Қылмысқа қатысу ұғымы

 

1.Қылмысқа қатысу ұғымы

Қылмысты көбіне бір адам емес бірнеше адам жасайды, өйткені  біріккен қылмыстық әрекет арқылы қылмыс жасау жеңілдейді. Сондықтан да заңда бірге жасалған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін және олардың жауапкершілік негіздері мен шектерін айдаудың маңызы зор. Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. Қылмысқа қатысу барысында қылмыс жасауға бірнеше адамның қатысуы міндетті. Мұндай жағдайда бұл адамдар қылмыс субъектісінің белгілеріне ие болуы керек. Есі дұрыс емес немесе заңда белгіленген жасқа жетпеген адам ешқандай жағдайда да қылмысқа қатысушы деп танылмайды және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірігу қылмысқа қатысудың объективтік белгісі ретінде бірнеше адамдардың өз күштерімен бірлесіп әрекет жасауын білдіреді, олардың барлығы өз күштерін біртұтас қылмыстық нәтижеге қол жеткізуге бағыттайды. Қылмыстық нәтижеге қол жеткізу үшін күштерін біріктіргенде, қатысушылардың бірі қылмыстың объективтік жағын орындайды, ал басқалары қылмысты ойдағыдай жасауға және оны жасыруға барлық қажетті жағдайларды жасауға көмектеседі. Біріккен әрекеттер арқылы қол жеткізілген нәтиже барлық қатысушылар үшін біртұтас, ортақ бөлінбейді. Тек қасақана жасалған қылмыстардың ғана қылмысқа қатысы болуы мүмкін, ал қылмысқа қатысушы барлық адамдар қасақана түрде әрекет етеді. 

Екi немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бiрлесiп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. Қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында ең күрделi жəне маңызды мəселелердiң бiрi табылады. Бұл күрделiлiк көптеген факторларға байланысты түсiндiрiледi. Олардың iшiнде ерекше мəні болатындары - қатысушылықты құрайтын адамдар шеңберiн анықтау, қатысушылардың жауаптылығына ерекшелiктерiн жəне қылмыстық құқықтағы қатысушылыққа қатысты көптеген теориялық жəне заңнамаларын концепцияларды зерттеу.

Қылмыстық əрекет адамның  кез келген əрекетi сияқты жалғыз жасалуы  немесе бiр топ адам болып асырылуы мүмкiн. Əрине, бiр адамның жасаған  қылмысына қарағанда бiр топ  адамның жасаған қылмысы  қоғамға  қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi өзгешiлiгiмен  сипатталады.

Қылмысқа қатысушылықтың түсiнiгi туралы норма ҚР ҚК-ң 27- бабында  қарастырылған: «екi немесе одан адамның  қасақана қылмыс жасауға қасақана бiрлесiп  қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады анықтамадан көрiп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу тек бiр қылмысқа кемiнде екi адам қатысқан реттеушілік  танылады. Жалпы алғанда бiрнеше  адамның жасаған қылмысының қоғамға  қауiптiлiгi бiр адамның жеке қылмысының қауiптiлiк дəрежесiне қарағанда едəуiр жоғары болатыны белгiлi. Себебi, бiрнеше адамның қылмыс жасау күштерiн бiрiктiруi ойластырылған қылмыстық ниеттi ұтымды жүзеге асыруды жеңiлдететін қол сұғушылық обьектiсiне ауыр зиян келтiруге жəне қылмыс жасаудың жетiк амал-тəсiлдерiн қолдануға мүмкіндік бередi. Ондай қылмысты ашуда қиындық тудырады.Қылмыстық əрекеттiң ерекше нысанын құрай отырып, қылмысқа қатысушылық бiрқатар обьективтiк субьективтiк белгiлермен сипатталады немесе кейде оларды сандық жəне сапалық белгiлер деп те атайды.

Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерiне мыналар  жатады:

а). Қылмысқа кемiнде екi немесе одан да көп адамның қатысуы,

б). Қылмысқа қатысушылардың əрекеттерiнiң бiрлескен түрде  болуы немесе бұл əрекеттердiң  бiр-бiрiмен байланыста болуы.

Бiрiншi обьективтiк белгi бойынша қылмысты қатысушылықпен жасалған деп тану үшiн қылмысқа кемiнде  есi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адамның қатысуы қажет.Қылмыстық  жауаптылыққа қабiлетсiз, яғни есi дұрыс  емес немесе қылмыстық жауаптылық жасына жеткен

адаммен бiрлесiп қылмыс жасау  қылмысқа қатысушылықты құрамайды. Мысалы, егер ересек адам 10 жжасөспiрiмдi пəтер тонауға пайдаланса, мұнда жауаптылыққа қылмыстық орындаушысы ретiнде текадам ғана тартылады, ал жасөспiрiм қылмыстың құралына айналады.

