ҚР қылмыстық іс жүргізу принциптері

 

                                                     Жоспар

 

І. Кіріспе.................................................................................

1.1.Қылмыстық процесс мазмұны мен ұғымы...............................

1.2.Қылмыстық процессердің жалпы сипаттамасы............................................................................................

III.Қорытынды....................................................................................

 

IV.Пайдаланылған әдебиеттер..........................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Әдебиеттерде жекелеген авторлар кылмыстық іс жүргізу принциптерінің әртүрлі жүйелері мен түрлерін үсынады, алайда олар өзінің мәні жөнінен заңда көзделген және жалпыға танымал принциптерге өте жақын, кейде солармен бірдей болып келеді.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында  қылмыстық процестің төмендегі  принциптері белгіленген:

1) Заңдылық (ҚР ҚІЖК 10-бап)

2. сот әділдігін тек соттьщ ғана жүзеге асыруы (ҚР ҚІЖК 11-бап).
3. адам мен азаматтың қүқыктары мен бостандықтарын сот аркылы қорғау. (ҚР ҚІЖК 12-бап).
4. жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу. (ҚР ҚІЖК 13-бап).
5. адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР ҚІЖК 14-бап).
6. қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚІЖК 15-бап).
7. жеке өмірге қол сұқпаушылык, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, пошта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы (ҚР ҚЕКК 16-бап).
8. тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 17-бап).
9. меншікке қол сұқпаушьшық (ҚР ҚІЖК 18-бап).
10. кінәсіздік презупциясы (ҚР ҚІЖК 19-бап).
11. қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі 
    (ҚР ҚІЖК 20-бап).
12. сот әділдігін заң мен сот алдывдағы тендік негіздерінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 21-бап).
13. судьялардың тәуелсіздігі (ҚР ҚІЖК 22тбап).

14) сот ісін жүргізуді тараптардың бөсекелестігі мен тең кұқылығы негізінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 23-бап).

15. істің мән-жайын жан-жақты, толық және ббъективті зерттеу

(ҚР  ҚІЖК 24-бап).

16. дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау (ҚР ҚІЖК 25-бап).
17. сезіктінің, айыпталушының көрғануға құқығын қамтамасыз ету

(ҚР  ҚІЖК 26-бап)

18. куәлік, айғақтар беру міндетінен босату (ҚР ҚІЖК 27-бап).
19. білікті заң көмегіне құқықты камтамасыз ету (ҚР ҚІЖК 28-бап).
20. жариялылық (ҚР ҚІЖК 29-бап).
21. қылмыстық сот ісін жүргізу тілі (ҚР ҚІЖК 30-бап).
22. іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы

(ҚР  ҚІЖК 31-бап).

1. Қылмыстық процесс ұгымы мен мазмұны

«Ргіпсірuт» сөзі — принцип, латыннан шыққан, бір нәрсенің негізі немесе негізгі бастамасы, шығу жағдайы дегенді білдіреді.

Қылмыстық процестің принциптері деп қылмыстық процестің сипаты мен мәнін анықтайтын, қылмыстық сот өңдірісінің субъектілеріне бағытталған, мемлекеттік-билік талаптарын айкыңдайтын, жетекші құқықтық нормаларды, негізгі идеяларды атау қабылданған.

Қылмыстық процесс принциптері негізінен Қазақстан Рес-публикасының Конституциясында көрсетілген және бекітілген, сонымен қатар Қылмыстық іс жүргізу кодексінде басқа да заңдарда айкындалған.

Қылмыстық процестің жалпы және жеке (нақты) нормала-рының  өзара байланысы барлык кылмыстық істер бойынша қолданудың тұтастығы мен тәртібін, сот өндірісіндегі Заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етеді және қылмыстық процесс принципі ретінде оның бір немесе бірнеше сатыларында әрекет ететін мән-жайлар танылуы мүмкін.

Қылмыстық процесс принциптері мынадай белгілермен сипатгалады:

• қылмыстық процесс принциптері барлық қылмыстық ісжүргізу қызметінде қолданылады;
• олар қоғамдык дамудың нақты әлеуметтік-экономикалық шарттарына сәйкестендіріледі;
• принциптер қылмыстық сот өндірісін жүзеге асырудың негізі болып табылады:
• қылмыстық процесс принциптері құқықтық нормалардабекітілген идеяларды айқындайды;
• кылмыстық процестің жеке принципі басқалармен тығыз байланысты болады және бірыңғай жүйені құрайды.

