Казакстан Республикасынын конституциясы

Орасан  зор  жұмысты  мемлекеттің  атқару органдары  атқарады. Оларға  жататындар: үкімет, министрліктер, мемлекеттік  комитеттер,  жергілікті  әкімәшілік (облыстық,  аудандық, қалалық, ауылдық, селолық) зң  қорғау органдары.

Қазақстанда  президенттік лауазым КСРО-ң ыдырауы  қарсаңында  енгізілді. Қазақ КСР  жоғарғы кеңесінің 1990 жылңы  сәуірідегі  сессиясының  ұйғаруымен қазақ КСР-і  президенті қызметін тағайындау  туралы  заң  қабылданды. Ол заң бойынша  президентті  жоғарғы  Кеңес  сайлауы  тиіс болды.

Президент (лат Ipaesidens – алда отырған, бастаушы) басқарудың  республикалық формасындағы  елдердің сайланып отыратын мемлекет басшысы. Парламенттік республикаларда президентті парламент немесе оны ерекше   алқасы  сайлайды, президенттік республикаларда тура және жанама сайлау арқылы  халық сайлайды.

Заң  мемлекеттік жоғарғы  органдар жүйесіндегі  президенттің орнын  анықтады.    Алғашқыда  президенттің  өкілеттігі  біршама  шектеулі болды. Жоғарғы  Кеңес  барлық мәселелер  бойынша  заң  қабылдады, президентті қайта  сайлай алады. Қазақстан мемлекеттік  тәуелсіздігін алғаннан кейінгі  кезеңде  президенттің өкілеттігі  күшейтіледі.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы   Конституциясы  еліміздің  президенттік  басқару  формасындағы  мемлекет деп, Президентті  мемлекет басшысы деп жариялады.  Дүниежүзі  елдерінің көпшілігінде   қабылданғанай біздің республикамызда  да  мемлекеттік  билік заң  шығарушы, атқарушы  және сот  тармақтарына  бөліну ұсмтамына  негізделіп құрылды.

Президент Парламент қабылдаған зәаңға  қол  қояды. Президенттің ерекше  өміртайым  заңды  қабылдамай, әлі  жетілдіріп,  пысықтай  түсу үшін Парламентке  қайтара  алады.

Вето (латынның reto- тиым саламын) ежелгі  Рим империясында  Рим магистратының өзге  магистраттардың  жарлықтары мен әрекеттеріне  тиым салуы, мемлекет  басшысының заңды  орган қабылдаған заң  жобасын әрекетке қосудан бастарту  құқығы. Мұндай  ерекше құқық әдетте, мемлекет басшысына беріледі.

Президент Парламенттің  келісілімен Премер – министрді  және  Республикалық  банктің төрғасын  тағайындайды. Президент  Парламент Сенатының  келісімімен республиканың  Бас  прокурон және Ұлттық  қауіпсіздік  комитетінің  төрағасын  тағайындайды.

Президент халықаралық келіссөздер жүргізетін және  халықаралық шарттарға қол  қоятын  құқығы бар. Ол шарттар Парламент  бекіткеннен кейін заң  күшіне  енеді. Бұл  халықаралық шарттарға  заңды  күш беру  (патрификация) деп аталады.

Парламенттің  қызметіне  Президент, Президент  қызметіне  Парламент  әсеретіп отырады.

Президенттің  құзіретіл.

Пфрезидент  атқарушы  илік тармағына  Үкіметке,  жергілікті  атқару органдарына  тікелей ықпал етеді.  Президент!

• премер – министр  лауазымына  адам  ұсынады
• үкіметтің  құрылымын анықтайды
• министрлерді  қызметке тағайындайды және  қызметтен босатады;
• министрлерді қызметке  тағайындайды және  қызметтен босатады;
• министрлерді, мемлекеттік комитеттерді  құрады  және  таратады;
• үкімет мүшелеріне  ант  қабылдайды;
• үкіметтің  ерекше  маңызды  мәселелер жөніндегі  отырыстарына  төрағалық етеді;
• мәжіліске заң  жобаларын енгізу жөнінде үкіметке тапсырма  береді;
• үкімет  шешімдерінің күшін жояды немесе тоқтата  алады.

Президент жергілікті  атқарушы  органдардың  жұмысына  да  басшылық етеді. Ол облыстық әкімдерді тағайындайды және  жұмысынан босатады. Қажет болған жағдайда  әкімдердің шешімін тоқтата тұрады. Әйкімдер Президенттің  облыстардағы  тікелей өкілі  болғандықтан Президенттің алдында  жауапты. Президент әкімдермен кеңес  өткізеді, олардың жергілікті жердегі жұмысы  туралы  заңдарды  қалай  орындап, өз міндеттерін қалай  атқарып  жатқандары жайлы  есептерін тыңдайды.

