Криминалистикалық идентификация және диагностика

• нақты жекеленген объектінің тепе-теңдігін анықтау;
• қылмыстық және азаматтық істердің фактілік жағдайын аныктаудың құралы болып табылады» — деп көрсетеді.

Ол соттық идентификацияның басқа да ғылым салаларындағы идентификациядан айырмашылығы жок, оны әдеттегі классификациялық зерттеулер ретінде карастырып, соттық идентификацияны бөліп көрсетпеген.

Ал, М. В. Салтевский криминалистикалық идентификацияның ерекшелігін: «объектілерді жинау тәсілдерінің процессуальдық формасы ретінде ғана емес, сонымен қатар, дәлелдеу процесінде тендестірудің нәтижесін қоддану мен накты бір жеке объектілердің сәйкестігін анықтауда» деп карастырады.

Пікірлерді  қорыта келе мынаңдай тұжырымдар жасауға  болады:

• криминалистикалық идентификацияның мақсаты - сот өндірісі аясындағы материалды объектілердің тепе-теңдігін, сәйкестігінің бар немесе жоқтығын анықтап дәлелдемелер алу болып табылады және оларға байланысты арнайы әдістемелік талаптар қойылған;
• криминалистикалық идентификацияның маңызы — барынша қысқартыльш жинақталған объектілер шеңберінен жекеленген сәйкестікті (тепе-тендікті) анықтауда;
• криминалистикалық идентификация процесінің негізінде -идентификациялық белгілер жиынтығын салыстыру және бұл белгілердің сәйкестігі мен айырмашылықтарын бағалау жатыр;
• қорытындылар процессуальдық актілер (сарапшыныц қоры-тыңды актілері, хаттама) түрінде беріледі;
• химия, биологиялардан айырмашылығы идентификация қандай да бір мәселелерді шешу процесіне ие болады, яғни дәлелдеу тәсілінің біріне жатады;
• криминалистикалық идентификация тек занда көрсетілген субъектілермен ғана жүзеге асырылады.

Сонымен, жоғарыда көрсетілген анықтамаларды жалпылама қорыта келе, біз Л.Н. Мороздың берген анықтамасына жүгінеміз: «криминалистикалық идентификация — соттық дәлелдемелерді алу мақсатыңда заңда бекітілген әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, объектінің сәйкестігі мен айырмашылық касиетін көрсететін белгілерге салыстырмалы зерттеулер жүргізу процесі түрінде жүзеге асырылады».

Криминалистикалық идентификацияның маңызын бағалау өте күрделі процесс болып табылады. Идентификация - дәлелдеу тәсілінің өте кең тараған түрі. Идентификацияның кемегімен: қылмысқа дайындалу әрекетінің орнын, қылмыс жасалған, кылмыстың ізін жасырған жерлерді; қылмыскердің қылмысты жасауға қодданылған қару құралдарын; қылмыскерді, жәбірленушіні, қылмыстық қол сұғылған заттарды идентификациялауға және т.б. анықтауға болады.

Көріп отырғанымыздай, дәледдеу кезіңде  көптеген жағдайлар идентификациялауға жатады. Бірақта олардың әркайсысы әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мысалы: кылмыскердің жеке басын оның қолжазбасы, дауысы, бейне келбеті, аяқ, қол іздері, шашы және т.б. бойынша идентификациялауға болады.

Бүгінгі танда криминалистикалық  идентификация теориясы криминалистикадағы жеке ілімдердің ең жетілдірілген түрлеріне жататындығы осы жағдайлармен түсіндіріледі.

Кеңестік танымал криминалистердің барлығы да криминалистикалық идентификация мәселелерімен тікелей немесе жанама түрде айналысты.

Криминалистикалық идентификация  теориясы — тарихи жағынан жеке криминалистикалық теориялар арасынан ең алғаш пайда болып, білімді жүйелендіру құралы ретінде қалыптасқан ілім болып табылады.

Криминалистикалық идентификация  теориясының қалыптасуы мен даму тарихын төмеңцегідей 3 кезеңге бөліп көрсетуге болады:

1 -кезең — теориялық негізі мен оның негізгі жағдайлары және қағидаларының пайда бола бастауынан XX ғасырдың 50 жылдарына дейінгі кезендерді хронологиялық түрде камтиды;

2-кезең - бұл 80 жылдарға дейінгі әр түрлі идентификациялық зерттеу әдістемелерінің қалыптасу кезеңі;

3-кезең - криминалистикалық идентификация жағдайлары және т.б. қайтадан қарастырылып нақтыланатын кезеңдер жатады, ол бүгінгі танда орын алуда.

