Шикізат сипаттамасы

Сапа көрсеткішінің сипатына байланысты осы формулалардың біреуін таңдайды. «Оң» көрсеткіштер үшін бірінші формуланы таңдайды, ал «теріс» көрсеткіштер үшін екінші формуланы таңдайды.

Мән qi >1 болған жағдайларда, берілген i-ші көрсеткіш бойынша бағала-натын өнім базалық үлгіден артық болады, егер qi = 1 болса, онда ол базалық үлгіге сәйкес келеді, ал егер qi < 1 болса, онда кем болады. Дифференциалдық әдісті пайдаланған кезде салыстырмалы көрсеткіштердің qi мәнін есептемеуге болады. Сапалы түрде әрбір і-ші көрсеткіш бойынша салыстыру нәтижесін белгілеу жеткілікті: өнім і-ші көрсеткіш бойынша базалық үлгіден артық болады, сәйкес келеді немесе одан кем болады. Көрсеткіштерді дифференциалдық әдіспен салыстыру нәтижесінде, сапалы түрде бағалаудың келесі нәтижелері қалыптастуы мүмкін:

- егер барлық мәндері qi > 1 болса, және де тым болмаса бір мәні qi ³ 1 болса, бағаланатын өнім сапасының деңгейі базалық үлгі деңгейінен жоғары болады (яғни, өнім барлық көрсеткіштері бойынша базалық үлгіден кем болмайды және тым болмаса біреуінен артық болады);

- егер барлық мәндер qi = 1 болса, бағаланатын өнім сапасының деңгейі базалық үлгінің деңгейіне тең болады (яғни, өнім барлық көрсеткіштері бойынша базалық үлгіге сәйкес келеді);

- егер барлық мәндері qi ≤ 1 болса, және де тым болмаса бір мәні 1-ден қатаң түрде аз болса, бағаланатын өнім сапасының деңгейі базалық үлгі деңгейінен төмен болады (яғни, өнім барлық көрсеткіштері бойынша базалық үлгіден артық болмайды және тым болмаса бір көрсеткіші бойынша одан кем болады). Сапаның салыстырмалы көрсеткіштері мәндерінің бір бөлігі qi > 1 болған жағдайларда, aл бір бөлігі qi < 1 болғанда (яғни өнім бір көрсеткіштері бойынша базалық үлгіден артық, ал басқалары бойынша олардан кем болады), дифференциалдық әдіс нәтиже бермейді.

 

Кесте 3.3.3

Өнімнің сапасын дифференциалдық әдіспен бағалау

 

Сапа көрсеткіштері	Базалық көрсет-кіш,	Бағаланатын өнімінің көрсеткіші,	Қатысты көрсет-кіштердің мәні,
Температура, °C	300	298	1,001
Қысым, мм	-25	-24	1,041
Күкірт оксиді IVвалентті SO2, %	12,23	11,79	1,037
Көміртек оксиді CO2, %	2,0	1,9	1,053
Оттек O2, %	13,26	13,00	1,02
Азот N2, %	63,74	62,95	1,013
Күкірт оксиді VI валентті SO3, %	0,77	0,78	0,987
Сутек H2O, %	8,0	7,0	1,143
Күшән As, мг/нм3	21	20	1,05
Фтор қышқылы HF, мг/нм3	132	131	1,008
Шаң мг/нм3	200	198	1,010

 

3.4 Өнім сапасынның деңгейін бағалаудың  кешенді әдісі

 

Күрделе өнімнің техникалық деңгейін бағалау үшін дара көрсеткіштердің көп санын есепке алуға тура келеді, бұл әр түрлі бағаланатын өнім сапасы деңгейі туралы шешімнің қабылдануын қыйынға соқтырады. Бұл жағдайларда қабылданатын шешімдер бойынша ұсыныстардың негізделуі бір санмен беріледі, ол таңдалған дара көсеткіштерді бір кешенді көрсеткішке біріктіру нәтижесінде алынады, бұл өнім сапасының деңгейін бағалаудың кешенді әдісін анықтайды.

