Қылмыстық жауаптылықтың негіздері

        Қылмыстық жауаптылық мемлекеттік  заң шығарушы органы арқылы қылмыстық  жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті  кінәлі түрде  істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді.

        Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық  заңда көрсетілген нақтылы бір  қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады.Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа  қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т.б.Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын  түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады.

       Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы  бұзудың нәтижесі, қоғамға қауіпті  іс-әрекеттің көрінісі болып табылады.Қылмыс істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды.Қылмыстық заң бойынша  жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер  үшін қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген  зиянның көлеміне, қылмыстың жасалу тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала  отырып жүзеге асырылады.

       Қылмыстық жауаптылық өзіне  тән ерекшелегімен оқшауланған  құқылық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады.

       Қылмыстық жауаптылық - өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік  күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.Өйткені  мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген  күшпен орындалуға тиісті шараларды  қолдануды жүзеге асырады.Яғни, қылмыстық  жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнының өзі сол субьектіге қылмыстық  жауаптылық жүктей отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.[2,69-74]

       Қылмыстық жауаптылықтың  мазмұны (теріс қылыққа моральдық  саяси баға беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және заңдылық (қылмыс істеген  адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).Бұлар қылмыстық жауаптылықтың  маңызды, мәнді екі бөлігі болып  табылады.

        Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп- қылмыс заңы бойынша қылмыс деп  белгіленген нақты іс-әрекетті істеген  адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары  арқылы мінеушілігін ( айыптаушылығын) айтамыз.

        Қылмыстық жауаптылық-қылмыстық  құқылық қатынас мәселесімен  тығыз байланысты.Бұл байланыс екі  жақты көрініс арқылы белгіленеді.Біріншіден, қылмыстық құқылық қатынас қылмыстық  жауаптылық сияқты істелген қылмыстың  құқылық зардабы.

       Яғни, нақты қылмыс жасалмаса  қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық  құқылық қатынас та жоқ.Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен  бірге бір мезетте істелген қылмыстың  салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда  болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады.Тараптардың  арасында қылмыстың субьектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің  атынан өкілдік алған органдардың  арасында тиісінше құқылық қатынастар пайда болады.Қылмыстық құқылық  қатынас бір жағынан мемелекет  атынан әділ соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот  органдарымен, екінші жағынан қылымыс  істеген субьектінің арасындағы қатынас болып табылады.Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.

        Олар істеген қылмыстың  фактісіне қатысты:істелген қылмыстың  құрамы қандай, кінәнің нысаны, дәржесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа  жанасушылық болады ма және т.б.Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары, жазадан  босату сияқты мәселелерге байланысты болады.[3,30-33б]

        Қылмыстық құқылық  қатынас іс жүргізу құқықылық  қатынастармен тығыз байланысты.Өйткені,  қылымыстық құқылық қатынас қылымыс  істеу фактісіне байланысты болады.Істелген  қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу,сотта  қарау мәселелері қылмыстық іс  жүргізу құқылық қатынастар арқылы  дамып, жүзеге асырылады.Бұл қатынастар  субьектімен мемлекеттің

        Қылмыстық құқылық қатынастар субьектілері заң бойынша айрықша  құқықтар мен міндеттерге ие болады.Қылмыскер  құқықтық қатынастың обьектісі болып  танылады.

        Мемлекет қылмыскерді  жазалай отырып, басқаларды қылымыс  істеуден сақтандырады және сотталған  адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады. Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскерде мемлекетке өз көзқарасын білдіретін қатынастың субьектісі ретінде көрінеді.Мұндай жағдайда мемлекет осындай қатынастың обьектісі болып қалады.

        Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың  жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды.Тек  соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылады.Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен  мемлекет арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық  құқықтық қатынастың орын алғандығын бекітеді.

        Қылмыстық құқылық қатынас  мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмысытың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен  ғана шектеліп қоймайды.қылмыскер тиісті үкімет органының күштеу арқылы ықпал  ететін обьектісі ғана емес, белгілібір құқықтардың субьектісі де.Өйткені  жазалау шаралары оған оның жасаған  қылмысының табиғатына осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни сакцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі  жаза тағайындау туралы ережелерге сай  жүзеге асырылады.Сондықтан да қылмыстық  құқылық қатынас мемлекеттің  қылмыскер жөніндегі құқығын  белгілеп қана қоймайды, сонымен бірге  әділ соттылықты жүзеге асыруда дарындылықтың  кепілі ретінде

       Адамның қылмыстық жауаптылығы  оған сот тағайындаған жазаны өтеумен  жүзеге асырылады.Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң жойылады.Бірақта  қылмыстық жауаптылық барлық уақытта  да жазаны өтеу ретінде жүзеге асырылмайды.Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады  делік.Мұндай ретте қылымыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен  мемлекет арасындағы) жүзеге аспайды.Қылмыс жасаған кінәлі адамегерде ол ауыр қылмыс жасаумен байланысты болса, қылмыстық  жауаптылыққа және жазаға тартылады.Бірақта  қолданып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған  адамға жаза тағайындалуы міндетті емес.Мысалы, Қылмыстық кодекстің 68- бабының 1,2-бөліктерінде «қылымыс белгілері бар әрекет жасаған  адамды егер сот істі қараған кезде  жағдайды өзгеру салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін».

