Сотта сөйлеу өнері

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым Министрлігі

Ш.Есенов атындағы Каспий Мемлекеттік Технологиялар және Инжиниринг Университеті

 

«Экономика және Құқық» Институты

«Құқықтану» кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

Пән: Адвокатура

Тақырып: Сотта сөйлеу өнері

 

 

                                                                         Орындаған: Юс-09-1 тобы

                                                                            студенті,  Жолдыбаева Р.К

                                                                     Тексерген:   аға оқытушы,

                                                                                         Сеюбергенова Д.С.

 

 

 

 

              

 

 

 

 

 

                                                Ақтау-2012ж.                                            

                                  Жоспар:

 

 

І.Кіріспе

ІІ. Негізгібөлім

2.1. Сөйлеу шеберлігі және тіл  мәдениеті...............................................................

2.2.Шешендік өнердің даму тарихы.......................................................................

2.3. Сотта дәлелдеу  тәртібінің негіздері..................................................................

ІІІ. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                  

 

 

 

 

 

                                                 Кіріспе

 

Тіл мен ойлаудың өзара байланысы  ұғымдар арқылы жүзеге асады. Ал ұғымның  пайда болуы санада өтетін пайымдау әрекетінің нәтижесі. Пайымдау арқылы логика ғылымы ой қорытындыларын жасап, қорытпа білім алуда қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді. Логика таным теориясының бірлігі ретінде ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан бұрын V-VI ғасырларда зерттеле бастаған. Дегенмен, логиканың ғылым ретінде қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады. Ал оның негізін салушы ұлы ғалым Аристотель болды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады.

Дұрыс ойлау, дұрыс пайымдау шешендердің  ойлау, сөйлеу, дағдыларында қалыптасып, іске асып отырған. Шешен адам дұрыс  пікірлесу, пайымдау дәлелдеу сияқты ақыл-ой әрекеттерін іске асыруға қабілетті. Мұндай ақыл-ой қызметтерін іске асыра білу қызметтерінің, қабілеттерінің жиынтығы шешеннің логикалық мәдениет-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ой қорытынды сияқты ойлау формаларына тән, қажетті, ішкі, мәнді байланыстар.

Шешендік сөздердегі тұспалдап  атайтын сөздер алынып отырған атаулардың ұғымдық белгісіне сүйенеді. Бейнелі  атауларда ұғым заттардың қасиеттерін  салыстыру тәрізді логикалық  тәсілге сүйеніп, анықталады.

Шешендік дегеніміз - белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлық пен көркем тілмен айтылған және оны қорытындылау мен түйіндеуге бағытталған үлгілі ойлар мен тұжырымдар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сөйлеу шеберлігі  және тіл мәдениеті

 

Тіл мен ойлаудың өзара  байланысы ұғымдар арқылы жүзеге асады. Ал ұғымның пайда болуы санада өтетін пайымдау әрекетінің нәтижесі. Пайымдау арқылы логика ғылымы ой қорытындыларын жасап, қорытпа білім алуда қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді. Логика таным теориясының бірлігі ретінде ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан бұрын V-VI ғасырларда зерттеле бастаған. Дегенмен, логиканың ғылым ретінде қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады. Ал оның негізін салушы ұлы ғалым Аристотель болды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады.

Дұрыс ойлау, дұрыс пайымдау шешендердің ойлау, сөйлеу, дағдыларында қалыптасып, іске асып отырған. Шешен  адам дұрыс пікірлесу, пайымдау дәлелдеу сияқты ақыл-ой әрекеттерін іске асыруға  қабілетті. Мұндай ақыл-ой қызметтерін  іске асыра білу қызметтерінің, қабілеттерінің жиынтығы шешеннің логикалық мәдениет-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ой қорытынды сияқты ойлау формаларына тән, қажетті, ішкі, мәнді байланыстар.

Шешендік сөздердегі тұспалдап атайтын сөздер алынып отырған атаулардың ұғымдық белгісіне сүйенеді. Бейнелі атауларда ұғым заттардың қасиеттерін салыстыру тәрізді логикалық тәсілге сүйеніп, анықталады.

Бұқар жыраудың «Керей қайда  барасың?» деген толғауында «сен бұзау терісі шөншіксің, мен өгіз терісі талыспын»  дегенінде ыдыс-аяқ  атаулары болып табылатын шөншік, талыс сөздерінің қолданылуында мынадай ұғымдық белгілер таңдалынып алынады:

1) шөншіктің бұзау  терісінен жасалатындығы;

2) сондықтан көлемінің  кішкентайлығы, әлсіздігі; 

3) талыстың өгіз терісінен  жасалатындығы;

4) сондықтан көлемінің үлкендігі, мықтылығы.

