Заңи жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері

Жоспар

Кіріспе………………………………………………………………….3

Негізгі бөлім.

1. Заңи жауапкершіліктің ұғымы………………………………..5

2. Заңи жауапкершілік түрлері……………………………….......7

    3. Заңи жауапкершіліктің жүзеге асырылуы……………….….22

Қорытынды……………………………………………………….23

Падаланған  әдебиеттер тізімі..............................................…….25

 

 

 

..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

Курстық жұмыс тақырыбы “Заңи жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері”.

Бұл курстық  жұмыстың мынадай мәселелер қарастырылады, яғни заңи жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және түрлері, заңи жауапкершіліктің жүзеге асырылуы, заңи жауапкершілікті болдырмайтын мән жайлар, заңи жауапкершіліктен босату негіздері.

Заңи жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы заңи жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық тәртіпке құқықбұзушылықтан келетін  зиянның алдын алу және жолын кесуде заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша  екі аса қажетті міндет тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заңмен қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы көмегімен жойылады, екіншіден,  құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып, қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.

   Заңи жауапкершілік туралы көптеген мақала, басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып бір тоқтамға  келе алмады. Бұдан шығатын қорытынды заңи жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықты.

Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда  болып және оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың болмауын тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз жылдықтармен жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты деуге болады.

    Мемлекет  және құқық теориясы методологиялық  ғылым бола тұра кейбір зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңи жауапкершілік пен құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.

Сондықтанда курстық жұмыста мемлекет және құқық теориясы қарастыратын ұғымдар, принциптер қарастырылады. “ Заңи жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері “ тақырыбы бойынша мақала, монография және басылымдарды  сонымен қатар әртүрлі оқу әдебиеттеріндегі қайнар көздерді оқу,  тақырыптың мазмұнын ашып зерттеуде анағұрлым толықтай зерттеуге үлкен мүмкіндік береді.

 Сонынмен  бұдан курстық жұмыстың мақсаты шығады:

• “ Заңи жауапкершілік және олардың түрлері, ұғымы және түсінігі” тақырыбы бойынша жеке зерттеу.
• Зерттеу тақырыбы бойынша  (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер пайдалану.
• Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.Заңды  жауапкершіліктің ұғымы

Заңи жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңи жауапкершілік туралы көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салыстыру мүмкін емес.

Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның  қоғамға  және мемлекетке, басқа тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір талаптарды орындауы.

Жаупкершілік  тар мағынада немесе әлеуметтік –  заңдық мағынада құқықбұзушылық жасаған  тұлғаға заңда көзделген тәртіппен  мемлекеттік мәжбүрлеу шарасын  қолдану.

Заңи жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады¹.

Заңи жауапкершілікті сипаттайтын негізгі белгілер:

1) ол ерекше  мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратына  сүйенеді, бұл құқық нормасымен  қарастырылған санкцияны жүзеге  асырудың нақты нысаны;

2) қоғамға қауіпті  құқық бұзушылық жасаған уақыттан бастап пайда болады;

3) іс жүргізушілік  нысанында қолданылады.

Осы аталған  белгілер заңи жаупкершіліктің міндетті белгісі болып табылады.

    Адамның  іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік  қағидалармен сәйкес реттеліп  отырады. Адам  өмір сүретін  қоғамдық ортада оның сана-сезіміне, іс-әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған адамды жұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.

    Адамгершілік  принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып,  дәстүр, сондай-ақ құқық ережелері  т.б әлеуметтік қағидалардың негізі  болып саналады. Бұған адамның  күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз,  көзіңіз жетеді. Мысалы, кім ұрлық  жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-ұяттық принциптерге сүйенеді.

     Егер  адамдардың басым көпшілігі заң  нормаларын сақтап, оның ережелерін  дұрыс орындайтын болса, онда  қоғам тыныштықта өмір сүретін  болады. Мұндай қоғамда әрбір  адам тыныштықта қалыпты өмір  сүреді, өзінің денсаулығын, дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық ортаның қалыпты өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік қасиеттер де төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді.

    Әрине,  адамдардың басым көпшілігі адамгершілік  нормаларды аяққа басып, тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай қоғамның болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік тәрбиені күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып, үнемі бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет деген не екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне асырылатын болса, адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Заңи жауапкершіліктің түрлері

Жалпы заңи жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:

• Қылмыстық жауапкершілік.
• Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік.
• Азаматтық – құқықтық жауапкершілік.
• Әкімшілік жауапкершілік.

