану

 

Ірі қара малының аралас ассоциативті инвазиясын емдеудің бір  тиімді әдісі анықталды.

Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясын емдеу және алды алу үшін сульфамонометоксин 55-60 мг/кг күніне 1 рет 5 күн қатарынан, панакур 40 мг/кг салмағына, сульфамонометоксин берген күннің бірінші күнінде қосып береді.

 

 

1. Ірі қара малдарының аралас ассоциативті инвазиясына қарсы сульфамонометоксин мен гельмицид препараттарын қолдану

 

Эймериозды-стронгилятозды инвазияның алдын алу сульфамонометоксинді малдың тірі салмағына 50 мг/кг күніне бір  рет 5 күн аралығында алғашқы күні гельмицид (175 мг оксиклозацид және 350 мг альбендазол) 1 таблетка берілді. Препараттарды  бергеннен кейін 3 күн өткенде  нәжістер Дарлинг әдісімен тексеріледі.

Нәтижесінде эймерии ооцисталары, стронгиляттардың жұмыртқалары сульфамонометоксиннің  эймерийлерге қарсы экстенсивтілігі 100 %, гельмицидтің стронгиляттарға  қарсы тиімділіктері жоғарыға сәйкес 100 %, және 100 % болады.