Шаруашылық серіктестіктердің қызметін құқықтық реттеу

Толық серіктестіктен өз қалауымен шыққан немесе серіктестіктен соггың шешімі бойынша шығарылған қатысушы, соңдай-ақ қайтыс болған қатысушының  серіктестікке кіруден бас тартқан құқық мирасқоры (мұрагері) серіктестіктен өздері шыққан кезге дейін пайда болған серіктестік міндеттемелері бойынша серіктестіктің өздері серіктестіктен шыққан жыл ішіндегі серіктестік қызметі туралы есеп бекітілген күннен бастап, екі жыл бойы жауап береді. Өз үлесін бір қатысушыға немесе үшінші жаққа беру арқылы серіктестік мүлкіңдегі өз үлесінен несие беруші (несие берушілер) ақы өндіріп алу арқылы шыққан қатысушы, сондай-ақ қайтыс болған қатысушының серіктестікке қабылдаудан қалған қатысушылар бас тартқан құқық мирасқоры (мүрагері) серіктестік міндеттемелері бойьшша жауап бермейді. Толық серіктестік тоқтатылғаннан кейін қатысушылар серіктестік тоқтатылған күннен бастап екі жыл бойы ол тоқтатылған кезге дейін пайда болған серіктестік міндеттемелері бойынша жауапты болады. Толық серіктестіктің осы бапта көзделген міндеттемелері бойынша өздерінің жауапкершілік тәртібін өзгертетін қатысушылардың келісімі жарамсыз болып табылады (АК-ның 70-бабының 3—6-тармақтары).

Занды тұлғаны таратудың жалпы негіздерінен басқа, серіктестікте жалғыз қатысушы қалып, ол 6 ай ішінде серіктестікті қайта құрамаса немесе жаңа қатысушылар қабылдамаған жағдайда да толық серіктестік таратылады. Толық серіктестікке қатысушылардың жеке жауапкершілігінің ерекшеліктеріне байланысты тұлғалық фактор төтенше маңызды болады. Бір-біріне деген жеке сеніміне сүйеніп, серіктерінің іскерлік қасиетгері мен материалдық мүмкіндіктеріне үміт арта отырып, толық серіктер кәсіпкерлік қызметпен айналысады. Сондықтан, жалпы ереже бойынша, қатысушылар құрамының өзгеруі серіктестіктің тоқтатылуына әкеп соғады. Алайда қатысушылар өз кәсіпорындарының өмір сүруін тұрақтандыра алады. Толық серіктестікке қатысушылардың қайсыбіреуі шығып кеткен немесе қайтыс болған жағдайда, олардың бірі хабар-ошарсыз кетті, әрекет қабілеттілігі жоқ немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі не банкрот деп танылған немесе несие беруші бір қатысушы жарғылық капиталдағы оның үлесіне сәйкес келетін мүлкінен ақы өндіріп алған реттерде, егер ол серіктестіктің құрылтай құжаттарында көзделсе немесе қалған қатысушылар келісетін болса, серіктестік өз қызметін жалғастыра береді. Егер қатысушылардың бірі осы аталған негіздер бойынша серікгестіктен шығып кетсе, серік-тестікгің жарғылық капитальшдағы өзге де қатысушылардың үлестері, егер қүрылтай құжатгарыңда өзгеше көзделмесе, олардың салымдарьша қарай көбейеді. Сонымен бірге қүрылтай құжатта — өзге ереже де көзделуі мүмкін (АК-ның 71-бабы).

 

1.3.Сенім (коммандиттік) серіктестігі

 

 Сенім (коммандиттік) серіктестігі. Сенім серіктестігі ұйымының көмегімен бизнес жүргізу қазақстандық, сондай-ақ дүниежүзілік тәжірибеде айтарлықтай сирек кездесетін құбылыс. Алайда мұндай әдістің белгілі бір жағдайларда өзіндік артықшылықтары болатындықтан, заң шығарушылар оны кәсіпкерлік тандаудың мүмкіндіктерш ұлғайту үшін ұсынады. Серіктестіктің міңдеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды да енгізетін және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік сенім серіктестігі деп танылады (АК-ның 72-бабының 1-тармағы). Толық жөне сенім серіктестіктерінің қызметі мен қүқықтық мөртебесінде көптеген үқсастықтар бар. Сондықтан, сенім серіктестігіне АК-ның және Шауашылық серіктестік туралы жарлықтың қағидалары қолданылады.