Осы аталған  жауапкершілік түрлеріне жеке –жеке  тоқталып кетейік.

 

Еңбек және тәртіп жауапкершілігі туралы

    Кеңестік Конституциядан Қазақстан Республикасы Конституциясының айырмашылығы-еңбек етуге міндеттілік белгілемейді. Еңбекке қабілетті әрбір адам қайда еңбек ететінін, қандай жұмыспен шұғылданатынын өзі шешеді. Егер адам кәсіпкерлік еңбекпен шұғылданса, еңбекпен, жұмыс уақытымен, демалыспен байланысты мәселелерді өзі шешеді. Егер адам мемлекеттік ұйымға, қоғамдық не жеке меншік мекемеге жұмысқа орналасса, онда жұмысшының міндеті мен жауапкершілігі еңбек заңына байланысты шешіледі. Мұнда мәселе жұмысшы мен жұмыс берушінің құқығына, міндеті мен жауапкершілігіне орай шешіледі.

    Конституция азаматқа  еңбек бостандығына, еңбектің, мамандықтың  түрлерін таңдауға еркіндік құқығын  береді. Бұл-азамат заң жүзінде  тыйым салынғаннан басқа еңбектің  кез келген түрімен шұғылдануына болады, ол мемлекеттік, жеке мекемелерге, кәсіпорындарға жұмысқа орналаса алады.Демек, Қазақстан азаматы шетелдік азаматтарға қарағанда жұмысқа орналасу жөнінде кең мүмкіндікке ие. Мысалы, шетелдік азамат, ереже бойынша мемлекеттік қызметке қабылданбайды. Республика азаматы бос тұрған қызмет және жұмыс орнын алу жөнінде басқалардан артықшылық құқықты пайдаланады. Адам құқығы жөніндегі халықаралық-құқықтық актіде адамға заң жүзінде еңбек етуге міндеттеу-еңбек етуге мәжбүрлеу, яғни құлдық еңбек деп таниды. Конституция белгілі бір жағдайда ғана азаматқа еңбек етуге мәжбүрлік жасайды. Сот үкімі бойынша, төтенше немесе соғыс жағдайында ғана еңбектенуге мәжбүр етуге болады. Әрине, бұдан еңбек етуге міндеттейтін заңның жоқтығы дені сау, еңбекке жарамды адам еңбек етуіне болмайды деген мағына тумауы керек. Кәмелетке толған әр адам өзін, өзінің отбасын еңбек етіп асырап-сақтауы керек. Бұл оның адамгершілік парызы. Бұл парыз- оның Конституцияда жазылғандай заңи парызы. «Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті»( Конституция, 27  -бап).

    Заң еңбекпен  байланысты салада кез келген  алалаушылыққа тыйым салады. Әрбір  азамат өзінің еңбек жөніндегі  құқығын басқалармен тең түрде  пайдалана алады. Мұның өзі  ешкімнің еңбек туралы құқығына шек келтірмейді, сондай-ақ жұмысқа орналасу кезінде ешкім өзінің жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дәулетіне, лауазымдық дәрежесіне, тұрған жеріне, діни ерекшелігіне және басқа да жағдайына қарай артықшылықты пайдалана алмайды деген сөз. Сонымен бірге еңбек құқығына шек келтіру деп саналмайтын кейбір жағдайлар да бар. Жұмысқа қабылданарда адамның мамандығы, кәсібі, мамандық ережесі еске алынады. Жұмыс процесінде іскерлік сапасы, еңбек ету үстіндегі ісінің нәтижесі де есепке алынуы мүмкін. Егер адам еңбек ету кезінде алалаушылыққа кездессе (жұмысқа қабылданарда, жұмыс процесінде т.с.с.), онда ол сотқа шағынуға құқылы. Егер сот алалаушылыққа жол бермеу жөнінде шешім қабылдайды. Сонымен қоса, сот кінәлі адамнан жапа шеккен адамның көрген зиянын өндіріп алуды міндеттейді.