Криминалистикалық идентификация теориясы — қылмыстық оқига туралы дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектінің тепе-теңдігін анықтауға байланысты әдістемелік ұсыныстар мен тәртіп-ережелерінен тұратын ғылыми ілімдердің жиынтығы.

Криминалистикалык идентификация  процессуальдық және процессуальдық емес формасыңда қарастырылады.

Идентификацияның процессуальдык емес формасы қолданбалы және жедел болып екі түрге бөлінеді. Идентификацияның қолданбалы түрі — мұражай, ғылыми-зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады. Ал идентификацияның жедел түрі қылмыстык іс қозғалғанға дейін орындалады. Идентификацияның нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде қолданылады.

Идентификацияның процессуальды  формасы:

1. сот сараптамасы;
2. тану үшін көрсету;
3. объектілерді қарау шеңберінде жүзеге асырылады. Тану үшін көрсету және қарау тергеу әрекеттері шеңберіндегі идентификация тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде қолданылатын идентификация процессуальдық түрде өте кең таралған.

Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалистикалық идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес, сонымен қатар олардың табиғи қасиеттері мен басқада параметрлерімен байланысты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентификация түрлері ажыратылады:

• объектінің бір текке жататыңдығы;
• топтық қатынастылығы;
• жекеленген сәйкестігі анықталады. Идентификацияланатын объектінің табиғатына байланысты:
• нақты бір жеке объект бойынша;
• бүтінді бөлшек арқылы анықтау бойьшша;
• шығу (пайда болу) қайнар көздері бойынша. Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей түрлері бар:

• ойдағы бейне бойынша идентификациялау;

• жеке объектілерді материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау;
• шығу қайнар көздері бойынша идентификациялау;

• бүтінді бөлшек бойынша идентификациялау. 
Мысалы, табылған қолдың ізі арқылы сезіктіні идентификациялау жеке объектіні бейненің материалдық бекітілуі бойынша идентификациялауға жатады; оқиға болған жерде табылған сым-темір бөлшектерін сезіктінің автокөлігінің багажынан табылған сым-темір бөлшектерімен вдентификациялау — бүтінді бөлшек арқылы идентификациялауға жатады; бір сезіктіден табылған пакеттегі есірткіні екінші сезіктіден табылған пакеттегі есірткімен идентификациялау — шығу қайнар көзі бойынша идентификациялау түріне жатады.

Сонымен қатар, идентификацияны  жүргізу субъектісіне байланысты тергеу және сараптамалык идентификация деп бөлеміз.

Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс каруы, көлік кұралдары және т.б. идентификация түрлерін бөліп қарастыруға болады.

Криминалистикалық техниканың салалары бойынша - портретті (ауызша суреттеу), трасологиялық, баллистикалық, қол-жазбатану және т.б. түрлері бар.

II.2 Криминалистикалық идентификация объектілерінін

ұғымы (түсінігі). Идентификациялық белгілер және оның

классификациясы (жіктелуі)

Объект ұғымы - криминалистикалық  идентификация теориясының басты элементі. Объектілерді анықтау - идентификацияның зерттеу мазмұнына, яғни ғылыми зерттеулер қалай жүргізіледі және олар сот-тергеу тәжірибесінде қалай жинақталады деген мәселелерді шешуге әсер етеді. Криминалистикалық идентификация объектісінің түсінігі қылмысты тергеудегі криминалистикалық-техниканың, тактиканың, әдістемелердің даму деңгейімен байланысты.

XX ғасырдың 1 жартысындағы идентификациялық объект шеңбері мен XX ғасыр аяғыңдағы вдентификациялық объект шеңберінің арасында елеулі айырмашылықтар бар.

Криминалистикалық идентификация  объектілерінің түсінігіне байланысты пікірталастық талдаулар екі кезеңнен өтті.