Қылмыстық сот өңдірісінің барлық принциптері құқықтық, негіздер жиынтығын, яғни принциптер жүйесін құрайды.

Қылмыстық процесс принциптерінің мәні.

 Қылмыстық процесс принциптерінің мәні сот әділдігі органдарының іс жүргізу барысындағы шешім қабыддау кезіңде заңдылықтың сақталуымен тұжырымдалады.

Қылмыстық процесс принциптерін бұзу (ҚР ҚІЖК 9-бабы) мыналарға әкеліп соғады:

• соттағы қылмыстық істі алып тастауға және оны қайтадан қосымша тергеуге жіберуге немесе жаңадан сот тергеуін жүргізуге;
• анықтау, тергеу оргаңдарының немесе кылмыстық іс бойынша сот шешімдерін алып тастауға;
• қылмыстық іс бойынша тергеуде жинақталған материал- 
  дарды дәлелдемелік күші жоқ деп тануға.

Қылмыстық процесс принциптерінің жүйесі. Әдебиеттерде жекелеген авторлар кылмыстық іс жүргізу принциптерінің әртүрлі жүйелері мен түрлерін үсынады, алайда олар өзінің мәні жөнінен заңда көзделген және жалпыға танымал принциптерге өте жақын, кейде солармен бірдей болып келеді.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында  қылмыстық процестің төмендегі  принциптері белгіленген:

1) Заңдылық (ҚР ҚІЖК 10-бап)

10. сот әділдігін тек соттьщ ғана жүзеге асыруы (ҚР ҚІЖК 11-бап).
11. адам мен азаматтың қүқыктары мен бостандықтарын сот аркылы қорғау. (ҚР ҚІЖК 12-бап).
12. жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу. (ҚР ҚІЖК 13-бап).
13. адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР ҚІЖК 14-бап).
14. қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚІЖК 15-бап).
15. жеке өмірге қол сұқпаушылык, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, пошта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы (ҚР ҚЕКК 16-бап).
16. тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 17-бап).
17. меншікке қол сұқпаушьшық (ҚР ҚІЖК 18-бап).
14. кінәсіздік презупциясы (ҚР ҚІЖК 19-бап).
15. қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі 
    (ҚР ҚІЖК 20-бап).
16. сот әділдігін заң мен сот алдывдағы тендік негіздерінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 21-бап).
17. судьялардың тәуелсіздігі (ҚР ҚІЖК 22тбап).

14) сот ісін жүргізуді тараптардың бөсекелестігі мен тең кұқылығы негізінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 23-бап).

18. істің мән-жайын жан-жақты, толық және ббъективті зерттеу

(ҚР  ҚІЖК 24-бап).

19. дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау (ҚР ҚІЖК 25-бап).
20. сезіктінің, айыпталушының көрғануға құқығын қамтамасыз ету

(ҚР  ҚІЖК 26-бап)

23. куәлік, айғақтар беру міндетінен босату (ҚР ҚІЖК 27-бап).
24. білікті заң көмегіне құқықты камтамасыз ету (ҚР ҚІЖК 28-бап).
25. жариялылық (ҚР ҚІЖК 29-бап).
26. қылмыстық сот ісін жүргізу тілі (ҚР ҚІЖК 30-бап).
27. іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы

(ҚР  ҚІЖК 31-бап).

 

2. Қылмыстық процесс принциптерінің жалпы сипаттамасы

Қылмыстық іс жүргізу принциптерін қарастыра келе, олардың ішінен сот әділдігі органдарынын қызметінде бұзылуы жиі орын алатын, өте мәнді болып есептелетін бірқатар принциптеріне тоқталған жөн.

Заңдылық принципі. Заңдылық принципі — құқык саласын-дағы оның ішінде қылмыстық процестегі жетекші принцип, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлык саласында да әрекет ететін, әмбебеп, жалпы мемлекеттік, жалпы кұкықтық кон-ституциялық принцип. Ол Қазақстан Республикасы Конститу-циясының 3,4, 6, 7, 8, 12—19, 25, 26, 5—77 және баска баптарын-да карастырылған.