Қылмысқа қатысудың екiншi обьективтiк белгiсi қатысушылардың арасындағы бiрлестiктiң болуын бiлдіреді. Бұл бiрлестiк белгiсi қылмыс жасаудың басталу кезеңiнен соңғы кезеңiне дейiн түгел орын алады. Бiрбелгiсi мына элементтерден құралады:

а). Əрбiр қылмысқа қатысушының  əрекетi басқа қатысушылардың əрекет жасауының қажеттi шарты табылады. Яғни, бiрiнiң белгiлi бiр əрекеттi жасауы екiншiлерiнiң нақты бiр əрекеттердi жүзеге асыруына болады,

б). Қылмыстан келген қоғамға  қауiптi зардап не қылмыстың жасалу оқиғасы əр қатысушының əрекеттері себептi байланыста болады;

в). Қылмыстың нəтижесi, зардабы  барлық қатысушыға ортақ болады.

Жоғарыда аталған бiрлестiк  белгiсiн құрайтын элементтердiң iшiнде  себептi байланыс ұғымының ерекше мәні бар. Себебi, егер қылмыстың зардабы  немесе қылмыстың жасалу оқиғасы  қылмысқа қатысушылар əрекеттерiмен  себептi байланыста болмаса, онда себептi байланыста əрекет жасамаған адамға қылм ылмыс жауаптылық туындамайды. Қылмысқа қатысушылықтағы себептi байланысты, қылмысты жасау оқиға мынадай  тұстарында, бiрiншi - қылмысқа қатысушылардың арасындағы байланыста, екiншi - қылмысқа қатысты əрбiр адам əрекетi нiң  қылмыстың зардабымен себептi байланыста болуын анықтау қажет.

Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерi қылмысқа қатысушылардың iшкi ойын немесе психикасының бағытын  бiлдiретiн субьективтiк белгiлермен тығыз байланысты.

Қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк белгiлерiне мыналар  кiредi:

а). Қатысушылардың қылмыс жасауға  қасақана бiрiгуi,

б). Тек қасақана қылмыстарды  жасауға бiрiгуi.

Белгiлi бiр қылмысты жасауға  қасақана бiрiгу деген əрбiр қылмысқа қатысушы өз iс - əрекетiнiң жəне қатысушылардың iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi екендiгiн  ұғынатындығын, сонымен бiрге бiрлескен  əрекеті туындайтын қылмыстық зардаптың  болатынын алдын ала бiлуi жəне зардаптың болуын тiлеуi немесе сол  түрде оған жол беруiн бiлдiредi. Сонда қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк  жағы тiкелей немесе жанама түрдегi қасақаналықпен сипатталады деген  сөз.

Бiрлесiп əрекет еткен  адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынасты табу олардың қылмысқа қатысу үлесiн, қатысушының жауаптылығын жекешелеуге көмегiн тигiзедi. Қылмысқа қатысушылардың қасақана əрекет етуi, олардың қылмыстың жасалуына  деген ой – ниет бiрлестiгiн бiлдiретiн  бiрден – бiр себеп табылады.

Субьективтi белгiлердiң екiншiсi - қылмысқа қатысу тек қасақана қылмыстарда  ғана орын алады д

бiлдiредi. Қылмыстық жауаптылық туралы заң абайсыз жасалған қылмыстарда  қатысушылықтың

алмайтындығын айтады, себебi бұл жағдайларда бiрнеше субьектiлер  бiр қылмыстық нəтижеге қол жеткiзуөздерiнiң  ерiктi күштерiн бiрiктiрмейдi. Сонымен  бiрге, егер адам басқа адаммен бiрiгiп  қылмыс жатқандығын ұғынбаса, бiрақ  оны ұғынуға тиiс жəне ұғынуға  мүмкiндiгi болса, бұл жағдайда да қатысушы орын алмайды.

 

2.Қылмысқа қатысушылардың  түрлерi

ҚР қылмыстық заңы қатысып  жасалатын қылмыстарды жасау  кезiнде атқаратын əрекеттердiң  сипаттамасы орындайтын рөлдерiн  ескерiп қылмысқа қатысушылардың мынандай түрлерiн қарастырады:

1). Қылмыстың орындаушысы,

2). Қылмыстың ұйымдастырушысы;

3). Қылмысқа айдап салушы;

4).Қылмыстың көмектесушiсi.

Қылмыстың орындаушысына  ҚК 28-бабының 2-бөлiгiнде мынадай анықтама берiлген: қылмысты

тiкелей немесе оны жасауға  басқа адамдармен бiрге қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есiнiң дұрыс  емес немесе қылмыстық заңда көзделген  өзге де мəн-жайларға байланысты қылмыстық  жауаптылыққа  болмайтын басқа  да адамдарды пайдалану жолымен  қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады.