Президенттің  сот билігіне де  қатысы бар: ол Жоғарғы  Сот Кеңесін құрып, оның төрағасы  болады. Жоғары Сот кеңсі   Жоғарғы  Сот төрғасын сайлайды. Жоғарғы Сфот  Судъяларының кондидатураларын қарап, оларды Сенаттың  сайлауына ұсынады. Ал облыстық соттардың  төрағаларын, облыстық  алқаларының  Президент  Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынысымен бекітеді.  Алайда Президенттің сот  органдарын  жасақтауға  тікелей  қатысы оның судъялардың қылмыстық  және  азаматтық  істерді  қарауына  әсер ете  алмайды. Судъялар сот істерін  қараған кезде  ешкімге  тәуелді  болмай , тек  қана  заңға  бағынадыв.

Президенттің  басқа да  өкілеттері болады. Солардың бірі – мемлекет  өмірінің аса   маңызды  мәселелері  бойынша  референдум (бүкілхалықтық дауыс  беру) өткізу  құқығы. Референдум  - халықтың мемлекетті  басқару  іңсіне  тікелей қатысуының бір түрі.

Референдум (латынша referendum – хабарлауға  тиістінің бәрі) мемлекеттік құқықта сайлаушылар корпусының конституциялық, заңдық және  басқа ішкі – сыртқы  мәселелер бойынша  түпкілікті  шешім қабылдады.

Конституциялық  болғанда  конституция  немесе оған енгізілген  өзгерістер  бүкілхалықтық  дауысқа  салынады.

Өзінің  өкілеттілігін пайдалана  отырып Президент  жарлықтар мен өкімдер  шығарады. Президент  шығарған  жарлыхқтарының  нормативтік  емес түрлері  болады. Нормативтік  деп аталатын  жарлықтарда  құқық  нормалары, яғни  мемлекеттік  органдардың өкілеттерін,  азаматтардың құқықтарын,  бостандықтарын міндеттерін  айқындайтын ережелер  жинақталады.

Президент мемлекет басшысы  болғандықтан  елдің ішінде де  халықаралық  қатынастарда да  елдің ішінде де  халықаралық  қатынастарда  халық  пен мемлекет атынан сөйлеуге құқықты. Сондықтан Пврезиденттің  абыройы  ары, қадірі қорғалады. Халықтың  қалаулысы  ретінде  Президент халық  мүддесіне  қызмет етеді. Сол себептенде, ол  сайланғаннан кейін, қызметіне   кіріспестен бұрын халыққа ант  береді.

Конституцияның  Президент  бөліміндегі  баптары.

40-бап.  І. Қазақстан Республикасының  Президенті  Мемлекеттің басшысы,  мемлекеттің  ішкі және  сыртқы  саясатының негізгі  бағыттарын  ақындайтын, ел ішінде  және  халықаралық   қатынастарда  Қазақстанның атынан  өкілдік ететін жоғарғы  лауызымды   тұлғаа.

2. Республиканың  Президенті – халық пен мемлекеттің  билік  бірлігіінің, Конституцияның  маңыздылығының, адам және  азамат  құқықтары мен бостандықтарының  нышаны  әрі кепілі.

3. Республика  Президенті  мемлекеттік биліктің  барлық  тармағының келісіп жұмыс  істеуін және   үкімет  органдарының  халық  алдындағы жауапкершілігін  қамтамасыз етеді. 

41- бап. 1. Қазақстан Республикасының Президенттен Конституциялық заңға сәйкес  жалпыға бірдей, тең және  төте  сайлау  құқығы  негізінде   Республиканың кәмелетке  толған  азаматтары жасырын дауыс беру  арқылы  бес жыл  мерзімге сайлайды.

2. Республика  Президенті  болып  тумысынан  Республика азаматы болып   табылатын, отыз бес жасқа толған  және  алпыыс бес  жастан  аспаған мемлекеттік  тілді   еркін  меңгерген әрі  Қазақстанда  кемінде  он бес  жыл бойы  тұратын Республика  азаматы   сайлана алады. 

3. Республика  Президентінің кезекті  сайлауы   желтоқсанның бірінші   жексенбісінде   өткізілді және ол мерзімі   жағынан республика  Парламентінің  жаңа  құрамын  сайлаумен тұспа  –тұс  келмеуі керек. 

4. Республика  Президентінің кезектен тыс   сайлауы  конституцияның 48- бабының  1 –тармағында  белгіленген жағдайлармен  мерзімдерде  өткізіледі.

5. Егер  сайлаушылардың елу  процентінен  астамы   дауыс беруге  қатысқан  болса, сайлау  өткізіледі деп  есептеледі. Дауыс беруге  қатысқан  сайлаушылардың елу  процентінен   астамының дауысын  алған кандидат  сайланды деп есептеледі.  Егер  кандидаттардың бірден – бір   көрсетілген дауыс санын ала   алмаса, қайтадан  дауысқа  салады.  Оған көп дауыс алған кандидат  қатысады.  Дауыс беруге  қатысу  сайлаушылардың көбісінің дауысын   алған кандидат  сайланды деп  есептеледі.

42- бап. 1. Қазақсан Республикасының Президенті: Қазақстан халқына адал қызймет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың  құқытары мен бостандықтарына кепілдік теруге, Қазақстан Республикасы Президентінің өзіне жүктелген мәртебелі мінідетін адал атқаруға  салтанатты түрде ант етемін деп халыққа берген сәттен бастап қызметіне кіріседі.