        Бірінші реткішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды, егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін делінген.осы бапта қылмыстық жауаптылықтан босату негізі көрсетілген.Ал Қылмыстық кодекстің 74- бабының 1-бөлігінде: «кішігірім және ортша ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе бпасқада төтенше мән-жайларының салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот жазадан босатуы мүмкін» деп көрсетілген.Мұнда қылмыстық жазадан  босатудың негізі ғана көрсетілген.Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай жаза тағайындалатын және жаза тағайындалмайтын болып екіге бөлінеді.Жаза тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады.Ал жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалау фактісі де бар.Осыған байланысты  қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық құқылық түсінік екендігін оның жазасыз ақ қолдананылатындығын және орындалатынын  көреміз. Қылмыстық жауаптылықсыз жаза тағайындау мүмкін емес.Сонымен, қылмыстық жауаптылық және жаза өзара бір-біріне ұқсас емес ұғымдар екендігін аңғарамыз.[4,8-10б]

        Біріншіден, қылмыстық жауаптылық қылмыс жасалған адамның өз істегеніне қылмыстық заңға сәйкес жауап  беруге міндетті екендігі ретінде қарастырылады.

        Екіншіден, қылмыстық жауаптылық деп әлгі көрсетілген міндеттің  жүзеге асырылуы, яғни ақыры қылмыстық-құқықтық шама санкциясының жүзеге асырылуы танылады.

        Үшіншіден, соңғы жылдары  қылмыстық жауаптылық оң (позитивтік) тұрғыда (позитивтік қылмыстық жауаптылық дейтін) қарастырыла бастайды, бұл  жауаптылық негізінде жеке тұлғаның құқыққа сәйкес тәртібінде және оның қылмыстық заң тыйым салған қылмысты іс-әрекетті жасамау керектігін түйсінгендігінде жатыр.

 

1.2. Қылмыстық жауаптылықтың  негіздері

 

Қылмыстық жауаптылықтың  негізін дұрыс анықтау құқық  қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады.

        Қылмыстық құқық бойынша  қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген  қылмыс құрамының барлық белгілері  бар іс-әрекетті істеу болып табылады (3-бап).Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенде, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана немесе абайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс-әрекетте қылмыс құрамының болуы болып табылады.

        Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында  ғана ашып көрсетіледі.

       Адамның (қылмыс субьектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген  қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсыздықтан  істеуі (қылмыс субьективті жағы) қылмыс құрамының белгілері болып табылады.

       Қылмыстың обьектісі болып  табылатын қылмыстық заң қорғайтын  қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық  кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен, Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыс құрамы болатынын білдік.Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде  бір белгісі жоқ болса ол қылмыстық  жауаптылыққа тартылатын негіз жоқ.

Заң жүзіндегі жауаптылық құқық бұзушылықтан барып, яғни қорғалатын құқық қатынастарының нәтижесінен (олардың негізінде құқық шамасын  бұзу, құқыққа қарсы қылық жатыр) туындайды. Тап сондай-ақ, қылмыстық  жауаптылық оларды дәстүрлі түрде түйсінгендегі  қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынастардың  нәтижесі болып табылады. Сондықтан, қылмыстық жауаптылық ұғымы қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынастардың  мазмұнына байланысты болғанда ғана айқындалуы мүмкін.

Әдетте, құқықтың адамдардың еріктілік тәртібіне әсер ететіндігі белгілі болса, ал құқықтық реттеудің  көздегені қоғамдық қатынастар екені  даусыз. Қылмыс оқиғасы құқықтық қатынастардың  үш түрін: қылмыстық-құқықтық, қылмыстық-орындаушылық және қылмыстық-процессуалдық түрлерін туындатады. Бұл қатынастар ішінара  тығыз байланысты, сондықтан қылмыстық-құқықтық қатынастарды қылмыстық-құқықтық реттеудің  көздеген нысанасы ретінде ара жігін  айыру үшін, әрбіреуі ілгеріде көрсетілген  құқықтық қатынастардың әрқайсысына  қатысы бар мына элементтерді анықтау  қажет:

а)олармен байланысты тиісті құқықтық қатынас пайда болатын  заң жүзіндегі фактілер;

ә) құқықтық қатынастардың  субъектілері;

б)құқықтық қатынастардың  пайда болған және тоқтаған уақыты;

в)құқықтық қатынастар субъектілері құқықтары мен міндеттерінің  мазмұны.