Сапаның кешенді көрсеткіші бірнеше талаптарға жауап беруі керек:

Қайта ұсынушылық – олар бойнша оның сапасы бағаланатын бұйымның барлық негізгі сипаттамаларының ұсынылатындығы;

Бір сарындылық – қалған көрсеткіштерді белгіленген мәндері кезінде сапаның дара көрсеткіштерінің кез келгенінің өзгеруі кезінде бұйым сапасының кешенді көрсеткішінің өзгеруі;

Варияцияланатын параметрлерге сыншылдық (сезімталдық). Бұл талап сапасының кешенді көрсеткіші дара көрсеткіштердің әр қайсысының өзгеруіне келісімді әсер ету керек екендігінен тұрады. Кешенді көрсеткіш барлық дара көрсеткіштерді бағалау фунциясы болып табылады, ал оның сезімталдығы бұл функцияны бірінші туындысымен анықталады. Кешенді көрсеткіштің мәні қандай-да бір дара көрсеткіш рұқсат етілетін шектен шыққан жағдайларда әсіресе сезімтал болуы керек. Сонымен бірге сапаның кешенді көрсеткіші өзінің сандық мәнін едәуір азайтуы керек;

Нормаланғандық – кешенді көрсеткіштің сандық мәні сапаның салыстырмалы көрсеткіштерінің аса көп және аса аз мәндері арасында тұрады. Нормалау сипатындағы осы талап кешенді көрсеткішті өлшеу шкаласының ауқымын алдын ала анықтайды;

Сапаны кешенді бағалау нәтижелерінің салыстырымдылығы оларды есептеу әдістерінің бірдейлігімен қамтамасыз етіледі, олардың дара көсеткіштері өлшемсіз шамалармен өрнектелуі керек.

Бағаланатын өнім мен аналогтардың көрсеткіштері сәйкес көрсеткіштің максимум мәнге бөлінуімен нормаланады. Орташа өлшенген көрсеткіш оның аргументтері сапаның хі көрсеткіші және олардың салмақтылығының mi параметрлері болып табылатын тәуелділік ретінде салынады:

 

,                                                (3.1)

мұндағы нөмірлері бар аргументтердің сомасы, туындысы немесе басқа фукциясы.

 көрсеткіштері ретінде формулаға  көрсеткіштердің  салыстырмалы мәндері кіреді. салмақтылық параметрлері мына шартты қанағаттандыратын, өлшемсіз шамалар болып табылады:

 

,                                                   (3.2)

 

оларды көрсеткіштердің салмақтылық коэффициенттері деп атайды. Егер сома болса, орташа өлшенген көрсеткіштің түрі мынадай болады:

 

.                                                  (3.3)

 

Орташа өлшенген көрсеткіштің кемшілігі – салмақтылық коэффициентерінің субъективтілігі.

Кешенді әдістің басқа алуан түрлілігі интегралдық көрсеткішке негізделген әдіс болып табылады. Сапаның интегралдық көрсеткіші J – бұл өнім сапасының технико-экономикалық көрсеткіші, ол өнімді пайдалану немесе тұтынудан болатын Т қосынды пайдалы тиімділікті және өнімді пайдалану немесе тұтынудан болатын Ш қосынды шығындарды салыстыруға негізделген:

 

,                                      (3.4)

 

мұнда Т - өнімнің қызмет ету мерзімінднгі қосынды пайдалы тиімділік заттай немесе ақшалай түрде өрнектеледі;

Ш – қосынды шығындар ақшалай түрде өрнектеледі;

Шж – өнімді жасауға (сатып алуға) жұмсалатын күрделі шығындар;

Шп – өнімнің қызмет ету мерзімінде оны пайдалануға немесе тұтынуға жұмсаланатын ағымдағы шығындардың сомасы.

