Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық-экономикалық контрабанданың негізгі әлеуметтік-экономикалық және криминологиялық ерекшелі

Мысалы, 1993 жылғы 12 наурызда Мәскеу қаласында  ТМД үкіметтері басшыларының Кеңесі «ТМД-ға қатысушы мемлекеттер аумағында  ұйымдасқан қылмыспен және қылмыстың  өзге қауіпті түрлерімен күресудің бірлескен шаралар Бағдарламасын» қабылдады. Бағдарламада 1993 жылғы 22 қаңтарда Минск қаласында мемлекет басшылары қол қойған «Азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы Конвенция» Достастық мемлекеттерінің Ішкі істер органдарының ынтымақтастығы мен өзара әрекеттестігі үшін құқықтық негіз болады делінген.

Бағдарламада  ұйымдық-құқықтық және ұйымдық-тәжірибелік  мәселелердің екі тобы берілген.

Ұйымдық-құқықтық мәселелер мыналарды қарастырады:

• ТМД шегінде ұйымдасқан қылмыспен және қылмыстың басқа да қауіпті түрімен күресті үйлестіретін тұрақты орган (комиссия) құру, мәліметтердің мамандандырылған банкін қалыптастыру, аса ауыр қылмыс жасап, қашып жүрген адамдарды мемлекетаралық іздестіру жұмысын жүзеге асыру, ТМД-ның бірнеше мемлекеттерінің мүддесіне қатысты кешенді операциялар жүргізгенде өзара келісілген әрекеттер жасау, ұлтаралық қылмыстылықпен күресу жөнінде ұсыныстар даярлау;
• ұйымдасқан қылмыстылықпен және сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы, мемлекеттік қызмет туралы, қылмыстық жолмен тапқан табысты «тазартумен» күрес, ондай табыстарды іздеп тауып, тәркілеу туралы, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін және қылмыстық үдеріске қатысушыларды қорғау туралы, жедел іздестіру қызметі туралы заңдар қабылдау қажеттігі жайында ұсыныстар даярлау;
• ұйымдасқан қылмыстық топтармен, қару-жарақтың, жарылғыш заттардың және радиоактивтік заттардың заңсыз айналымымен күресу саласындағы ынтымақтастық туралы, тергеу-оперативтік топтардың өзге мемлекеттер аумағындағы өзара әрекеттестігі, Ішкі істер органдарының, кеден қызметі мен шекара әскерлерінің өзара әрекеттестігі туралы, әуе көлігіндегі және көлік коммуникацияларындағы лаңкестікпен күрес саласындағы, банк жүйесі мен сыртқы экономикалық қызмет саласындағы қылмыстармен күресу жөнінде және де есірткінің заңсыз айналымымен күрес саласындағы ынтымақтастық туралы мемлекетаралық келісімдер жасасу [10, 212 б.].

Бағдарламада  көзделген ұйымдық-тәжірибелік шаралар  мына бағытта жүргізілуге тиіс:

• бандитизммен және қарулы қылмыстылықпен күрес (басшыларын, ықпал ететін аумағын анықтау, қаруды алатын көздерін айқындау, ТМД елдеріндегі бандиттік топтар жайындағы мәліметтерді талдау);
• үйлестірілген кешенді операциялар жүргізу (келіп-кететін қылмыстық топтарды айқындап, олардың жолын кесу, автомобиль жолдарында қарақшылық жасап жүрген бандиттік топтарды айқындап әшкерелеу, темір жол объектілерін тонаушы топтарды жою);
• қару-жарақ ұрлау, заңсыз сату сияқты қылмыстармен күресудің бірлескен шараларын іске асыру;
• жалғаспалы ауыр қылмыстардың ашылуына бірлесіп бақылау жасау;
• автомобиль ұрлауға маманданған қылмыстық топтарды бірлескен шаралар жүргізіп қолға түсіру;
• есірткі бизнесімен күрес;
• экономика саласындағы қылмыстылықпен күрес (құрылыс шикізаттары мен материалдарын сыртқа шығарушы кәсіпорындар мен ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметіне бақылауды күшейту, мұнай өнімдеріне, түсті және сирек кездесетін металдарға қатысты заңсыз мәмілелердің жолын кесу;
• Достастыққа қатысушы мемлекеттерден энергия көздерін, мәдени құндылықтар мен валюталарды заңсыз алып шығатын жолдарды айқындау

мақсатында  бірлескен жедел іздестіру жұмыстарын жүргізу;

• банк жүйесінде алаяқтықпен айналысатын тұрақты қылмыстық топтардың қызметі жайындағы материалдарды жинақтап қорыту, мұндай қылмыстардың ұйымдастырушыларын табу мақсатында ТМД елдерінде үйлестірілген жедел іздестіру шараларын жүргізу;
• ақшаның мемлекеттер арасында жүруін бақылайтын банк жүйесін құру.

