Құқықтық қатынас ұғымы мен ерекшеліктері

Оқу әдебиеттерін қоса алғанда, заң әдебиеттерінде нақты субъективтік құқықтар мен  міндеттер құқығын иеленудің  абстрактілік алғышарты ретінде  құқық субъектіліктің сипаттамасы  кең таралған. Мұнымен бір ғана ескертпе арқылы абстрактіні ұғымда бар нәрсе ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке тұлғалардың нақты, жалпы зандық қасиеті ретінде де түсіну арқылы келісуге болады.

     Кейде құқық субъектілік пен  нақты субъективтік құқық арасындағы  айырмашылықтар келтірілген мысалдағыдай  соншалықты көрнекті көрінбейді, бірақ осыған қарамастан, олар қашан да өмірде кездеседі. Мысалы, құқық субъектілік элементі ретінде әрбір азаматтың тұрғылықты жерді таңдау құқығы бар, бірақ қалаған жерінде түру — бұл енді нақты субъективтік құқық болады.

Белгілі бір заңдық фактілердің нәтижесінде кез келген субъективтік құқық пайда болады, өзгереді және тоқтатылады. Мысалы, азаматтың құқық субъектілігі ол туған сәттен басталып, оның өлімімен тоқтатылады.

    3.3. Заңи айғақ.

 зандық айғақ (факті) дегеніміз — заң құқықтық қатынастардың пайда болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.

   Зандық фактілердің ерекше түрі  — мерзімдер оқиғаларға жуықтайды  .

Кейбір  жағдайларда құқықтық нәтижеге жету үшін бірлі-жарым зандық фактінің пайда  болуы да жеткілікті. Мәселен, бөгде мүлікті бүлдіру кінәлыға залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Басқаша жағдайларда, фактілердің белгілі бір жиынтығы болғанда ғана құқықтық нәтижеге қол жетеді. Мысалы, сатып алу-сату шартын жасасып, іс жүзінде затты беретін — бір мезгілде немесе бірінен соң бірі жасалатын екі әрекеттің нәтижесінде сатып алушыда сатып алатын затқа меншік құқығы пайда болады. Кейде үш, төрт, бес және одан да көп зандық фактілердің жиынтығы бойынша ақырғы зандық салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте іс жүзіндегі немесе зандык құрам деп атайды.

   Зандық күй деп аталатын жағдайды  заңдық фактілердің ерекше санатына  жатқызуға болады. Бір реттік  актілерді жасамаудан емес, заң  құқықтық маңыз беретін тұлғаның  немесе заттың белгілі бір  құқықтық немесе іс жүзіндегі қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды заңдық күй деп түсіну керек. Мысалы, қайтыс болған адаммен жақын туыстық байланыс — мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болу негіздерінің бірі.

Зандық  күйдің заңдық факті ретінде маңызды  ерекшелігі бар: ол құқықтық қатынастарды өз бетінше туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды, бұл мақсат тек басқа фактілердің қосымша пайда болуынан жүзеге асады. Демек, заңдық күй едәуір күрделі фактілік құрамның элементі бола алады.⁹

Құқықтық  қатынастарға қатысушьшардың еркіне тәуелді болумен қатар, зандық фактілер кейбір өзгеше белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлінуі мүмкін. Заңдық фактілердің құқықтық қатынастардың дамуына ықпал етуіне қарай оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқыкты өзгертетін фактілерге болуге болады. Мұның алғашқысы бұрын мұндай зандық байланысы (шарт, зиян келтіру) болмаған адамдар арасында құқықтық қатынастардың тууына әкеп тірейді. Екіншісі (мерзімінің өтуі, шарттың бұзылуы) — зандық қатынастардың тоқтатылуына әкеп соғады. Үшіншісі — қалыптасқан құқықтық қатынастардың мазмұнын өзгертуге себепші болады.

   Заңдық фактілер өздерінен кейін  туатын құқықтық салдарға түрліше  ықпал етеді. Көптеген жағдайларда  мүмкін болатын құқықтық салдардың  мазмұнын заң айқындап береді. Мысалы, зиян келтіру оны келтірушінің заңмен белгіленген залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Зиян келтіру фактісі заңның нақты зандық қатынастағы ұйғарымдарын тек жүзеге асырады. Мұндай зандық фактілерді құкықты бағыттаушы фактілер деп атайды. Бұлардан өзгеше, құқықты қалыптастырушы зандық фактілер құқықтың  қатынастардың тууына себепші болып қана қоймастан, сонымен қатар занда белгіленген шекарада олардың мазмұнын айқындауға да жәрдемдеседі. Мысалы, мүлікті сату жөніндегі құқықтық қатынастардың мазмұны заң нормаларына ғана емес, соңдай-ақ сатушы мен сатып алушы арасындағы шарттың талаптарына да байланысты. Құқықты қалыптастырушы зандық фактілер бұл қасиеттері жөнінен құқықтық нормаларға ұқсайды, бірақ одан мәнді айырмашылығы - құқықтық қатынастардың мазмұнын жалпылай емес, жеке-дара анықтайды.