Өнімнің бір жылдан артық қызмет ету мерзімі кезінде интегралдық көрсеткішті мына формула бойынша есептейді:

 

,                                              (3.5)

 

мұнда t – өнімнің қызмет ету мерзімі, жыл;

 

,                                               (3.6)

мұнда ЕН – 0,15-ке тең болып алынатын, экономикалық тиімділіктің нормативтік коэффициенті .

Теңдеу келесі жорамалдар кезінде дұрыс болады:

- өнімді пайдаланудан болатын  жыл сайынғы тиімділік жылдан  жылға бірдей болып қалып отыр;

- жыл сайынғы пайдалану шарттары  да бірдей;

- қызмет ету мерзімі тұтас жылдар  санын құрайды.

Т тиімділік және Шп(t) пайдалану шығындары уақыт өткен сайын өзгеретін жағдай үшін, интегралдық көрсеткішті мына формула бойынша есептейді:

 

.                                    (3.7)

 

Өнімнің кейбір түрлері (мысалы, тоңазтқыштардың, радиоқабылдағыштардың, жиһаздың және т.б) үшін пайдалы тиімділік шамаларын анықтау қиынға соққан. Сондықтан базалық үлгі сапасының интегралдық көрсеткішінің шамасы түрінде бірге тең деп алынады. Сонда 3.5 – теңдеуге сәйкес мына теңдік орын алады:

 

.                                            (3.8)

 

Базалық үлгіден тек сараптық әдіспен ғана бағаланатын қасиеттерінің һ, саны бойынша және сапаның өлшенетін көрсеткіштерімен сипатталатын қасиеттерінің саны бойынша ерекшеленетін жаңа үлгі үшін, базалық мәндерден аз ғана ерекшеленген кезде, пайдаланудан болатын жылдық тиімділікті мына формула бойынша есептеуге болады:

 

,                                      (3.9)

 

мұнда - жаңа үлгінің жеке қасиеттерінің ерекшеліктерінен туатын тиімдікке түзетулер.

Түзетулердің мәндері мына формула бойынша анықталыды:

 

,                                                (3.10)

 

,                                         (3.11)

 

,                                            (3.12)

 

мұнда коэффициентерін эксперименттік әдіспен табады.

(3.10-3.12) формулалар есепке алынып, (3.9)-формула  мына түрді қабылдайды:

 

,                                  (3.13)

 

мұнда (3.8)-формула бойынша анықтайды.

Интегралдық көрсеткіштің кемшіліктері – тұтыну сферасының бұымдарға қолданылуының қыйындығы, шикізат пен материалдарға қолданылмауы, эргономикалық, эстетикалық және кейбір басқа қасиеттерді ескермеуі. Ол оларды пайдаланудан болатын тиімділік заттай немесе ақшалай түрде көрсетілетін бұйымдар үшін қолданылады. Кешенді көрсеткіштерді пайдалану кезінде баға сан болып табылады, сондықтан бағалардың салыстырымдылығы туралы тұжырым анық: бағаланатын өнім аналогтардың берілген тобымен анықталған сапаның сәйкес деңгейімен танылады, егер:

 

,                                          (3.14)

 

мұнда Кбө - бағаланатын өнім сапасының кешенді көрсеткіші;

- аналогтар сапасының кешенді  көрсеткішінің барынша көп және  барынша аз мәндері.

Егер < - бағаналатын өнім аналогтардың берілген тобының сапасы деңгейінен кем болады, егер > - онда одан артық болады.

«Өнім сапасы деңгейінің картасы» деп аталатын құжатта бағалар үшін қажетті сапаның көрскеткіштері туралы ақпарат бар.

3.4.1 Күкірт қышқылының сапа деңгейін бағалаудың кешенді әдісі

Өнімнің сапасын кешенді әдіспен бағалау үшін эксперттер өздерінің біліктілігіне сүйене отырып, өнім көрсеткіштердің санына тең балмен бағалайды. Өнімнің сапасын кешенді әдіспен бағалау үшін сапа көрсеткіштері мен сәйкес параметрлері көрсетілген 3.4 кестесін ұсынамыз.