Бірінші пікірталастық 1940 жыддары профессор С.М. Потаповтың мақаласының шығуына байланысты болды. С.М. Потапов криминалисгикалық идентификация объектісіне — заттарды, адамдарды, олардын ойлау қабілетін, әрекеттерін, құбылыс пен уақытты және басқаларды жатқызды. Профессор С.М. Потаповтың көзқарасы бойынша криминалистикалық идентификация объектісінің түсінігі материалдык заттармен құбылыс және ойлармен қамтылуы тиіс. Нақты айтқанда, объект ұғымына түсінік кең мағынада беріледі. С.М. Потаповтың мақаласына байланысты көптеген сыни еңбектер де жазылды. Жазылған сыни көзқарас жайындағы пікірталас 60 жылдары тоқтады.

Криминалистикалык идентификация  объектілеріне «дүниедегі қандай объектілерді жатқызуға болады» — деген сұрақтарға байланысты 70 жылдары жаңа пікірталастар туындай бастады.

Бір көзқарастар (бұл дәстүрлі идентификацияның өкілдері) бойынша криминалистикалық идентификация объектілеріне сыртқы құрылысы бар, толық тұрақты формадағы заттар жатқызылады. Ал бұл қатты денелер болып табылады.

Басқа көзқарастар бойынша, криминалистикалық идентификация объектілеріне кез келген субстанциядағы материалды денелердің қалыптасуынан тұратын заттар, яғни, қатты, сұйық, т.б тәріздес заттар жатқызылды.

Ганс Гросстың пікіріне байланысты кез келген материалды субстанциядағы объектілерді жекелей идентификациялау мүмкіндігі танылған.

XX ғасырдың екінші жартысынан бастап жоғарыдағы пікірлер бойынша көптеген объектілерді тендестіру жұмыстары сараптама тәжірибесінде ғылыми-техникалық құралдар мен аналитикалық әдіс-тәсілдерді кеңінен еңдіре отырып жүзеге асырыла бастады. Бұл мәселеге байланысты зерттеу әдістемесін өндеп жетілдірумен айналысқан криминалистердің арасынан Н.С.Митричевтің еңбегін атауға болады. В.С. Митричевтің бастамасымен объектілер шеңбері кеңінен қарастырылды, объектілерге қатты денелер ғана емес, сонымен қатар, сұйық, газ тәріздес, сусымалы заттар кеңінен енгізіліп дәлелдеу мүмкіндіктерін арттырды.

Криминалистикалық идентификацияның объектісі - жалпы қайталанбайтын идентификациялық белгілер жүйесі мен салыстырмалы тұрақты түрде болатын материалдық заттар болып табылады.

Идентификацияның объектісіне  тек қатты заттар ғана жатпай, сонымен қатар сұйық, сусымалы, газ тәріздес объектілер де жатады.

Объектілерді жекелеу  келесі ғылыми ережелерден құралады:

Біріншіден, материалдық дүниедегі объектілердін сапалылық және сандық жағынан анықталуы.

Екіншіден, материалдық  дүниедегі объектілердің салыстырмалы тұрақты болуы.

Осы негізгі қағидалар таным әдістерінің қандай да болмасын қолдану аясына байланыссыз тұрақты болып қалады.

Материалдық дүние объектілерін сапасы жағынан анықтау олардын жекелілігін көрсетеді, яғни объектілердің бір-бірінен ажыратылып, дүниенің шексіз әр түрлі екеңдігін көрсетеді: екі тамшы судың, талдың екі жапырағы, бір станокта жасалған детальдардың және т.б. объектілердің өзара ажыратылуы.

Сапа — объектінің жеке қасиеттерінен көрінеді, ол затпен бүтіндей байланыстырылып, толығымен қамтылады, одан бөлініп қарастырылмайды.

Әрбір объектінің өзіндік табиғи сапасы болады. Материалдық дүниедегі объектілер сапа жағынан анықталуымен қатар, сандық жағынан да қарастырылады.

Бір-біріне ұқсамайтын объектілердің  өзара ерекшелігі сапасы жағынан көрінеді, ал бір-біріне ұқсайтын объектілер сандық жағынан сипатталынады. Сапаға қарағанда сандық жағынан сипаттау объектінің мәнімен байланыспайды. Сандық өзгерістер объектінің бірден жойылуына әкелмейді. Сандық жағынан өзгерістердің өз шегіне жетуі басқа сапаға әкелуі мүмкін. Идентификация үшін сандық өзгерістердің шегін анықтау өте маңызды.