Қылмыстық сот өндірісіңце заңцылық принципі ҚР Қылмыстык іс жүргізу кодексінің 10-бабыңда бекітілуімен айрықша маз-мұнға ие болады. Бұл қүкыктық принцип сотты, прокурорды, тергеушіні, анықтау органдарын және басқа да қылмыстық процеске қатысушыларды занды дәл сақтауға міндеттейді.

Қылмыстық процестегі зандылык принципі оның сақталу кепілділігімен тағайындалады. Олар:

• қылмыстық процестегі баскару функцияларьш ҚР ІЖК-де көзделген тек басқаруға окілетті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар ғана жүзеге асыруға тиіс.
• Қылмыстық іс жүргізу әрекеттері занда көзделген ісжүргізу қалпында жүзеге асырылады;
• Барлық іс жүргізу әрекеттері тек занды негізі бар жағдайда ғана жүзеге асырылады;
• Дәледдемелер мен айғактарды жинақтау және нақтылау қылмыстық іс жүргізу заңында кәзделген тәртіп пен ережелерге сәйкес жүргізіледі;
• Занды бұзу жолымен алынған дәлелдемелерді қолдануға тыйым салынады;
• Қылмыстық іс жүргізу кодексіне кайшы келетін зандарға жол берілмейді;
• Басқару органдары мен лауазымды адамдар, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын сақтауда, олар үшін занда көзделген өз біліктілігі шеңберінде ғана қатаң әрекет етуі тиіс;
• Қылмыстық іс жүргізу кызметі барысындағы шешім қабыддау қылмыстық және іс жүргізу нормаларына негізделуі тиіс.

Қылмыстық процестің әртүрлі сатысыңдағы қылмыстық іс жүргізу өндірісі барысында қылмыстық іс жүргізу заңының бұзылуы іс жүргізу шешімдерінің күшін жоюға әкеліп соғады.

Кінәсіздік презупциясы. Бұл принцип 1966 жылғы Азамат-тық және саяси құқықтар жөніндегі Халықаралық Пактінің 14-бабында, 1976 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабында және Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 19-бабында атап көрсетілген. Оны Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабы төмендегіше аныктай-ды: «Адамның кінәлі екеңцігі занды түрде күшіне енген сот үкімі танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі. Айыпталушы езінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады». Бұдан кінәсіздік презупциясы қайсыбір адамның айыпталушыға жеке басының қарым-қатынасы емес, объективті құкықтық жағдайды анықтайтынды-ғын білу маңызды.

Өзінің  мазмұны бойынша қарастырылып отырған  принцип қылмыстық процестің мынадай конституциялық идеяларын қамтиды:

• кінәсіз бірде-бір адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес және сотталмауы керек.
• занда көзделген тәртіптен және негіздерден басқаша болса ешкім де кінәлі ретінде тартылмауы керек.
• айыпталушының кінәсін дәлелдеу сот талқылауына қатысушы айыптаушының міндетіне жатады.
• айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес (ҚР Конституциясы 77-бап, 6 пункт, 3-бөлім);
• мән-жай жан-жақты, толық және объективті зерттелуі тиіс 
  (ҚР ҚІЖК 24-бап).
• Айыпталушының кінәлілігіне сейілмеген күдік оның пайдасына түсіндіріледі (ҚР КІЖК 19-бап, 3-белім);
• Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу зандарын қолдануда туындаған күдіктің барлығы да айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс;
• Егер үкім сот мәжілісінде сотқа ұсынылған дәлелдемелерді жан-жақты және объективті зерттеу негізінде шығарылса, ол негізді және занды деп танылады (ҚР ҚІЖК, 369-бап).

Сот әділдігін заң мен сот алдындагы  тендік негіздерінде жүзеге асығу. Сот әділдігі заң мен сот алдындагы тендік негізінде жүзеге асады. Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында ешкімді шыққан тегі, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге катысы, сенімдері, тұрғылық-ты жері бойынша немесе өзге де кез келген мән-жайлар бойынша қандай да болсын кемсітушілікке ұшыратуға болмайды (ҚР ҚІЖК 21-бап).