Шаңғы жорығының тактикасы

Шаңғы жорығының тактикасы

Жорықты ұйымдастырумен және өткізумен байланысты барлық шаралар жиынтығы болып табылатын тактиканың белгілі анықтамасында нақты жоспар ақпараты жоқ. Оның үстіне, жорықтың өзінің және дайындау кезеңінің бүкіл шараларын тактикаға жатқызу дұрыс деп айтуға болмайды; мысалы, ақпарат жинау, азық-түлікті іріктеу, физикалық және техникалық әзірлік, материалдық қамтамасыз ету тактикамен байланысты және оған әсер ете алады, бірақ олар тактикалық аспектілерге жатпайды. Тактика үшін қауіпсіздік шаралары сақталған және белгіленген мерзімде спорттағы, эстетикадағы және басқа да мақсаттарға жетуге бағытталған жоспарға не қабылданған шешімдерге сәйкес келетін жоспарлауды (түгелдей жорықты, бір күндік жүрісті және нақты кедергілерден өтуді) және әрекеттерді қамтитын анықтама тән. Мұндай анықтама тактикаға – белгілі бір жағдайдағы шарттарды талдаумен, осы шарттардан туындайтын әрекеттер жоспарын құрумен және оны іске асырумен байланысты шараларды ғана, ал қозғалудың, сақтандырудың, өзін-өзі сақтандырудың, ұрғыштау мен басқа да жұмыстардың физикалық әдістерін үнемді және тиімді орындау дағдылары мен икемділіктерін техникаға жатқызады. Анықтаманың ұсынылған нұсқасы бойынша тактика түсінігін, жоспарлау қасиетінің барлық шаралары мен оларға сәйкес келетін қызметті үш топқа бөлуге болады: саяхат жоспары, бір күндік жүріс жоспары және кедергілерден өту.

Жорық жоспары

Бұл жоспар саяхат мақсаттары мен міндеттеріне байланысты шығатын, жалпы сипаттағы тактикалық шешімдерден тұрады және мыналарды қамтиды: маршрут түрі, оның ұзақтығы, жорық ұзақтығы, күндік демалыстар мен резервтік күндер саны, жорық кестесі, маршрут бойынша техникалық күрделі жерлердің таралуы, жолдорба салмағының маршрут түріне тәуелдігі, маршруттың қосымша нұсқалары, эмоциялық салмақтарды жоспарлау.

Маршрут түрі. Маршрут түрін таңдау – жорықты жоспарлаудың ең маңызды элементі. Туризм бойынша жетекшілік материалдарында барлық маршруттар түрлері жағынан сызықтыққа, айналмаға және радиалға бөлінген. Осылай бөлудің негізінде таза сырттай, меніңше, бейнелі тәртіп айырмашылығы жатыр, осының себебінен ол маршруттардың алуан түрлерінің ішкі физикалық және психологиялық динамикасын көрсете алмайды. Мұндай жағдайларда, салмақтық жүк тұрғысынан, мысалы, сызықтық және айналма маршруттардың арасындағы айырмашылықты табу мүмкін емес. Маршруттар арасындағы айырмашылықтар болмысын анықтайтын қандай да бір қосымша элементтің қажеттігі туындайды. Ол ретінде, туристік тәжірибе көрсетіп отырғандай, маршруттарда елдімекендердің бар болуы табылады. Осыны ескере отырып, маршруттарды төменгідей бөлуге болады:

1) аралық елдімекені жоқ сызықтық және айналма маршруттар;

2) бір елдімекені бар сызықтық маршруттар (бір пункттен шығатын екі айналманы құрайтын маршруттар – «сегіздік»);

3) топ қозғалысы жолында бірнеше елдімекендері бар сызықтық маршруттар (бір пункттен шығатын бірнеше радиалы бар маршруттар – «түймедақ»).

Маршрут түрлерінің былай жіктелулерінің негізінде сызба элементімен қатар заңды түрде жорықтың спорттық көрсеткіштерінің бірі – елдімекенсіздік және оның салдары – «бүкіл жорықта бәрі бізбен» атты жетістік пен қауіпсіздіктің бұлжымас талабы жатыр.

Маршруттардың бірінші түрі, тіпті басқа факторларды ескермей-ақ, ең қиын және спортты болып саналады, басқа түрлермен салыстырғанда белгілі бір бағалау ерекшеліктері бар. Есте қаларлық саяхаттардың, әсіресе тундралық және қиын таулы аудандардағы, осындай маршруттар бойынша жүргізілгендері кездейсоқ емес. Бір елдімекені бар маршруттар да спорттыға, соның ішінде жоғары санаттыға жатқызылады.