"Коммандит" термині  латынның йеропеге — сақтау, сақтауға  сеніп тапсыру — деген сөзіне  сай келетін итальянның соттап  сөзінен шыққан, бұл коммандитшілер мен серіктердің өзара қарым-қатынасының мәнін көрсетеді. Маман кәсіпкерлер болмағандықтан және өзінің салымына ғана тәуекел ететін коммандитшілер (салымшылар) серіктестіктің істеріне және оны басқаруға қатыспайды. Олар табыс алу және серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алу қүқығын ғана сақтайды. Сондықтан серіктесгікіің мүліктерін пайдалану мәселелерінде олар толық серіктерге сенуге, оларға сеніп тапсыруға мәжбүр болады. Сол себепті, Ресей Федерациясында коммандиттік серіктестікгерді сенімге негізделген серіктестік деп атайды.

Сенім серіктестігшщ  жаргылық капиталы толық серіктер мен  салым-шылардың салымдарынан қүралады және қатысушылардың жарғылық капиталға  салым-салуы кезінде Қазақстан  Республикасында заң жүзіңде белгіленген 50 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен кем болмауы тиіс. Салымшылардың жарғылық капиталдағы үлесінің жиынтық мөлшері 50 пайыздан аспауы керек. Мұнда сенім серіктестігінің құрылтай құжаттарында салымшылардың толық серіктердің салымдарын (салымдарының бір бөлігін төлеу жөніндгі міндеттері көзделуі мүмкін. (Шаруашылық серіктестіктер туралы жарлықтың 28-бабының 1, 2-тармақтары).

Жарғылық капитал салымшылардың салған салымдарын есептемегенде, толық серіктердің сенім серіктестігі мүлкіндегі үлесін анықтайды. Шаруашылық қызметі барысында жарғылық капитал өзгеруі мүмкін. Сенім серіктестігінің жарғылық капиталын азайтуға оның барлық несие берушілеріне хабарлағаннан кейін жол беріледі. Несие берушілер бұл ретте тиесілі міндеттемелердің мерзімінен бұрын тоқтатылуын немесе орындалуын және өздері шеккен залалдың орны толтырылуын талап етуге құқылы. Аталған тәртіпті бұза отырып, жарғылық капиталды азайту мүдделі адамдардың арызы бойынша сотгың шешімімен сенім серіктестігін таратуға негіз болады⁷.

Сенім серіктестігіне қатысатын толық серіктердің құқықтық ережесі және олардың серіктестік міңдеттемелері бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің қатысушылары туралы ережемен белгіленеді. Толық серік өзінің жеке мүлкімен қосымша жауапкершілік атқаратындықтан, заң шығарушылар мұндай жағдайда несие берушілердің мүдделерін қамтамасыз ететін бірқатар ережелерді белгіледі. Азамат бір ғана сенім серіктестаінің толық серіктесі бола алады. Сенім серіктестігіндегі толық серіктес толық серіктестіктің қатысушысы бола алмайды (АК-ның 72-бабының 3-тармағы).

Толық серіктестен өзгеше, салымшының жауапкершілігі шектелген: ол өзі салған салымның мөлшерінде ғана жауап береді (АК-ның 72-бабының 1-тармағы). Сенім серіктестігінің салымшысы бастапқы жөне қосымша жарналарын салады. Жарналардың мөлшерін, салу әдістері мен тәртібін құрылтай құжаттары белгілейді. Құрылтай құжаттарының мазмұнына қарамастан, салымшының мынадай құқықтары бар:

1)  құрылтай құжаттарында  көзделген тәртіппен серіктестік  таза табысының жарғылық капиталдағы  өзіне тиесілі үлесін алу;

2) серіктестіктің қаржылық  есебімен танысу, сондай-ақ оның  дұрыс жасалуын тексеру мүмкіндігін  қамтамасыз етуді талап ету;

3) жарғылық капиталдағы  өз үлесін немесе оның бір  бөлігін заң қүжатгарында және  серіктестіктің қүрылтай қүжаттарыңда көзделген тәртіп бойьшша басқа салымшыға немесе үшінші жаққа беруге құқығы бар. Салымшының өз үлесін басқа біреуге түгелдей беруі, оның серік-тестікке қатысуьш тоқтатады;

4) серіктестіктен шығу.