 Шешендік сөзде  логикалық ой қорытындысы сезім  мүшелерінің көмегімен шығарылады. Бұған мысал Төле би мен  Әнет бабаның сұрақтары.

Шешендік сөздерде кейде  ой қорытындысы берілмейді. Ой қорытындысын шығаруды шешен тыңдаушы көпшіліктің өзіне қалдырады.

Шешендік сөздерде ой қорытындының индукциялық және аналогиялық  түрлері кеңінен қолданылады.Билер  сөзінде көбінесе жекеден жалпыға  қарай жасалатын индукциялық  ой қорытындыларының   жиі кездесуі билердің таным процесінің эмпирикалық  танымнан, яғни жеке нәрселер мен құбылыстардың сапалары мен қасиеттерін танып білуден басталатындығы себеп болады.

Шешендік сөздің сапалық  белгілері.Шешендік сөз ақыл-парасатқа  негізделсе, мазмұнды болады.Шешендік сөздің мазмұндылығы сөйлеушінің ақыл-ой дәрежесіне, жан-жақты білімділігіне байланысты. Шешендік ғылымның теориясын жасағандардың бірі – Цицерон да жақсы шешен болу үшін, жан-жақты білім керектігін айтқан еді. Сөз мағыналарын жақсы білген адам сөзді орнымен жұмсай алады. Сөйлеуші әрбір қолданыста әр түрлі мағынаға ие болатын көп мағыналы сөздерді өз орынында ұтымды қолдана алса, ой мен ұғым дәлдігіне жетеді. Мысалы, дүние деген сөздің қанша мағынасы бар болса, сонша рет қолданысқа түседі: мал, мүлік, көңіл-күй одағайы т.б.

Шешендік сөздерде синоним  сөздер қабат қолданғанда,тілдің жеткізу мүмкіншілігі молайып, тіпті ғылыми түсініктердің өзі сыр ашып, шешіліп сөйлегендей болады.

Сонымен бірге шешендік өнерде антонимдік қолданыстар көркемдік  үшін де, ой айқындылығы үшін де қолданылады. Ал омоним  сөздерді орнымен қолдану сөйлеуде логикалық қате жіберуден сақтандырады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер дәлдікпен қолданғанда, ойдың айқындылығымен қоса, сөйлеу тілінің көркемділік деңгейін көтереді.

Таза сөйлеу - ой айқындылығының белгісі. Шешендікті қадірлеген халық «Адам аласынан сөз аласы жаман, от шаласынан, сөз шаласы жаман» дегенде, ана тілінің байлығын бағаламай,туған тілінде таза сөйлей алмаған адамдардың қойыртпақ тіліне қарап, қынжылып айтса керек.Тіл тазалығы дейтініміз, - дейді А.Байтұрсынұлы, ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, ескірген сөздерге жоламау, жергілікті сөздерден қашу» [2; 151]

Шешендік өнерде тіл тазалығы жоғарыдағы айтылғандардан өзгешерек. Әрине, шешендік сөйлеу мәдениетінің талаптарын ескереді, өйткені ол – тіл мәдениетінің жоғарғы формасы. Шешен болып қалыптасу жолында сөйлеуші тіл мәдениеті талаптарын меңгермейінше, оның шешен сөйлеуге төселуі пайым нормаларын сақтай алмаған адам көпшіліктің алдына шығып сөйлеп, береке таппайды.

Қазіргі шешендікте сөйлеу монолог және диалог түрінде болады. Монологтық сөйлеу - қазақ шешендерінің толғау, ақыл, өсиет, бата  тілек, үндеу түрінде ертеден қолданып келе жатқан сөйлеу түрлері. Монолог - бір кісінің сөйлеуі немесе ойы. Монологта белгілі бір тақырыпты баяндап, сипаттап, әңгімелеп айтып беру мақсаты көзделетіндіктен, көпшілік алдында сөйленген сөз, жасалған баяндамалар, оқылған лекциялар, айтылған пікірлер, монологқа жатады.Монологта автордың түйінді ой-тұжырымдары айтылып, көпшілікке талқыға ұсынылады. Сондықтан көп жпғдайда монолог диалогқа айналады.

Шешендіктану ғылымы қазіргі шешендіктегі сөйлеу  түрлерін былайша жіктейді: монолог және пікір алмасу, ой-талқы, пікірсайыс, ойбөліс,сөзталас, айтыс  тәрізді пікірталастың түрлері.