Негізгі маршруттан тыс орналасқан, қызықты туристік объектілерге жету мақсатында радиалды шығу жерлері қарастырылған, олардың жалпы ұзақтығы маршруттың белгіленген ұзақтығының 25%-нан аспау керек. Сол жол бойынша қайтудағы радиалды шығу жерлеріндегі қашықтықтың жарты өлшеммен есептелетіндігі күмән туғызады, қайту жолын – күш пен уақыттың жұмсалуынсыз, ал кедергілерді қауіпсіздік шараларын жүзеге асырусыз өтуге болатындай секілді. Оған қоса, қайту жолында оны жүріп өтудің сипаты да өзгереді.

Қауіпсіздікті, әсіресе ауа райының кенеттен бұзылуы жағдайында, қамтамасыз ету үшін күрделіліктің бастапқы санатындағы жорықтар маршруттары кем дегенде бір-екі елдімекен арқылы өтілу керек.

Жергілікті ауданды толық зерттеу мақсатындағы экспедициялық маршруттарды бір жерден – базалық лагерьден бірнеше радиал не айналма шығатын жерлер түрінде құрған дұрыс. Мұндай саяхат санатын маршруттық-біліктілік комиссиясы дербес түрде орнатады.

Маршрут түрлеріне тікелей тәуелділікте салмақтық жүктер динамикасы бар. Жолдорбаның өзгермелі құрамы болып – азық-түлік, ал ормансыздықта саяхаттау кезінде бәрі бірге жолдорбаның жалпы салмағының үштен екісінен көбін құрайтын қыздырғыш аспаптарға арналған жағармай табылады. Ең ауыр салмақтық жүктер бүкіл жорықта барлығын өзіңмен бірге алу керек болған кездегі, елдімекендерден тыс салынған маршруттарға тән. Ұзақтығы 25 күн және одан көп болатын мұндай маршруттарда жолдорбаның шыққандағы салмағы көбіне 45-50 кг-ға дейін жетеді. Ең аз салмақтық жүктер маршруттардың үшінші түріне сәйкес келеді. Ортадағы орынды жолда бір елдімекені бар маршрут алады, ол жерде азық-түлік пен жанармай қорларын толтыруға болады. Мұндай маршруттар, ең қатал спорт талаптарына жауап бере отырып, бір уақытта жолдорба салмағының қолайлы таралуымен сипатталады, бұл күш пен уақытты жорықтың эстетикалық жағына көбірек аударуға мүмкіндік береді.

Маршрут ұзақтығы (оның мүмкін болатын ең кіші есептелген ұзындығы). Оны ерекше жағдайларда азайтуға болады, бірақ қосымша кедергілерді қосу немесе олардың техникалық күрделілігін арттыру есебінен жол ұзындығынан көп емес болу керек. Ұзақтықты арттыру (белгіленген ұзақтықтың 25%-нан аспауы қажет), әдетте, маршруттың кіреберіс не соңғы бөлігі есебінен мүмкін болады, бірақ күрделенген жерлер есебінен емес. Мұндай арттыру, алайда, жорықтың есептелген күрделілігін көбейтудің негізі ретінде бола алмайды. Соңғы жылдары, топтардың өздерінің бастамалары, маршруттардың ұзақтықтары және олардың күрделіліктері бойынша, арттырудың қалыпты үрдісі байқалуда. Жеке жағдайларда бұл дәлелденуі де мүмкін. Алайда қауіпсіздік және организмді, әсіресе бастаушы туристерді, шамадан тыс жүктемес үшін сыныпталған маршруттар ұзақтықтарының жоғарғы шамасын заңды түрде шектеу керек.

Жорық ұзақтығы да ең аз мәнінде разрядты талаптармен анықталған. Ол маршрутты әр түрлі топтармен бірнеше рет өтуден алынған, орташаландырылған нұсқа болып табылады. Жорыққа деген күндер санын арттыру маршрутты ұзарту мен алғаш өту кезіндегі және маршруттың дербес жерлерін барлау кезіндегі кедергілер санын немесе олардың күрделіліктерін көбейту есебінен мүмкін болады. Демалысқа деген күндер санын көбірек бөлгеннен жорық ұзақтығын арттыру оның спорттылығын төмендетеді. Бірақ мұндай жағдайлар сирек кездеседі және өтілген маршрутты бағалау кезінде айрықша қайшылықтарды туындатпайды.