Салымшыларға арналған осы құқықтардан бас тарту немесе оларды шектеу, оның ішінде салымшылар мен толық серіктердің келісуі бойынша шектеу жарамсыз болады. Сенім серіктестігінің құрылтай құжаттарында салымшының өзге де құқықтары көзделуі мүмкін. Мысалы, салымшының мәміле жасау өкілетгігі болуы мүмкін. Оның үстіне, егер салымшы сенім серіктестігінің мүдцелерін көздеп, тиісті өкілеттіксіз мәміле жасаса, оның әрекеттерін серіктестік мақұлдаған жағдайда мәміле бойынша ол несие берушілердің алдында толық көлемде жауап береді. Егер ол мақұлданбаса, салымшы үшінші жақтың аддында зандар бойынша өзінің ақы өндіріп алынатын бүкіл мүлкімен жеке жауап береді (АК-ның 73-бабы).

Сенім серіктестігінің  ісін басқаруды толық серіктестіктер жүзеге асырады. Сенім серіктестігінің  ісін оның толық серіктерінің басқару  және жүргізу тәртібін олар толық серіктестік туралы ережелер бойынша белгілейді. Салымшылардың сенім серіктестігі ісін басқаруға қатысуға, сондай-ақ сенімхат бойынша болмаса, оның атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Сенім серіктестігі салымшьшарының серіктестік ісін басқару жөніңде толық серікгестердің өрекетгеріне дау жасауға құқығы жоқ (АК-ның 75-бабы).

Сенім серіктестігі оған қатысушы барлық салымшылар шығып кеткен жағдайда тоқтатылады. Толық серіктестер  сенім серіктестігін таратудың  орнына оны толық серіктестік  етіп қайта құруға қүқылы. Сенім серіктестігі толық серіктестікті тарату үшін көзделген негіздер бойынша да таратылады. Салымшылар сенім серіктестігі таратылған кезде оның несие берушілерінің талаптары қанағаттандырылғаннан кейін қалған серіктестік мүлкінен салымдарды алуға толық серіктестер алдында артықшылық құқығы болады. Сенім серіктестігінің бүдан кейінгі қалған мүлкі толық серіктестер мен салымшьшар арасында, егер құрылтай құжаттарында өзгеше тәртіп белгіленбесе, олардың серіктестік мүлкіне қосқан үлесіне қарай бөлінеді (АК-ның 76-бабы).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-ТАРАУ Жауапкершілігі шектеулі серіктестік

 

2.1. Жауапкершілігі  шектеулі серіктестіктің құқықтық  қабілеті

 

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік шаруашылық серіктестіктердің ең көп таралған нысаны болып табылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік бірлескен кәсіпорындардың бірі болып саналады. Корпорация дегеніміз — бүл оның құрушылары осымен бір мезгілде бірлесе және зандық тең негізде әрекет ететін қатысушылар болып табылатын өзін-өзі ұйымдастырған занды тұлға.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қызметін АК және ЖШС туралы Заң реттейді. Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі, серіктестік (бұдан былай — ЖШС) деп танылады; жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді. Осы ережеден өзгеше жағдайлар АК-да және заң актілерінде көзделуі мүмкін (АК-ның 77-бабының 1-тармағының 1-тармақшасы). Мұнда, әңгіме, негізінен алғанда, серіктестікгің әрекеттері үшін қатысушылардың (құрылтайшьшардың) жауапкершілігі жөнінде больш отыр (мысалы, қараңыз, АК-ның 44-бабының 3-тармағы және 59-бабының 1-тармағының 4-бөлімі). "Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің салымдарды толық қоспаған қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өрбір қатысушының салым салмаған бөлігінің құны шегінде ортақ жауапты болады" (АК-ның 77-бабының 1-тармағының 2-бөлігі) деген ереже осыған жақын келеді⁸. ЖШС қатысушыларының саны шектелмейді (АК-ның 77-бабыньщ 2-тармағьшың 1-тармақшасы). Алайда бұл үнемі осылай болған емес. Алғашында ЖШС қатысушыларының саны 30-дан, кейін - 50-ден, одан кейін - 100-ден аспауы тиіс деген шектеулер қойылды. Жарғылық капиталдың мөлшерін құрьштайшылар (қатысушылар) анықтайды және ол серіктестікті мемлекеттік тіркеу үшін құжаттар тапсыру кезіндегі 100 айлық есептік көрсеткішке тең сомадан кем болмауы тиіс (ЖШС туралы заңның 23-бабының 2-тармағы). ЖШС-ның жарғылық капиталының кепілдеуші маңызы бар. ЖШС-ның мәлімдеген жарғылық капиталы іс жүзіндегі нақты жарғылық капиталдан артық болатын жағдайда серіктестік несие берушілер алдында серіктестіктің борыштары бойынша жарғылық капиталдың өз капиталынан артық сомасында ортақ жауапты болады (ЖШС туралы Заңның 25-бабының 3-тармағы). Егер ЖШС жарғысыңда өзгеше көзделмесе, қатысушылардың жалпы жиналысы серіктестік мүлкіне қатысушылардың қосымша жарналар енгізуі туралы шешім қабылдай алады. Шешім серіктестіктің барлық қатысушыларының төрттен үш көпшілік дауысымен қабылданады (АК-ның 81-бабы).

