Сотта сөйлеу өнері

Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің жауаптары; сарапшы қорытындысы; заттай айғақтар; іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады. Бұл тізбені кеңейтіп түсіндіруге болмайды.      

Сонымен, дәлелдеудің  жалпы әдістемелік мазмұны процесте шындықты анықтаудан көрінеді. Кең  ауқымды мағынасындағы дәлелдеме  - қандай да бір пайымдаудың шынайылылығын  анықтаудың кез-келген процедурасы, бұл  кейбір логикалық пайымдаулардың  көмегімен, сондай-ақ кейбір табиғи заттар мен құбылыстарды сезіммен қабылдау арқылы жүзеге асырылады.

Қылмыстық сот  ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқықтық түсіндіру қаралап отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және процессуалдық  дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен  толықты.

Мәселен, М.М. Гродзинский дәлелдеу процесін «дәлелдемелерді  жинау, бекіту және бағалау жөніндегі  тергеу-сот және прокурорлық органдардың  қызметі»  - деп белгіледі. А.М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу «қылмыстық сот ісін жүргізуде заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында жасалған қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар туралы шындықты білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше заң белгілеген нысандарда жүзеге асырылатын тергеушінің, прокурордың, соттың, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізуге тартылатын және жіберілетін басқа да қатысушылардың күрделі қызметі». Осыған ұқсас көзқарасты   М.С. Строгович те білдіреді: «Дәлелдеу – қылмыстық істі шешу үшін маңызы бар барлық фактілерді, жағдайларды, қылмыстың жасалғандығын белгілі бір адамның қылмыс жасаудағы кінәлігін  және қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін барлық өзге де жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау». Әрі қарай М.С. Строгович мынаған назар аударды, дәлелдеу ұғымы «құзіретті органдар жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұқсас». М. М. Гродзинскийдің позициясына В. Д. Арсеньев жақын тұр, соңғысы былай деп есептейді: «Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеуді белгілі бір шектерде қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және реттейтін, қылмыстық іс бойынша іс жүзінде болған жағдайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау жөнінде соттың, прокурордың және басқа да органдар мен адамдардың қызметі ретінде қарау керек».

Р.С. Белкин дәлелдеудің  танымдық сипатына тоқталады, ол дәлелдеу дегеніміз «осы құбылыстың, фактінің және оларды басқа да фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасындағы байланыстарды анықтау. Бұл байланыстардың объективті түрде сипаты бар: олар танылғанына немесе танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне қарамастан болады. Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және белгілі бір жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді. Әрі қарай ол дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан көрінеді деп атап өтеді. Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А.Р. Ратиновқа тиесілі: «Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат көздерін табу, ол мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту, қылмыстық іс үшін маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында тексеру мен бағалау – қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын құрайды».

Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы заманғы түсінік таным  мен дәлелдеу мазмұны бойынша  түрлі ұғымдар мен пайымдауға негізделген.

Сонымен, доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдеу процесін мынадай  негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік  береді:

1) гносеологиялық  дәлелдеу – бұл таным процесінің  бір түрі, логикалық дегеніміз  – бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;

2) дәледеу  мен таным сәйкес келмейді: олар  тегі (таным) және түрі (дәлелдеу) ретінде өзара ара-қатынаста болады;

3) дәлелдеу  процесі – құқықтың және гноселогиялық екі аспектінің үйлесімін білдіреді. Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді қамтиды: а) дәлелдеу – тану; ә) дәлелдеу-көз жеткізу; б) дәлелдеу – негіздеу. Және де дәлелдеудің әрбір келесі кезеңі – оның алдындағы кезеңге байланысты және содан логикалық түрде туындайды. Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады: а) ақпараттық дәлелдеу; ә) логикалық дәлелдеу;

4) тергеу және  сот қызметінде орын алатын  дәлелдеудің зерттеушілік, танымдық  сипаты болады;

5) дәлелдеу  процесінде тергеу және сот  талқылауының тақырыбы шынайы және сенімді білімге қол жеткізіледі;

6) қылмыстық  сот ісін жүргізуде дәлелдеу  адресаты тар мағынасында таным  субъектісі, кең ауқымды мағынасында  тұтас қоғам болып табылады;

7) дәлелдеу  тәртібі қатаң түрде қылмыстық  іс жүргізу заңдарымен реттелген;

8) дәлелдеу  процесі (ҚІЖК – нің 124-бабы) төмендегілер бойынша дәйекті  қызметті қамтиды:

а) дәлелдемелерді жинаудан;

ә) зерттеуден;

б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Қорытынды

 

Халықтық педагогиканың басты құралы - сөз өнері. Сөйлей алмайтындар күлдіремін деп күйдіреді, қуантамын деп қуартады,білдіремін деп бүлдіреді.

Шешендік - біліктілік пен  білімнен, терең түйсік пен сезімнен, ұшқыр қиял мен өткір ойдан,тер  төгу мен зерделіктен тұрады.

Қазақ шешендік өнері  туралы философ – шешен Әл-Фараби «Риторика» атты еңбек жазып, онда шешеннің сөйлеу шеберлігіне тоқталған. Шешеннің сөйлеу шеберлігі жөніндегі тұжырымдарды Аристотельдің пікірімен сәйкес келеді. Өмірлік мәселелерге қатысты  түрлі дау-дамайлар мен мемлекет, қоғам, адам тағдырына қатысты пікір-сайыстарында жеңіске жетер шешен образдарын айқындап, Аристотель айқын шешендік қасиеттерді: анықтылық, шыншылдық, дәлелдің молдығы,  көз жеткізушілік, білімділік, сендіру қабілеттерімен қоса, жұртты өзіне баурап алар қимыл, бет-жүз құбылыстары, дауыс сазы мен сөйлеу мәнерін талдап түсіндіреді.

Шешендік өнерді ғылыми тілде риторика деп атайды. Риторика ғылымының негізін салушылар  Протагор және Сократ, Платон болған. Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған, оның астанасы- Афины.Солардың ішінде Лиси, Исакрат, Демосфен атақты шешендер болған. Демосфеннен 170 қолжазба, 60 шешендік сөз, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған.Алғашқы шешендер, философтар, саясаткерлер, қолбасшылар, қоғам қайраткерлері, атақты мемлекет қайраткерлерінің арасынан шыққан.

Пікір сайысында шындықты іздеп табудың, ақиқатқа көз жеткізудің тәсілі ретінде Платон айтқан диалектиканың  маңызын сөз етеді. Ол Аристотель ілімінде диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді. Таным мақсаты, Әл–Фарабидің түсіндіруінше, ең алдымен сол текке жататын нәрсе біткеннің барлығының болмысын анық білу. Өмірдегі заттардың табиғи түрде болатын заттар және адамның еркімен жасалатын заттар болып бөлінетіндігін, соңғылары теориялық ғылымдар арқылы емес, кәдімгі ұйымдар арқылы танылатындығын айқындайды. Сөйтіп барлық халықтарға жеке халыққа немесе қалаға ортақ ең пайдалы, ең әдемі нәрсені анықтауға жұмсалатын ізгілік деп шешендерде болатын ойшылдық қабілетті атайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                 Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Р.Сыздықова. «Сөздер  сөйлейді» Алматы 1980ж

2. З.Қабдолов. «Сөз өнері»  Алматы 1984ж

3.Т.Садықов, Г.Қосымова. Қазақтың шешендік өнер бағдарламасы, Алматы,