Басқасы – әдетте топтар мен маршруттық-біліктілік комиссиясы жағынан әрекеттердің қарама-қайшы бағалануларына әкелетіндей аз күн ішінде маршрутты өту. Көзқарастардың қарама-қайшылығы техникалық әзірліктері әр түрлі топтардың мүмкіндіктеріне баға беруге деген бірдей емес әдістерден шығады. Шынында да, барлық қатысушылары қиын жерлерден өтудің техникалық тәсілдерін жақсы білетін топ, мысалы, 15-күндік маршрутта 2 күнді (бұдан артық мүмкін емес секілді, себебі аталған нормалар техникалық жақсы дайындалған топтар үшін есептелген) үнемдей отырып, едәуір тез жүріп шыға мүмкін. Күндерден көбірек үнемдеу тек техникалық шеберліктің ғана нәтижесі бола алмайды. Оған, әдетте, артық күш жұмсау, қауіпсіздік шараларын бұзу немесе қиын жерлерді техникалық сауатсыз өту есебінен жетуге болады. Статистика көрсетіп отырғандай, шаңғы туризміндегі қайғылы оқиғалардың көп бөлігі дәл осы себептер кесірінен болады. Маршруттарды қысқартылған кестелер бойынша өтудің кез келген әрекеттерін және оларды спорттағы үлкен көрсеткіштер ретінде қарауды міндетті түрде тоқтатқан жөн, әйтпесе олар ең ауыр салдары бар даңғойланушылыққа дейін өсуі мүмкін. Тіпті топ арасында төтенше жағдай болмаса да, маршрутты тездетіп өту фактінің өзі қатысушылардың өз әрекеттерін бейуаздық ретінде («Ештеңе болмаған екен, бұдан барлығы дұрыс істелді деген сөз») санайтындығын дәлелдейді және басқалары үшін қауіпті үлгі болады.

Күндік демалыстар мен резервтік күндер саны маршрут ұзақтығы мен күрделілігіне, жорық ұзақтығына, сондай-ақ саяхаттау өңірінің климаттық жағдайларының сипатына сәйкес келуі тиіс. Физикалық күштің тым көп жұмсалуын болдырмас үшін, демалыс күндері (күндік демалыстар) әдетте 5-6 жүріс күнінен кейін қойылады. Күрделілігі 4-5 санатты маршруттарда кем дегенде екі күндік демалысты жоспарлау қажет. Резервтік күндер санын дұрыс белгілеу қиын: ауа райы – өте қиын болжанатын фактор. Тәжірибе жүзінде әдетте маршрут күрделілігіне байланысты 2-5 күнді резервтеген жөн.

Маршрут бойынша техникалық күрделі жерлерді тарату жетекшінің жорықты оңтайлы жоспарлау қабілетін көрсетеді. Ең дұрыс құрылған  маршрут болып өте күрделі жерлер жолдың орта бөлігіне келіп, ал оларды өту радиалды шығыстан басталатын маршрут саналады. Бұл уақытқа дейін организм жаңа жағдайларға бейімделіп, қозғалыс пен жүк ырғағына тартылып үлгереді, яғни «тәртіп шыңына» жетеді. Айтарлықтай маңызды фактор – қатысушылар әрекеттерінде өзара түсіністік пен үйлесімділікті орнату, яғни топ арасында қалыпты психологиялық климатты орнату. Жорық ортасына қарай әдетте маршруттың бір бөлігінің өзгеруінің немесе саяхатты жалғастырудан толық бас тартудың басты себебі болуы мүмкін, бұрын жасырылған жағымсыз қарым-қатынастар байқала бастайды. Сондай-ақ, жол ортасына қарай тамақтар салмағы бірақ азаяды, бұны да жорықты жоспарлау кезінде ескерген жөн.

Осындай ойларға сүйене отырып, түгел маршрутты бастапқы, негізгі және соңғы бөліктерге бөлуге болады. Маршрутты дұрыс жоспарланған деп айтуға болмайды, егер «қиындық шыңы» жолдың бастапқы немесе соңғы кезеңдеріне түссе. Әсіресе соңғысы өте қауіпті: жинақталған шаршағандық пен жорықтың аяқталғандығы болып көрінгендік, тәжірибе көрсетіп отырғандай, ауыр жарақаттар мен қайғылы оқиғаларға жиі әкеледі.