Бұл бірлескен бағдарламаның көптеген позициялары орындалмады. Оған мынадай  мән-жайлар себеп болды:

• бағдарламаны орындау мерзімі өте қысқа – 1 жыл;
• бірлесіп шешілуі тиіс мәселенің ғаламдық масштабы;
• бірлескен жұмыс тәжірибесінің жоқтығы;
• ынтымақтастық үшін құқықтық базаның жоқтығы;
• олардың мүдде ерекшеліктеріне қарамастан іс-шаралармен ТМД елдерінің барлығын қамтуға талпыныс;
• бірлескен әрекеттердің материалдық-техникалық базасының жоқтығы;
• ТМД елдерінің кейбір аймақтарындағы саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық;
• тараптар арасында міндеттердің айқын бөлінбеуі;
• кешенді мәселелерді бір-екі министрліктің күшімен шешуге ұмтылу;
• бағдарламаның орындалуына бақылаудың болмауы.

1996 жылы ТМД мемлекеттері басшыларының  Кеңесі ТМД Жарғысының 4-бабына  сәйкес және қылмыскерлікпен  күресте бірлескен ұтымды әрекет  жасау мақсатында 1997–2000 жылдарға  арналған «ТМД-ға қатысушы мемлекеттер аумағында ұйымдасқан қылмыстылықпен және қауіпті қылмыстардың өзге түрлерімен күресудің бірлескен шараларының Мемлекетаралық бағдарламасынң бекітті.

Бұл бағдарламалық құжатты қабылдаған мемлекеттер басшылары Достастық  елдеріндегі қылмыскерлік жағдайының нашар екендігін атап өтті. Ұйымдасқан қылмыстық топтар жасайтын трансұлттық сипаты бар ауыр қылмыстардың барлық жерде етек алғандығы байқалады. Лаңкестік, қылмыстық табыстарды заңдастыру, қару-жарақ пен есірткі контрабандасы, мәдени құндылықтар мен стратегиялық материалдардың экономикалық контрабандасы, жалған ақша шығару, автомобильдер ұрлау, қаржы және сыртқы экономика саласындағы, оның ішінде ақпараттық-есептеу техникасын және ең жаңа төлем құралдарын  пайдаланған қылмыстар, тапсырыспен адам өлтіру және басқадай қылмыстар кең етек алды.

Бағдарламада, сонымен қатар, ТМД елдерінде  қабылданған шаралардың қылмыстық  іс-әрекеттерге бара-бар еместігі, өзара үйлестіріліп келісілмегендігі, мұның трансұлттық ұйымдасқан топтардың  әлеуметтік-экономикалық және қаржы салаларына енуіне мүмкіндік беретіндігі аталынды. Сондықтан да мемлекеттердің ақпаратпен қамтамасыз етілуін жетілдіруге, құқықтық бағаны нығайтуға, құқық қорғау және басқа органдардың ТМД елдерінің экономикалық қауіпсіздігіне қол сұғушылармен күресте нақты келісілген шаралар жүргізуге бағытталған мемлекетаралық әрекеттер керек деген тұжырым жасалды.

1993 жылғы Бағдарламаға қарағанда  1996 жылғы Бағдарламада ТМД елдеріндегі  криминогендік жағдайдың талдамалары  мен қылмыстылықтың даму болжамдарына, ғылыми зерттеулердің нәтижелеріне, қылмыстылықтың ұйымдасқан формасымен күресу тәжірибесіне баса назар аударылған. Бұл жерде ТМД елдері құқық қорғау органдарының осы бағыттағы бұрынғы бірлескен әрекеттерінің тәжірибесі де ескерілген.

Бұл мемлекетаралық бағдарлама ұйымдық-құқықтық мәселелерді, ұйымдық-тәжірибелік іс-шараларды, ақпараттық және ғылыми қамтамасыз етуді, материалдық-техникалық және қаржылық қамтамасыз етуді, бақылау тетігін қарастырған алты бөлімнен тұрады.