ЖШС-ның жоғары органы жалпы жиналыс болып табылады. АК-ның 79-бабына сәйкес бірқатар мәселелерді  жалпы жиналыс қана шеше алады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысының айрықша құзіретіне мыналар жатады:

— серіктестіктің жарғысын өзгерту, соның ішінде оның жарғылық капиталы мөлшерін өзгерту;

—  серіктестіктің атқарушы органын құру жөне оның өкілеттігін  мерзімінен бүрын тоқтату, сондай-ақ жауапкершілігі шектеулі серіктестікті немесе оның мүлкін сенімгерлік басқаруға беру туралы шешім қабылдау жөне осындай беру шартгарын белгілеу;

— серіктестіктің қаржылық есебін бекіту және оның таза табысын  бөлу;

— серіктестікті қайта  құру немесе тарату туралы шешім шығару;

— серіктестіктің байқау кеңесін және (немесе) тексеру комиссиясын (тексерушісін) сайлау және өкілеттігін мерзімінен бүрын тоқтату, сондай-ақ серіктестік тексеру комиссиясының (тексерушісінің) есептері мен қорытындыларын бекіту;

— ішкі ережелерді, оларды қабылдау рәсімдерін және серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін басқа да құжаттарды бекіту⁹;

— серіктестіктің өзге де шаруашылық серіктестіктерге, сондай-ақ коммерциялық емес бірлестіктерге қатысуы  туралы шешім шығару;

— тарату комиссиясын тағайыңдау және тарату баланстарын бекіту;

—  жауапкершілігі шектеулі серіктестік  қатысушысынан үлесті мәжбүрлеп  сатып алу туралы шешім шығару.

Серіктестіктің жарғысымен жалпы жиналыстың айрықша құзіретіне басқа мәселелерді шешу де жатқызылуы мүмкін. Серіктестік қатысушы-ларының жалпы жиналысының айрықша құзіретіне жатқызылған мәселелерді ол серікгестікгің атқарушы органының шешуіне бере алмайды.

ЖШС-ның жарғылық капиталдағы үлесінің басқа адамға ауысуы. ЖШС-ның қатысушысы серіктестіктің жарғылық капиталындағы өз үлесін немесе оның бір бөлігін өз қалауынша осы серіктестіктің бір немесе бірнеше қатысушысына сатуға немесе басқа түрде беруге құқылы. Егер серіктестікгің құрылтай қүжаттарыңда өзгеше көзделмесе, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының өз үлесін (оның бір бөлігін) үшінші адамдарға беруіне болады. ЖШС-ға қатысушылар үшінші тұлғалар алдында үлесті немесе оның бір бөлігін сатып алуға артықшылық берілген құқықты пайдаланады. Егер құрылтай құжаттарында немесе серіктестік қатысушыларының келісімімен өзгеше көзделмесе, үлесті (оның бір бөлігін) сатып алуға артықшылық берілген құқықты қатысушылар серіктестіктің жарғылық капиталындағы өз үлестерінің мөлшеріне барабар жүзеге асырады. Үлес (оның бір бөлігі) сатып алуға артықшылық берілген құқық бүзыла отырып сатылған кезде жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кез келген қатысушысы сатылған күннен бастап үш ай ішінде өзіне сатьш алушының қүқықтары мен міндеттерін аударуды сот тәртібімен талап етуге құқылы. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтай құжаттарына сәйкес қатысушының үлесін (оның бір бөлігін) үшінші жақтарға беру мүмкін болмаса, ал серіктестіктің басқа қатысушылары оны сатып алудан бас тартса, серіктестік қатысушыға оның нақты құнын төлеуге не оған сондай құнға сәйкес заттай мүлік беруге міндетті (АК-ның 80-бабының 1—3-тармақтары).