Заңдық  фактілердің барлығынан мәміле мен  әкімшілік актілерді ғана құқықты  қалыптастырушы факгілерге жатқызуға  болады. Әлбетге, олар құқықтық қатынастардың  мазмұнын белгілі бір шектерде ғана, ол императивтік үйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана анықтай алады.¹⁰

    Заңи айғақтар- нақтылы өмірлік мән –жайлар. Сол айғақтармен құқық нормалары құқықтық қатынастардың пайда болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланыстырады. Кейде бұл айғақтың құқықтың нәтижесі болады, ал кейде бірнеше айғақтардың жиынтығы құқықтық қатынастар тудырады, өзгертеді немесе жояды. М ысалы, зейнеттік қатынастар пайда болуы үшін үш айғақ қажет: жас, стаж және зейнетақы тағайындау туралы акт. Айғақтардың мұндай жиынтығын айғақтық құрам деп атайды.¹¹--

 

 

 

 

 

 

    

 

                             

                               Қорытынды

  Қорыта айтар болсақ, құқықтық қатынас- бұл құқық нормаларының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас, мұнда тараптар өзара, мемлекетпен кепілденген нақты екі жақты құқықтар мен міндеттермен байланысады. «Құқықтық қатынас» категориясы құқықтың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс- тұрысына құқықтың қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас- бұл қатысушылары субъективтік құқықтары мен заңды мүдделерді иеленетін, құқық нормаларымен бекітілген қоғамдық қатынас. Құқықтыұ қатынастар дегеніміз-  қатысушылардың субъективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндеттеріболатын құқық нормаларымен заңда көрсетілген айғақтарға сәйкес туындайтын, ерік- ықтиярды білдіретін қоғамдақ қатынастар

  Субъективтік құқық тұлғалардың  мүддесін қанағаттандыру мақсатымен  құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына  берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Яғни, айтар болсақ, құқықтық қатынасқа қатысушыларда құқықпен бірге құқықтық міндеттер де туындайды. Менің түсінігімше, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Ол сол құқықты пайдалана білуі керек.«Құқықтық қатынастар» тақырыбына жазылған курстық жұмысты орындау барысында «Құқықтық қатынас» категориясы құқықтың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылатынына және адамдардың жүріс- тұрысына құқықтың қандай жолмен әсер ететінін түсіну мүмкіндігіне ие болдым. Құқықтық қатынастың құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас екеніне де көз жеткіздім.

  Бұл жұмыс құқықтық қатынас  туралы жалпы мағлұмат бере  отырып, сол тақырып бойынша мейлінше  маңызды теориялық ережелермен,  заң ғылымының ерекше тілімен,  арнайы заң түсініктерімен таныстырады.  Құқықтық қатынас элементтер құрамы бойынша күрделі құрылымға ие, яғни мен өз жұмысымда құқықтық қатынас объектісі, субъектісі, құқық нормасы және заңи айғақтар туралы толық мағлұмат бере алдым деп ойлаймын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз.

2 «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар туралы» 2007 жылы 21 мамырдағы № 254 ҚР Заңы.

3. «Актуальные проблемы теория государства и права» курс лекций под. Ред А.Г. Хабибулина. Уфа, 1995

4. Ашитов З.О. «Қазақстан Республикасының құқықтық негіздері». Оқулық- Алматы: «Жеті жарғы» 2003.

5. Булгакова Д.А. «мемлекет және құқық теориясы» Оқу құралы- Алматы: 2005.
6. Баянов Е. « Қазақстан Республикасының мемлекеті және құқығының негіздері» Оқулық- Алматы 2003.
7. Венгеров А.Б. «Теория государства и права» Учебник- Москва, 2000г.
8. Жоламан К.Д. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы «Эверо» 2004 .
9. Ибраева А.С, Сапарғалиев Ғ.С. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы- Алматы, «Жеті жарғы», 1998 жыл.
10. Лазерев В.В. «Теория государства и права» Москва 1992г.
11. Сапарғалиев Ғ.С, Ибраева А.С. «Мемлекет және құқық теориясы»: Оқулық- Астана: Фолиант, 2007 жыл.
12. С.А. Табанов. «Салыстырмалы құқықтану негіздері»: Оқулық- Алматы: «Жеті жарғы», 2003 .

Хропанюк В.Н. «Теория государства и права», Учебник- М. 2000г.

13. Черданцев А.Ф. «Теория государства и права». Курс лекций: Екатеринбург. 2002г.

  14. «Заң және заман» №10 (107) қазан 2009.

  15. «Хабаршы» Заң сериясы Алматы. №4 (40). 2006.

  16. «Егемен  Қазақстан» 2009. 9 шілде.

 

¹ Булгакова Д.А  Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы- Алматы: Заң әдебиеті; 2005- 165 бет.

² С.А Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық- Алматы; Жеті жарғы, 2003- 464 бет

³ ҚР Азаматтық кодексінің 14- бабы.

⁴ ҚР Азаматтық кодексінің 12- ші бабы.

⁵ Табанова С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық- Алматы: Жеті жарғы, 2003 жыл.

⁶ Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық: «Нұр- пресс»- Алматы, 2005 жыл.

⁷ Сапарғалиев Ғ.С, Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық- Алматы, Жеті жарғы ,1998 жыл.

Қазақстан Республикасының  Конституциясының 13- бабы.

⁹ Хропанюк В.Н. «Теория государства и права» Учебник- Москва- 2000г.

¹⁰ Т. Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясының негізгі мәселелері. Оқу құралы- Алматы: 2003 жыл.

¹¹ С. Әжібаев, Қ. Байділдаұлы. Азаматтық құқық. Оқулық- Алматы, 2003 жыл, 1- том.