Қазіргі кезде ТМД елдеріндегі қылмыстылықты салыстырып талдау әдістемесі жоқтың қасы, бұл мәселені бірлесіп зерттеудің мақсаты мен міндеті анықталмаған, материалдық-техникалық база жоқ. Соған байланысты, бәрінен бұрын, ТМД елдеріндегі қылмыстылықты зерделегенде салыстырмалы көрсеткіштердің параметрлерін анықтау керек.

Оған  мыналар жатады:

• қылмыстылықтың жайын, құрылымы және динамикасын бейнелейтін жалпы сипаттама, қылмыстылықтың өзгерісін анықтайтын заңдылықтар;
• қылмыстылыққа, аймақтардың экономикалық және саяси сипаттамасына әсер ететін географиялық және саяси жағдайлардың сипаттамалары;
• идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық және ұлтаралық құбылыстар мен күрестердің сипаттамалары;
• қылмыстылықпен күресті реттеу және оның тәжірибесі саласындағы жағдайдың сипаттамасы.

Бүгінде қылмыстардың салыстыратын құрамдарының ауқымы туралы мәселені дұрыс және толық шешудің криминология теориясының және ТМД шегінде қылмыскерлікпен күресу тәжірибесінің бұрынғысынан да маңыздылығы зор болып отыр.

БҰҰ-ның  жыл сайынғы мәліметтер жинағын  құрастырғанда қылмыстылықты салыстыру үшін әлемдік қауымдастыққа арнап, қоғамға аса қауіпті жағдай тудыратын қылмыстар таңдалып алынады.

Қазақстанның  экономикалық жағдайын, оның экономикалық жүйесінің нарықтық қатынастар жолына түскендігін, мемлекеттің құқық  қорғау органдарының күші мен мүмкіндіктерін ескеріп, ғалым-заңгерлер мен маман-аналитиктер экономикалық қылмыстылық көрсеткіштерінің жыл сайын 25-30%-ға жалпылай өсетіндігін болжап отыр. Бұл экономикалық қылмыстардың ішінде, әрине экономикалық контрабанда да бар.

1.2 Экономикалық контрабандалық қылмыстардың алдын алу

«Қылмыстылықтың алдын алу» дегеніміз, бұл – мемлекеттің, қоғамның, жеке және заңды тұлғалардың  қылмыскерлікке жаңа адамдардың тартылуына, жаңа қылмыстық іс-әрекеттердің жасалуына, қоғамдық қатынастардың ары қарай  криминалдануына жол бермеу мақсатында қылмыстылықтың детерминация және себептілік процесіне мақсатты ықпал етуі. [11, 45 б.].

Қылмыстылықтың  нақты жай-күйі мен қозғалысын, өсу  жағдайын оның себептері мен шарттарын  анықтай отырып, тұтас не жекелеген  қылмыстылықты іс-әрекеттердің алдын-алу шараларын ұйымдастыруға болады. Аталған іс-шараларды іске асыру құқық қорғау органдары мен басқа тиісті субъектілерге жүктелінеді. Қылмыстылықпен күрес шараларының жүйесін анықтамай экономикалық қылмыстылықпен күресу қылмысы үшін қылмыскерге жазалау шарасын қолданғаннан анағұрлым тиімді болмақ. Кез келген жақсы заң шығарушының басты мақсаты – жақсылық пен жамандықты таразылай келе, бақыттың биік шыңына немесе мүмкіндігінше шамалы ғана бақытсыздыққа адамдарды жетелеуге алып баратын жол сілтей алу болып табылады. Бірақ та аталған мақсатқа жету жолындағы шаралар көбіне тиімсіз, не қойылған мақсатқа қайшы келіп жатады. Шектен тыс қаталдық, не жұмсақтық қылмыстылықпен күресудің әділ, тура жолы болмас. Мұндай шектеулер қоғамда жаңа қылмыстардың туындауына, не қылмыстылық санының өсуіне, қайшылықтардың күрт шиеленісуіне алып баратыны баршамызға аян. Қылмыстың жасалуына бірнеше алғы шарттар негіз болады. Демек, қылмыстың жасалу мүмкіндігі итермелеуші ниет санына пропорционал болса, онда қылмыстылық көлемінің кеңеюі мен қылмыстылықтың жасалу мүмкіндігі де артады. Көпшілік заңдар, көпшіліктен жинақтап, қалаулы деген тұлғалардың пайдасына  берілуін қолдайды. [12, 21 б.].