Сонымен мынадай үш жағдайда қылмыс жасаған адамды қылмыстың  орындаушысы деп тануға болады:

1). Қылмысты жасауға тiкелей  қатысқан адам, яғни белгiлi бiр  қылмыстың обьективтiк жағын тiкелей  өзi

немесе iшiнара орындаған  есi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адам орындауш

танылады. Мысалы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобында С. деген азамат адам өлтiру қылмыс обьективтiк жағын құрайтын əрекеттердi жалғыз өзi орындаса.

2). Қылмысты жасауға басқа  адамдармен бiрге қатысқан адам  орындаушы деп танылады. Бiр қылмыс  немесе одан да көп орындаушы  болса оны қоса атқарушы деп атайды. Қоса орындаушылықта орындаушы танылған адамдардың əрекеттерi техникалық жағынан əртүрлi, бiрақ қылмыстың обьективтiк жағын  құрайтын заңдық əрекеттерi бiркелкi болуы керек. Егер заң бойынша қылмыс құрамы тек арнаулы субьект орындауы мүмкiн болса, онда қоса орындаушы ретiнде тек арнаулы субьектiлер танылуы қажет. Мыс: қылмыстарға қызметтiк, əскери жəне т.б қылмыстарды жатқызуға болады. Бұндай қылмысқа қатысушы тұлғалар айдап салушы немесе көмектесушiлер ретiнде қарастырылуы тиiс. Қоса орындаушылықпен жа

қылмыстарда орындаушы деп  танылған субьектiлердiң жауаптылығы  ҚК Ерекше бөлiмiнiң нақты бiр қылмастарда  қарастырған бiр бабымен сараланады.

3). Жасына, есiнiң дұрыс  еместiгiне немесе қылмыстық заңда  көзделген өзге де мəн–жайларға  байланысты қылмыстық жауаптылыққа  тартуға болмайтын басқа да  адамдарды пайдалану жолымен  қылмыс жасаған адам орындаушы  деп танылады. Қылмыстық құқық  теориясында мұндай орындаушылықты бiреу арқылы орындаушылық деп атайды. Қылмыстың орындалу тəсiлiне қарай бiреу арқылы орындаушылық əрекет жолдармен жасалады. Өзiнiң қылмыстық мақсатына қол жеткiзу үшiн жоғары да аталған жауаптылыққа қабілетті не қарсы тұруға дəрменсiз адамдарды пайдаланып қылмыс жасаған адамдардың қоғамға қауiптiлiгi  болуымен сипатталады, себебi олардың əрекетi қылмыстық заңмен қорғалатын екi бiрдей қатынасты

бағытталған.Субьективтiк  жағы бойынша қылмыстың орындаушысы  деп тануға негiз беретiн кез  келген əрекет  тiкелей немесе жанама қасақаналығымен сипатталады. Орындаушы  өзi iс-əрекетiнiң басқа қатысушыларыбiрге  жасаған iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк  сипатын ұғынады, өз əрекетiне қатысты  не ортақ қылмыс зардаптың болатынын  жəне болмай қоймайтынын алдын ала  бiледi жəне сол зардап тың тууын  тiлейдi не тiлемесе де саналы түрде  оған жол бередi.

Сонымен, қылмыстың орындаушысы  қатысушылықпен жасалатын кез келген қылмыстың мiндеттi қатысты тұлғасы. Басқа қатысушысыз қылмыс жасалуы  мүмкiн, ал орындаушысыз қылмыс жасалмайды. Сонымен қатысушылықпен жасалған қылмыстың  аяқталу деңгейi де осы орындаушының əрекеттерiмен анықталады орындаушы  қылмысты ақырына дейiн жеткiзбесе, басқа қатысушылардың əрекетi аяқталмаған  қылмыс сараланады.

Қылмыстың ұйымдастырушысы  – бұл:

1). Қылмыс жасауды ұйымдастырған  немесе оның орындалуына басшылық  еткен адам,

2). Ұйымдасқан қылмыстық  топты немесе қылмыстық қауымдастықты  құрған адам;

3). Ұйымдасқан қылмыстық  топқа немесе қылмыстық қауымдастыққа  басшылық еткен адам.

Қылмыстың ұйымдастырушысы  қылмысқа қатысушылардың iшiнде ең қауiптiсi, өйткенi ол қылмыс жасау тудырушы, жасалатын  қылмыстың түрiн, жасалу орнын, уақытын, тəсiлiн жəне зардаптың мөлшерiн  белгіленген тұлға болып есептеледi.