 

Кесте 3.4

Өнімнің сапасын кешенді әдіспен бағалау

 

Сапа көрсеткіштері	Базалық көрсет-кіш,	Бағалана-тын өнімінің көрсеткі-ші,	Қатысты көрсет-кіштердің мәні,	Балл-дық баға,	Салмақ-тылық коэффи-циенті,
Температура, °C	300	298	1,001	11	0,167	0,167
Қысым, мм	-25	-24	1,041	10	0,151	0,157
Күкірт оксиді IVвалентті SO2, %	12,23	11,79	1,037	9	0,136	0,141
Көміртек оксиді CO2, %	2,0	1,9	1,053	5	0,076	0,08
Оттек O2, %	13,26	13,00	1,02	7	0,106	0,108
Азот N2, %	63,74	62,95	1,013	6	0,091	0,092
Күкірт оксиді VI валентті SO3, %	0,77	0,78	0,987	8	0,121	0,119
Сутек H2O, %	8,0	7,0	1,143	4	0,061	0,069
Күшән As, мг/нм3	21	20	1,05	3	0,045	0,047
Фтор қышқылы HF, мг/нм3	132	131	1,008	2	0,03	0,03
Шаң мг/нм3	200	198	1,010	1	0,015	0,015

 

Берілген жағдайда қатысты сапа көрсеткіштері жартысы бірден көп, ал қалған бөлігі бірден кем (берілген өнім бір көршеткіші бойынша базалық көрсеткіштен асып түссе, басқаларынан одан қалып қояды), дефференциалды әдіс нәтиже бермейді. Бұл жағдайда кешенді әдістің көрсеткіштің орташа өлшенгендігін қолданамыз.

Сапа көрсеткіштерін балмен бағалау арқылы анықтап, салмақтылық коэффициентін келесі формула арқылы анықтаймыз:

 

                                          (3.15)

 

мұнда mi – көрсеткіштің салмақтылық коэффициенті;

      аi – көрсеткішті балмен бағалау.

Содан кейін (3.3) формула бойынша орташа салмақтылық көрсеткішін анықтаймыз:

 

 

Кешенді әдісті жүргізу үшін өнімнің сапа көрсеткіштерін шет елдердің ең жоғарғы (3.5 кесте) және ең төмен (3.6 кесте) аналогты сапа көрсеткіштерімен салыстыра отырып қортынды шығара аламыз.

 

Кесте 3.5

Аналогты өнімнің ең жоғарғы сапа көрсеткіштерін кешенді әдіспен бағалау

 

Сапа көрсеткіштері	Базалық көрсет-кіш,	Бағалана-тын өнімінің көрсеткі-ші,	Қатысты көрсет-кіштердің мәні,	Балл-дық баға,	Салмақ-тылық коэффи-циенті,
Температура, °C	300	302	0,993	11	0,167	0,165
Қысым, мм	-25	-26	0,961	10	0,151	0,145
Күкірт оксиді IVвалентті SO2, %	12,23	11,80	1,036	9	0,136	0,141
Көміртек оксиді CO2, %	2,0	1,7	1,176	5	0,076	0,156
Оттек O2, %	13,26	13,36	0,992	7	0,106	0,075
Азот N2, %	63,74	64,95	0,981	6	0,091	0,089
Күкірт оксиді VI валентті SO3, %	0,77	0,81	0,951	8	0,121	0,115
3.5-кестенің жалғасы
1	2	3	4	5	6	7
Сутек H2O, %	8,0	9,0	0,888	4	0,061	0,054
Күшән As, мг/нм3	21	19	1,105	3	0,045	0,049
Фтор қышқылы HF, мг/нм3	132	130	1,015	2	0,03	0,03
Шаң мг/нм3	200	202	0,99	1	0,015	0,014