Жорық кестесі маршрутты күндерге бөлумен, бір күндік жүрістер шамасын анықтаумен және күндік демалыстарды таратумен түсіндіріледі. Кестені құру кезінде саяхаттаудың бұрын қабылданған жоспарына нақтылықтарды заңды түрде және былайша енгізуге болады. Мысалы, маршрутты күндер бойынша бөлу оны белгіленген күндер санында жүріп шықса да, таңертеңгі уақыттарда асулардан өту кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қосымша тағы бір күн керек екендігін көрсетеді.

92-суретте күрделілігі 4-санатты маршрут кестесінің нұсқасы келтірілген. Тәуліктік орташа 20 км жылдамдықпен 280 км-ді өту үшін 14 қажет. Маршрут басы алқаптарында күпсек қар жатқан адырлы тундралық жерге сәйкес келеді, бұл, тіпті жолдың алғашқы күндерінің аз ғана километражы кезінде, физикалық энергияның едәуір жұмсалуын қажет етеді. Осындай жерлерді бірнеше рет өту алдыңғы күндерде жүріс ұзақтықтарын 2-5 км-ге арттыру арқылы бірінші жүрісті 15 км шамасында жоспарлаудың дұрыстығын дәлелдейді.

Жолдың 5 күнін жүрген соң шыңдар арасында қыр траверсі бар екікүндік айналма шығыстың алдында алғашқы күндік демалыс қарастырылады. Өрлеу және түсу кезінде жарық уақыттың бір бөлігінің қарлы жағдай мен жол таңдауды бағалауға, имек темірді кию мен шешуге, сатыларды жаруға және сақтандыру таяныштарын дәлдеуге кететіндігін, яғни қауіпсіздікті қамтамасыз ететін шараларды ескере отырып, күн сайын 15-16 км-ден аспайтындай жүріп өту жоспарланады.

Содан кейінгі 4 күн маршруттың ең қызықты және техникалық күрделі бөлігіне келеді, сондықтан бір күндік жүрістер көтерілу және түсу кезінде – 15-16 км шамасында, ал қозғалыс кезінде үстірт бойынша 20-21 км шамасында болады.

Орманды аймаққа шыққан кезде екінші күндік демалыс басталады. Жолдың соңғы үш күніне 90 км қалады. Егер топ күрделі жерді артық физикалық күш жұмсаусыз өтсе, ол демалыс ұзақтығын қысқарта алады немесе маршруттың соңғы бөлігін 4 күн ішінде, бірақ аз жылдамдықпен өтуді есептей отырып, одан мүлдем бас тарта алады.

Жорыққа деген өтініш материалдарын қарастыру кезінде маршруттық-біліктілік комиссия мүшелері кездестіретін, кең таралған қате болып маршрутты бір күндік жүрістердің орташаландырылған нормалары бойынша механикалық бөлу табылады. Жетекшінің өз нұсқасын «бәрібір жолда түзетулерсіз болмайды» деген сөздермен ақталу әрекеті күмәндандырады, өйткені шындығында мұндай жоспарлау – саяхаттау өңірін аз зерттеудің, жолдың бейнетті жерлерін, қиын кедергілерді және олардан өтуге деген дұрыс жұмсалатын уақытты, демалатын ыңғайлы орындарды білмеудің салдары. Әрдайым мынаны есте сақтаған жөн: жорық кезінде жүріс кестесін неғұрлым азырақ айқындау керек болса, соғұрлым оның жоспарлауы сапалы болар еді!

Қосалқы маршруттың бірнеше нұсқасын құрған жөн: мысалы, соңғы бөлікті жақын орналасқан елдімекенге шығу арқылы қысқарту, күрделі жерді жеңілдетіп өту немесе саяхатты тоқтату. Маршрут өзгерісінің әр жағдайында жақсы көрінетін белгіні орнатып, маршрут өзгерісінің себептері, бұдан әрі жүру жолы және белгіленген пунктке келу мерзімі туралы хабарлама қалдыру қажет.

Эмоциялық салмақтар әзірге жорықты арнайы жоспарлаудың пәні болмады. Ал бұл проблема шынында да бар және, біздің ойымызша, туризмнің өз ішінде – оның спорттық және эстетикалық жақтарымен туындайды, яғни аталған жақтар өзара әрекеттесе отырып, қарама-қайшылық туғызады: спорт техникалық бағдарламаны қарастырылған мерзімде және қауіпсіздікті қамтамасыз ету отырып, еш қателіксіз орындау үшін барынша көп уақыт пен физикалық энергияны жұмсауды талап етеді, ал эстетикалық түсінік көргеннен уақыт бойынша ұзақ және психологиялық тереңдетілген әсерлерсіз бола алмайды.