Шешендік өнердің  даму тарихы

Шешендік өнер тарихына көз жіберсек  Ежелгі Греция мен  Рим қоғамынан бастап, Еуропа Шығыс  халықтарында да шешендік өнер қалыптасқан. Зерттеушілердің айтуынша шешендік өнер айтыс дауларда туып дамыған.

Шешендердің көпшілігі  мемлекет қайраткерлерінен, парламент мүшелерінен, философтардан, саясаткерлерден болған. Мысалы, ежелгі Грек шешені Демосфен және Рим шешені Цицирон әуелі адвокат кейін парламент басшылары болған.Шешендік өнер ғылыми тілде риторика деп аталады.

Шешендік дегеніміз - белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлық пен көркем тілмен айтылған және оны қорытындылау мен түйіндеуге бағытталған үлгілі ойлар мен тұжырымдар.Риторика ғылымының негізін салушылар грек Протогор және Сократ, Платон.Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған.Астанасы-Афины.Демосфенен 170 қолжазба, 60 шешендік сөздер жинағы, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған.Шешендік өнер Грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған.Онда Крас Анатия, Горденция бастаған атақты шешен қолбасшылары болған.Жан Поль Марат, Максимиллиан Реберс  Пьер, Ресейде В.И.Ленин, Луначарский өзінің шешендігімен көзге түскен. М.В.Ломоносов «Краткое руководство» еңбегінде орыс шешендік өнері туралы жазған. Қазақтың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон Енисей ескерткіштерінде жазылған.  Онда Қорқыттың айтқан нақыл сөздері де бар.Көне жазба мұраларында Махмұд Қашқари, Баласағұнни, А.Игнеки, С.Сарайи, Құтып, Р.Хорезмнің айтқан сөздері табылған.Шешендік өнер бастауы мен даму кезеңдері 7 жарғы заңына да Салон заңына да байланысты.

 

Сотта дәлелдеу тәртібінің негіздері

 

Бәсекелестік  процесс жағдайында дәлелдеу процесіне  қатысу үшін қылмыстық ізге түсу органдары  және айыпталушы, оның қорғаушысының  процессуалдық мәртебелері тең  болулары қажет. Сонымен бірге процестің  бәсекелестік нысанының қажетті  элементі болып тараптардың дәлелдеу процесіне  қатысу кезінде сот және сотқа дейінгі кезеңдерде де олардың теңдігі табылады.

Дәлелдеу процесі мәнісін  философиялық түсіну «кең ауқымды мағынасындағы  дәлелдеме ұғымымен» жаңама түрде  байланысты. Мұндай айқындама жағдайында қылмыстық іс жүргізудің «дәлелдеме» ұғымының мәнісі философиялық көз-қарас тұрғысынан «тар мағынадағы дәлелдеме» ұғымына сай келеді.  Дәлелдеме (объектілер) және дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің мағыналықтан гөрі әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің «дәлелдеу» ұғымына барабар ретінде «кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің» философиялық ұғымын қолданамыз. Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:

а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;

ә) түрлік сипаттағы  іс жүргізу құқықтық ұғымы. Ал, философиялық көзқарасы тұрғысынан дәледеме дегеніміз  – шындықты анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылылығын негіздеу. Кең мағынасындағы «дәлелдеме»  қандай да бір пайымдаудың шынайылылығын  айқындайтын кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар мағынасында – бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбесі.

 «Дәлелдеме»  ұғымының қылмыстық іс жүргізуінің  мәнін формальді қисынмен жұмыс  істейтін дефинициядан (анықтаудан)  ажырата отырып, А.И. Трусов былай  деп жазды: «...Сот дәлелдеуге  жалаң ойлармен ғана емес, ең  әуелі фактілермен жұмыс істейді».

Әрі қарай А.И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін негіздейді:

• соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
• жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер
• болып табылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері, қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер бола алады;

Соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстық іс жүргізушілік нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады немесе жоққа шығарылады.

Р.С. Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің құралы ретінде қызмет етеді.

Дәлелдеме –  шындыққа көз жеткізудің құралы. Сонымен  бірге «дәлелдеме шындықты жасаудың құралы емес».

Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік шындықты тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме  - қылмыстық іс жүргізу  құқығының аса маңызды  сипаттарының бірі болып табылады деп  айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.

Сонымен, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:

• дәлелдемелердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
• дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі деректердің болуы;
• дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық жазаға жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
• мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың ғана құқығына беру;
• жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі екендігін не кінәсіздігін анықтау.