2. Ант  беру  қаңтардың екінші  сәрсенбісінде   салтанатты  жағдайда Парламент  депутаттарының Конституциялық  Кеңес мүшелерінің, Жоғарғы Сот  Судъяларының сондай –ақ Республиканың  бұрынғы Президенттерінің бәрінің  қатысуымен өткізіледі.

Президент кезектен тыс  сайланған ретте  ант беру  сайлау  нәтижелері  жарияланған күннен бастап біп ай  ішінде  өткізіледі.

3. Республика  Президентінің  өкілеттілігі  жаңадан сайланған Республика  Президенті қызметіне   кіріскен  кезден бастап, сондай –ақ Президент  қызметінен мерзімінен бұрын   босатылған немесе   келтірілген  не ол қайтыс болған жағдайда  тоқтатылады. 

Республиканың бұрынғы  президенттерінің бірінің, қызметінен келтірілгендерден  басқасының, қазақстан Респубикасының экс –  Президенті деген атағы  болады.

4. Кезектен  тыс сайлауда  сайланған Республика   Президентінің өкілеттігі  кезектен  тыс  сайлаудан кейін бес  жыл өткеннен соң  желтоқсанның  бірінші  жексенбісінде   өткізілуге  тиісті  кезекті  президенттік  сайлауда   сайланған  Республика  Президенті қызметіне кіріскенге  дейін жүзеге  асырылды.

5. Бір  адам қатарынан екі реттен  артық Республика Президенті  болып сайлана  алмайды. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қазақстан өз  мемлекеттік   тәуелсіздігіне   ие болғаннан     егемен  мемлекет пен  оның   азаматтарының   өміріне   тірек    болатын   барша    құқықытық    негізін   қайта   құру   қадеттігі   туды.   Осы   бағытта    қыруар  жұмыс     істеді.  Мемлекетті  басқару ,  экономика,  әлеуметтік    саяси   өөмір,  мәдениет, құқықтық  тәртіпті    сақтау,   елді   қорғау,  сыртқы   саясат   салаларын   реттейтін   көптеген    асырылуда.  Сол      заңдары сапалы    және   тиімді   жасауға   заңгер  ғалымдар   мен    заңгер  практиктер    қатысып,    олар   халықаралық   ұйымдар  мен  шетел        мамандарының  беделді   сарапшылығынан    өткен  болатын    Мысалы:     Қазақстан  Республикасының  Конституциястывн  бүұкіл    халық   талқылар,    республикалық    референдумда  қабылдады.

Сонымен  қатар    демократия     және      азаматтардың    құқықтарывмен    бостандықтарына    негізделген    құқықтық,   мемлекетті    азаматтардың       құқықтық  санасын    қалыптастырмай    толардың   қоғам  мен   мемлекет   алдында      өз  міндеттерін  түсінбей,   қоғамдық өмірдің  маңызды   жақтарын  заң  арқылы   ретке    келтірмей   құру   мүмкін  емес.   ЧСондықтан      заң  білімін   насихаттаудың   халықты  құқықытық     тұрғыдан    тәрбиелеудің   үлкен   маңызы бар.

Қазақстан  Республикасының    Президентінің  1995 ж.   маусымның  21 – де   қабылданған  «Жалпыға  құқықыты  оқытуды   жүзеге  асыру  шаралары  тұр    қаулысының   зор   саяси  маңызы   бар.  Құқықтық   оқыту мен  құқықытық   тәрбие     білім  берудің  маңыздылығы    Қазақстан   халқының   алдына қойып   отырған    тарихи  мақсатына    құқықтық  мемлекет  құруға   байланысты  құқықтық  мемлекет  құру үшін  жаңа   құқықтық жүйе    қалыптастыру қажет,  ол  қоғам   өмірін  демократизациялауға   адамгершілікке   баулуға,   адамдардың    жағдайына. Ұлтына, мүліктік жағдайына, қызметіне, жынысына т.с.с.  белгілері не  қарап   кемсітуді  жоюға   бағытталды».

 

Мемлекет  пен  құқық  негізін    оқыту    алдына   міне  осындай      мақсат    қояды.   Қазақстан   Республикасының  мектеп   оұқушыларының  басты   борышы  Қазақстан  дербес  мемлекет   болғаннан бері   жасалған   заңдарын  оқып  үйрену.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдапланған  әдебиеттер

1.   Қазастан   мемлекеті  мен   құқығының   негіздері   Хрестоматия   Алматы,  «Атамұра» 1996 жылы.

2. Қазақ   ССР   тарихы 1989 жыл  Алматы,   бестомдық  4 – ші   том.

3.Ж.Таймағанбетов   Қазақстан  тарихы Алматы,  1998 жылы. Дай  пресс

4. Егемен  Қазақстан,  (№ 144 номер) 2003 жыл.

5. Егемен  Қазақстан № 15  номер 2003 жыл.