Тек қылмыстық-құқықтық, қылмыстық-процессуалдық  және қылмыстық-орындаушылық құқық  қатынастарының аталған бөлшектерін (компоненттерін) салғастырып қана біз қылмыстық-құқықтық реттеудің  қатынасын белгілей аламыз.

 

Құқық қатынасы әрдайым заң  жүзіндегі фактіге сәйкес туындайды. Қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынас  үшін ондай факті жеке тұлғаның қылмыс жасауы болып табылады1. Бұл ережеге  кейбір криминалистер қарсы пікір  айтып та жүр. Осыған орай, қайсыбір авторлар қылмыстық-құқықтық қатынастың басталуын қылмысты істің қозғалуымен  байланыстырса, енді біреулері, оны  жеке тұлғаның айыпталушы ретінде жауапқа  тартылуынан бастайды, ал үшіншілері қылмыстық-құқықтық қатынастар, тек  қана, айыптау үкімі шығарылған (немесе, оның заңды күшіне енген) сәтте туындайды  деп есептейді.

Қылмыстық құқық теориясында  қылмыстық жауаптылық негіздерінің проблемасы, әдетте философиялық және заң жүзіндегі аспектілерге қарастырылады. Алғашқысы мынадай сауалға берілетін  жауаппен байланысты: адам қылмыстық  тұрғыда өзі жасаған қылмысқа қашан және неге жауап бере алады? Жобалап айтқанда, сонау XVIII ғ. бастап бұл тұрғыда философия мен  құқықтануда детерминистер (детерминизм  — барлық құбылыстардың жалпылама  заңды түрдегі байланысы мен  себепті өзара қисындастығы жайлы  ілім) мен индетерминистер (ондай  байланыстарды жоққа шығаратындар) арасындағы пікірталас әлі де толастар емес.

 

Индетерминизм философиядағы  идеалистік ағым ретінде сайып келгенде сыртқы шарттар мен жағдайлардан тәуелсіз толық (абсолютті) ерік бостандығын  мойындауға арқа сүйеді (Кант). Және бұл  тұрғыда қылмыскердің зілді еркі қылмыстық жауаптылық негізі болып  саналады.

Ал философиядағы детерминистік  ағымның өкілдері жауаптылық негізіне басқа қырынан келді. Оның өзі  механикалық және диалектикалық  детерминизм ретінде бой көрсетті. Алғашқысының тұжырымына қарағанда  адам — сыртқы жағдайлардың қолындағы "соқыр" ойыншық іспеттес. Оған салса, адам ешқашан да, ештеңеден  де бостандықта болмайды және оның әр қимылы сыртқы жағдайлармен құрсауланып  тасталған.[6,44-46]

Мұндай көзқарастарды  нағыз толық күйінде XVIII ғ. француз  материализмінің өкілдері дамытты. Оларды адам еркінің бостандығын  мойындамауға (теріске шығаруға) табиғат  пен қоғамдағы қажеттілік проблемасын  теңестіруге алып келді. Олар адамдардың қоғамдағы қылығы табиғаттағы кез-келген үрдіс тәрізді алдын-ала реттеліп қойылған деп санаған. Осы тұжырымдары  оларды санасы мен адам еркінің белсенді рөлін теріске шығаруға апарып соқтырған.

 

 

 

Қорытынды

 

Осы жұмысты қорытындылай келе “қылмыстық жауаптылық және оның негіздері: түсінігі мен мәні” мәселесін жүйелі түрде талдау барысында, кіріспе бөлімінде көрсетілген мақсат міндеттерге қол жеткізе отырып мынадай ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделген ой-қорытындысына келдім:

Қылмыстық жауаптылықтың  түсінігіне келсек, сонымен, қылмыстық  жауаптылық деп қылмыс заңы  бойынша  қылмыс деп белгіленген  нақты  іс-әрекетті істеген адамды  мемлекет атынан оның тиісті  органдары арқылы  айыптаушылығын  айтамыз.

       Қылмыстық жауаптылық  өзінің сипатына қарай жаза  тағайындалатын және жаза тағайындалмайтын  болып екіге бөлінеді. Жаза тағайындалмайтын  қылмыстық жауаптылық айыптаушылық  фактісімен аяқталады. Ал жаза  тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта  айыптаушылықпен бірге жазалау  фактісі де бар. Осыған байланысты  қылмыстық жауаптылық бұл жазаға  қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық  құқылық түсінік екендігін оның  жазасыз ақ қолдананылатындығын  және орындалатынын  көреміз.      Қылмыстық жауаптылықсыз жаза  тағайындау мүмкін емес. Сонымен,  қылмыстық жауаптылық және жаза  өзара бір-біріне ұқсас емес  ұғымдар екендігін аңғарамыз.  Негізгі бөлімде қылмыс құрамының  түсінігі мен элементтерін қарастырдым.