Әлемде барлық объектілер қозғалыста болады - бұл материяның қасиеті, оның тіршілік ету әдісі болып табылады. Біз бүкіл табиғаттың қозғалыста болып өзгеріске ұшырайтынын білеміз. Бірақ бұл процесте кез келген материалдық денелердің салыстырмалы тыныштықта, яғни бір қалыпта болатын кезеңдері де кездеседі.

Заттардың осы объективті қасиеті арқылы объектілердің белгілі бір уақыт арасында өзінің бейнесін сақтай отырып, оларды шексіз материаддық объектілердің арасынан бөліп анықтауға мүмкіндік береді. Яғни, олар сәйкестендіру арқылы анықталады.

Салыстырмалы тұрақтылық — бұл материяның қасиеті, ол болмаса объектінің сапалық жағынан анықталуы мүмкін болмас еді. Қозғалыстың үзіліссіз процесіне қарамастан сапа әр уақытта сақталынады.

Диалектика заңы бойынша  сандық өзгерістің шегі шарқына жеткенде, заттар бір сападан екінші сапаға өтеді. Идентификация үшін заттын салыстырмалы тұрақтылығы маңызды болып келеді, бірақ бір сападан екіншіге өту кезінде басты рөл атқарады.

Салыстырмалы тұрақтылық дәрежесі объектілердің әр ка-егориясы үшін жекеленген. Мысалы: адамның қол саусағының папиллярлы әрнектері өмір бойы өзгеріссіз бір қалыпта болады, олардың тек көлемі ғана өседі. Олар тек қана белгілі бір апатқа түсуден және т.б. жарақатталған, зақымданған не болмаса қандай да бір (ауруға байланысты) жара шығудан ғана өзгеріске ұшырап, қосымша жеке белгілері пайда болады. Адам өлгеннен кейін оның терісі шіріп жойылмайынша, папиллярлы өрнектер сол қалпыңда сақталады.

Идентификацияланатын  объектілер жіктелінеді. Жіктеліну негіздері әртүрлі:

1. Дәлелдеу мақсатына байланысты объектілер ізделінетін және тексерілетін болып бөлінеді. Ізделінетін объектілер дегеніміз - дәлелдеу үшін маңызды қылмыс және оның жағдайлары туралы мәліметтері бар объектілер. Тексерілетін объектінің белгісіне - табылған объектінің ізделініп отырған объекті екендігіне байланысты тергеушінің жорамалы жатады. Олар бірнеше болуы мүмкін және де идентификация арқылы олардан қажетті мәліметті ала аламыз.
2. Идентификациялық процесте объектілер атқаратын рөліне байланысты идентификацияланатын және идентификациялаушы болып бөлінеді. Идентификацияланатын объект — бұл тепе-тендігі анықталынатын объект. Идентификациялаушы объект — бұл объектінің көмегімен идентификацияланатын объектанықталады. Объектілерді идентификацияланатын және идентификациялаушы деп бөлудің әдістемелік маңызы бар. Тергеушіге ең алдымен объектінің идентификацияға жататын не жатпайтындығын анықтап алу керек. Мысалы: сыртқы құрылымы бейнеленген іздер табылғанда идентификацияға із қалдырушы объект жатады; бөлшектер табылған кезде бүтін зат бөлініп қалған бөлшек арқылы идентификацияланады; жаппай өндіріс өнімі табылған кезде өнімнің пайда болу көзі идентификациялауға жатады және т.б.
3. Материалдық ұйымдастырылу әдісі бойынша объектілер жеке және көптік болып бөлінеді. Жеке объектілер фазалық күйлеріне қарай қатты, сұйық, сусымалы, газ тәріздес болып бөлінеді; Көптік объектілер — морфологиясы бар және морфологиясы жоқ объектілерге белінеді. Мысалы: морфологиясы бар объектілерге — заттардың жинағы, механизмдер (сіріңке қорабы, сағат, қару-жарақ...), морфологиясы жоқ объектілерге — үйме дән, топырақ, құм, есірткі массасы жатады.
4. Идентификациялық зерттеу объектілері, сонымен қатар, зсрттелетін және салыстырма үлгілерге бөлінеді. Зерттелетін объектілер қылмыстық оқиғаға қатысты болуы мүмкін, мысалы, жәбірленуші немесе сезіктінің қолы қойылған құжат, оқиға болған жерден алынған қан дақтары және т.б.