Қылмыстың ұйымдастырушысы  қылмыстың жасалуына басқа адамдарды  тартып, ұйымдасқан то

қылмыстық қауымдастықты  құру немесе оларға қатысушыларға жетекшiлiк  жасай отырып, қылмыстың басты  сатыларынан аяғына дейiн басқару  əрекеттерiн жасайды. Жоғарыда аталғандай, ұйымдастырушының негiзiнен үш əрекет: басқарудан, топты құрудан жəне топқа  жетекшiлiк етуден құралады. Өз қылмыс  ұйымдастырушы жеке немесе басқалармен  бiрге қоса орындаушы ретiнде жүзеге асыруы мүмкiн. Егер тұлға ұйымдастырушының қызметiн атқарса, онда ол қылмыс құрамын  орындауға тiкелей қатыспайды. Мысалы адамды жалдау арқылы қылмыс жасау  кезiнде оның əрекетi ҚК Жалпы бөлiмi нормаларының немесе жауаптылықты көздейдi. Егер тұлға бiр уақытта ұйымдастыру  шылықпен бiрге қылмыстың орындаушысытабылса, онда оның жауаптылығы ҚК Ерекше бөлiмiнiң  нормаларымен анықталады.Қылмыстың  орындаушысына қарағанда ұйымдастырушы  тек тiкелей қасақаналықпен ғана əрекетҰйымдастырушы деп танылған тұлға өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға  қауiптi екендiгiн ұғынады, сол iс-əрекет

нəтижесiнде қандай да бiр  қоғамға қауiптi зардаптардың болатынын  жəне болмай қоймайтындығын  бiледі жəне сол зардаптардың тууын тiлейдi.

Сонымен, ұйымдастырушының қызметi қылмысқа қатысушылар дың  барлық жиынтық əрекеттерiн бiрiктіреді.

Ол өзi ұйымдастырған барлық қылмыстар үшiн жауаптылыққа тартылады.

Қылмысқа айдап  салушы деп басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де

қылмыс жасауға көндiрген адам танылады. Айдап салушы қылмыс жасауға өзi тiкелей қатыспайтын  қылмыс интеллектуалды қатысушысы болып  танылады. Оның мiндетi басқа адамды қылмыс жасауға азғыру мақсаты сол  адамның санасы мен еркiне əсер ету. Егер айдап салушы қылмыс жасауға  өзi тiкелей қатысса, онда қылмыстың  қоса орындаушысы деп танылып, оның алдыңғы айдап салуға бағытталған  əрекеттерi жауапты ауырлататын  жағдайлар ретiнде ескерiледi.

Адамға əсер етудiң түрлi тəсiлдерi мен əдiстерiн қолдана  отырып, айдап салушы екiншi адамды адастыруғакерiсiнше, оның санасында қылмыс жасау туралы шешiмдi қалыптастыруға ұмтылады. Егер адам екiншiжалған мəлiметтер беру арқылы оны алдап не адастырып қылмысқа тартса, онда бұл айдап салу əрекетiбасқа  бiреу арқылы қылмыс жасау ретiнде  қарастырылады.

Айдап салу қылмыс жасауға  басқа адамды қылмыстың қатысушысы ретiнде 'EAетартуды бiлдiредi жəне қылмыс сипатын ұғынуға қабiлеттi адамға қатысты жасалады. Көрiну нысанына қарай  айдап салу сөздермен қимылдармен, жазбаша белгiлермен жасалады жəне мiндеттi түрде нақты адамға қатысты болуы тиiстi.

Айдап салушының əрекетi барлық уақытта қасақаналық ниетпен  жасалады. Айдап салушы нақты бiр  қылмыс жасауға азғырып жатқандығын  ұғынады жəне орындаушының əрекеттерiнiң  нəтижесiнде қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын алдын ала бiледi. Айдап  салушы əрекетiнiң ерiктiлiк кезеңi көбiнесе орындаушының əрекеттерi нəтижесiнде  туындайтын қоғамға қауiптi зардаптарды  тiлеуiмен, ал жеке жағдайларда зардаптардың тууына саналы түрде жол берiп  немқұрайлы қарауымен сипатталады.

Қылмысқа қатысушылардың дербес бiр түрi – көмектесушi. ҚР ҚК-ң 28-бабының 5-бөлiгiнде қылмыс көмектесушiсiне мынадай анықтама берiлген: кеңестерiмен, нұсқауларымен, ақпарат берумен қылмыс жасайтын қару немесе құралдар берумен не қылмысты жасауға кедергiлердi жоюымен қылмыстың жасалуына  жəрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмысты қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уəде берген адам, сол сияқты осындай затсатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уəде берген адам көмектесушi деп танылады.Қылмысқа көмектесушiнiң заңдық анықтамасында қылмыс жасауға көмек беретiн əдiстер мен құралдар айтылған. Бұл əдiстер мен құралдар физикалық (материалдық) жəне интеллектуалдық (психикалық) түрде мүмкiн.