    Жұмыскердің  қандай құқықтары бар? Әрбір  еңбек адамының құқықтары төмендегідей. Еңбек жағдайы қауіпсіздік пен  гигиена талабына сай болуы  керек. Бір түрлі еңбекке әр  адам бір мөлшерде, тең еңбекақы  алуы керек. Еңбекақы мөлшері заң белгілеген мөлшерден кем болмауы тиіс, бұл жөнінде заң еңбеккерді жұмыс берушіден қорғап отырады. Жұмыс уақытының ұзақтығы заңмен бнлгілінеді, жұмыс беруші оны өз еркімен ұзарта алмайды. Жұмысшының демалыс күндері, мейрам күндері, жыл сайынғы төлемелі еңбек демалысы кезінде демалуға және мамандығын дайындауға және мамандығын көтеруге құқығы бар. Жұмысшы еңбектегі міндетін орындаумен байланысты денсаулығына немесе еңбек ету ұжданына, мүлкіне зиян келтірілсе, оны төлеуді талап етуге құқықты. Егер жұмысшының еңбек құқығы бұзылса, онда ол сотқа дейін шағым етіп, өз құқығын қорғай алады. Жұмысшының кәсіподақтар ұйымына мүше болуға құқығы бар. Жұмыссыздықтан қорғануға, сондай-ақ жұмысынан айырылған кезде әлеуметтік кепілдік алуға да құқықты.

    Заңда  белгіленгеніндей, азамат 16 жасқа толған  соң еңбек келісімшартын жасауға  құқығы бар. Ал 15 жасқа толғандар  еңбек келісімшартын ата-анасының  немесе қамқорлыққа алған кісінің  келісімі бойынша, немесе өз  алдына еңбек етуге дайындала  жүріп, бос уақытында оқу кезінде жасаса алады. Орта білім алған жағдайда немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастаған жағдайда да келісімшарт жасала береді. Сондай-ақ ата-анасының біреуінің келісімімен (қамқоршысы, қорғаншысы) жеке еңбек шарты 14 жасқа толған оқушымен жасалына береді. Жұмыс оқушының оқу процесіне, денсаулығына зиян келтірмейтін болуы керек.

    Кәмелеттік  жасқа толмаған жасөспірімдер  Қысқарған жұмыс уақыты бойынша  еңбек ете алады және де  еңбек ақысы қысқартылмайды. 14-тен  16 жасқа дейінгі оқушылар үшін  апталық еңбек уақытының ұзақтығы 36 сағат болып белгіленеді. 18 жастан төменгі жұмысшыларды түнгі жұмысқа және де жұмыс уақытынан тыс жұмысқа, зиянды және қауіпті жағдайдағы еңбекке пайдалануға болмайды.

 

Тәртіпсіздік мінез-қылықтың әкімшілік міне-қылықтан айырмашылығы бар. Тәртіпсіздік жасайтын азамат- тек жұмысшы (қызметші) оның үстіне ол жұмыс орнында немесе сол жұмыспен байланысты болады. Ал әкімшілік тәртіп бұзушылықты 16 жасқа толған және оданда ересек кез келген азамат жасауы мүмкін. Тәртіпсіздік мінезді жұмысшы ішкі еңбек орнында, белгілі бір жұмыс берушінің алдында көрсетеді, ал әкімшілік мінез-қылық мемлекеттік басқару орнында жалпы тәртіпті бұзу қылығымен ерекшеленеді. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзу (ұсақ бұзақылық ), жол ережесінің тәртібін бұзу, төлқұжаттық тәртіпті бұзу т.с.с. Тәртіп бұзушылыққа тәртіптік шара қолданылады. Әкімшілік тәртіпсіздікке ерекше әкімшілік жаза қолданылады. Мысалы, жүргізушілік құқығынан айыру, әкімшілік тұтқындау, ақшалай айып салу т.с.с. Тәртіпсіздік шараны жұмыс беруші еңбекке қатысы бар өзінің жұмысшысына қолданады. Әкімшілік жазаны арнайы орган өзіне берілген құқықпен тәртіп бұзушыға қолданады. Мұндай органдар-атап айтқанда, мемлекеттік, санитарлық және басқа инспекциялар, ал жұмыс беруші әкімшілік еңбек келісімшартындағы көрсетілген шаралар бойынша қолданады.

Әкімшілік жазалау  шаралары белгіленген тәртіп бойынша  қолданылуы тиіс. Мұның өзі әкімшілік  шараларды әкімшілік басшысына  жұмысшының өз басы жақпағанына қарай  емес, тәртіпсіздік қылығына қарай  қолданады. Әкімшілік жауапкершілікті өздеріне тәртіптік өкімет билігі берілген лауазымды адамдар, арнайы органдар қолданады. Мысалы, мектепте мұндай билік оқу ісін басқарушыға емес, директорға ғана берілген. Тәртіпсіздік қылық үшін тек нормативтік құжаттарда көрсетілген шаралар ғана қолданылады. Бір тәртіп бұзушылық іске бір шара ғана қолданылатынын ескерген жөн.