Жалпы қылмыстылықты  ескерту дегеніміз - қоғамның даму тұрғысы, оның экономикалық, саяси, әлеуметтік және басқа институттарының жаңғыруы, әлеуметтік саладағы қылмыстылықты тудыратын тоқырау құбылыстарын және жағдайларды жою, объективті түрде оны ескертуге (әсер ету жағдайын шектеу, деңгейін төмендету, жағымсыз жағдайлардың салдарының қалыптасуы арқылы) әсерін тигізеді.

Қылмыстылықты ескертудің жалпы түріне салық реформаларының жүргізілуіне, инвестициялық ахуалдың жақсаруына, халықтың салықтық мәдениетінің жоғарылауына, инфляцияның төмендеуіне, өндіріс жағдайының өсуіне бағытталған іс-шараларды  жатқызу керек.

Өкінішке орай, жақын арада мемлекетіміздің  экономикасы түпкілікті

түрде  жақсара  қоймас. Бүгінгі таңда қоғамдық және экономикалық қатынастардың түрлі  субъектілері арасындағы жалпы байланысты, жаһандандырудың, қылмыстылықпен күресудің жүйесінен жалпы әлеуметтік шараларды бөлудің қажеттілігі мол. Экономикалық контрабандаға әсер етуші мән-жайлар қаржылық институттармен (валюта саласында, бюджеттік салада, ақшалай айналым саласында) тығыз байланыста салықтық саланы қамту қажет және де салықтық процестермен тығыз байланыста.

Қылмыстылықпен  күресу, оның алдын алу үшін заңнамалар нақты, анық сенімді, тиісті талаптар сақталатындай  болуы тиіс. Ескерту әлеуметтік қызметтің  ерекше түрі ретінде криминологияда әлі шешілмеген және ондағы негізгі ұғымдарға нақты түсінік берілмеген. Бір қарағанда қылмыстың алдын алудың жалпы ұғымына терең талдау мен анықтама берудің қажеті жоқ сияқты.

Жоғарыда айтылғандарға  сүйене отырып, қылмыстылықтың алдын алуға анықтама берсек, ол – қылмыстылықтың себептерін және оның жасалуына  мүмкіндік тудыратын жағдайларды анықтау және жою мақсатында мемлекеттік, қоғамдық және басқа ұйымдардың жүргізетін шараға байланысы, олардың арасындағы жыйынтығы [13, 187 б.].

Әңгіме әртүрлі  субъектілерден тарайтын көп деңгейлі шаралар жүйесі жайында болып отыр.

«Қылмыстылықтың алдын алу» термині даусыз деп  саналмайды, себебі орын алған бар  нәрсенің алдын алу мүмкін емес. Ал қылмыстылық, ол – бар нәрсе. Бұл  тұрғыдан алғанда оған дау айтуға болады, бірақ ол ғылыми айналымға  кіріп кеткендіктен, қалыптасқан ұғымды өзгертіп жатудың қажеті болмас. Мұндағы басты мақсат – қылмыстылықтың себептілігі мен детерминациясына баса көңіл аудару, адамдарды қылмысқа жібермеу.

Бұл терминмен  қатар «сақтандыру» термині де қолданылады. Кейбір авторлар бұл екі ұғымды синонимдер дейді, кейбіреулері олардың арасында айырмашылық бар дейді. «Сақтандыру» туралы, көбіне, нақты қылмыстардың жолын кесуге қатысты айтады, бұл ретте қылмыстың ойластырылуы, оны жасауға дайындалу фактісін дер кезінде ашу және ол фактіге шара қолдану жайында сөз болады. Бұл тұрғыдан алғанда, «сақтандыру» жоғарыда көрсетілген «классикалық» мәндегі қылмыстылықтың алдын алу мен құқық қорғау қызметінің ортасындағы көпір іспетті, тіптен соңғысына жақын тұрған сияқты.

Қылмыстылықтың  алдын алу – азаматтарды қылмыс жасауынан тежеуіне бағытталған мемлекеттік және қоғамдық органдардың қызметтері. Қылмыстылықтың алдын алудың мәні, қылмыстардың барлығының емес,

жекелеген түрлерінің бір бөліктерінің алдын алу. Ескерту  – медициналық термин, қандай да нәрседен қорғау дегенді білдіреді. Криминологиялық теорияда ескерту екі бағытта жүргізіледі: