Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жалпы сипаттамасы

Кешенді салықтық тексерулер жылына бір реттен артық жүргізілмеу  керек деп бекітілсе, тақырыптық тексерулер жарты жылда бір реттен артық жүргізілмеу керек, және бір ған салық түрі бойынша жүргізіледі. Сонымен қатар, Салық кодексі жоғарыда аталған тексерулерді жүргізу кезеңдері жүргізілмейтін жағдайлардың қатаң шектелген тізімін келтіреді, мысалға, салық төлеушінің мүдделеріне сәйкес оның артық төленген қосылған құн салығын қайтарып беру жөніндегі арызын тексеру.

Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулерді жүргізу мерзімі осы тексеруді  жүргізу жөніндегі шешім қабылданғаннан күннен бастап 30 күн шеңберінен аспауы тиіс.

Салықтық тексеру мерзімі біткеннен  кейін жоғары тұрған салық органының тиісті шешімі болмаса, салық төлеуші салық органының лауазымды тұлғаларын қайта тексеруге жібермеуге құқылы.

Салық кодексі салықтық тексерулерді жүргізу процесінің тәртібін регламенттейді. Оған сәйкес салықтық тексерудің қатысушылары келесідей болып табылады: салық органдарының құзіретті тұлғалары және салық төлеушінің өзі. /18/

Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің  түрлеріне камералық тексерулер де жатады. Қазақстан Республикасының  Салық кодексіне сәйкес камералық  тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.

Салық кодексіне сәйкес, камералық  тексеру деп салық төлеушінің ұсынған салықтық есебін және басқа  да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде салық органының тікелей  жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық  тексеру тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.

Салық органы салық төлеушінің есептік  және басқа да құжаттарында қателіктер тапқан жағдайда салық төлеушіге  аталған қателіктерді түзету туралы ескерту жіберіледі. /19/

Құжаттық және камералық тексерулердің салыстырмалы сипаттамалары 2 кестеде берілген.

 

 

 

 

 

2 кесте – Камералық және құжаттық  тексерулердің артықшылықтары мен  кемшіліктері 

 

Тексеру түрі	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Камералық тексеру	- салық органының орналасқан  жеріне қарай ұсынылған ақпа-раттар  негізінде барлық бухгал-терлік  есептерді және есеп айырысуларды тексеру;	- ірі елді-мекендерде  тексеруді жүргізудің қиындығы;
		- үлкен уақыт шығындары  және көптеген салықтық есептеулер;
	- салық төлеушінің  түрлі мәлімет-терді салық органдарына  уақы-тында ұсыну тәртібін тексеру  (ағымды аванстық төлемдер және басқа да құжаттар).	- жекелеген есептеулердің  анықталмағандығы және қарама-қайшылығы  және бастапқы құжаттар негізінде  түсініктемелерді қажет етуі.
Құжаттық тексеру	- алдын-ала құрылған  жоспар немесе қандай-да бір  өзгерістер бойынша тексеру;	- көптеген объективті және субъективті факторларға тәуелділігі;
	- есептің жағдайын  субъективті бағалау мүмкіндігі;	- салық жұмысшылары  мен кәсіпорын басшылары арасындағы  сөз байлаулар;
	- есеп жүргізудегі  және салықтық есептеулердегі  қателіктерді болашақта жою мүмкіндігі;
		- тексерушінің біліктілігінің  жетіспеушілігі, заңдағы өзгерістер  мен толықтыруларды білмеуі
	- нақты себеп-салдарлы  байла-ныстарды анықтау
	- әрі қарай қателіктерді  болдырмас үшін тексеру актінде  нақты заң бұзушылықтарды көрсету.	- салықтық заңнаманың  жекелеген ережелерін салық төлеушіге  түсіндіре алмауы

Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги  в Казахстане», Алматы – 2002, 21-бет

 

Салықтық тексерулердің мерзімін бұзумен байланысты қандай-да бір  даулардың орын алмауы үшін заң жүзінде салықтық тексеруді жүргізудің басталу кезеңі анықталған. Тексеруді бастау мерзімі деп салық төлеушіге ұсынылған салықтық тексеруді жүргізу туралы бұйрықтың берілген күні есептеледі.

Сонымен қатар, салықтық тексеруді  жүргізбес бұрын салық органдарының құзіретті тұлғалары салық төлеушіге өздерігің қызметтік куәліктерін көрсетулері тиіс. /20,21/

Салық төлеуші салықтық тексеруді  жүзеге асырушы тұлғаларды табыстарды немесе салық салу объектілерін анықтау үшін шаруашылық территориясына немесе ғимараттар мен қоймаларға жіберуге міндетті болып табылады.

Салықтық тексеру біткеннен  кейін салық органының құзіретті  тұлғасы салықтық тексеру актін  дайындайды, мұнда Салық кодексінде қарастырылған қажетті мәліметтер көрсетіледі.

Салықтық тексерудің біткен күні болып салықтық тексерушінің салық төлеушіге салықтық тексеру актін берген күні есептеледі.

Салықтық тексерудің нәтижесінде  ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаған болса, онда бұл туралы салықтық тексеру актінде тиісті белгілер жазылады. /22, 23/

Салықтық тексеру актін салықтық тексеруді жүргізген салық органының құзіретті тұлғаларымен бекітіледі, және салықтық тексерулер мен ескертулер журналында тіркеледі, номерленеді және салық органының мөрімен бекітіледі. Салықтық тексеру актінің бір данасы салық төлеушіде қалуы тиіс.

Салықтық тексеру біткеннен  кейін анықталған нәтижелердің негізінде  салықтық тексеру актінде салық төлеушінің бюджет алдындағы міндеттемелері мен қарыздары туралы айтылып, салық төлеушіге жіберіледі. Мұнда салық төлеудің қажеттілігі мен мерзімдері көрсетіледі. Егер де салықтық тексеру нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаса, салықтық тексеру нәтижелері бойынша мұндай ескертулер жасалмайды. /24/

Қорытындылай келе айта кету керек, салықтық әкімшіліктің және салықтық бақылаудың маңызды құралы бола отырып, салықтық тексерулер көптеген жағдайларда салық органдары мен салық төлеушілер арасындағы қатынастарда өзара «есептесу» болып табылады. Дәл осы салықтық тексерулердің нәтижесінде салық төлеуші тарапынан салықтық міндеттемелерді орындау барысында ешқандай заң бұзушылықтардың болмағанын немесе мұндай әрекеттердің болғанын және тиісті санкцияларды қолданудың қажеттілігі туралы салық органдары қорытынды шығарады.

Бірінші жағдайда әділетті салық төлеуші  мемлекет тарапынан өзіндік «жылы лебіздерге» ие болады және болашақта салықтық тексеруге негіздердің де аз болатыны анық. Екінші жағдайда әділетсіз салық төлеуші үшін салықтық тексерулер оның болашақ қызметінде де жиі орын алуы мүмкін, өйткені салық органдары аталған субъектінің қызметін жіті бақылауға алатын болады. /25, 26/

 

 

 

 

 

II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ

ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

2.1. Қордай ауданы бойынша  жалпы салықтық түсімдерді талдау

 

Нарықтық экономика  жағдайларында түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысын арттыруды және жекелеген шаруашылық субъектілерінің дамуын және жалпы экономиканың дамуын қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды болып табылады. Кәсіпкерліктің және мемлекеттің дамуына ықпал ету құралдарының ішінде, маңызды рольді, сөз жоқ, салықтар атқарады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы экономиканың барлық жақтарын реттеу құралы ретінде салық саясатын кеңінен қолдануды қажет етеді.

Салық, бұл күндері, қаржы  саясатының өзекті бағыттарын жүзеге асыру мақсатында, жеке және заңды  тұлғалардың белсенділігін ынталандыру немесе шектеу үшін маңызды құрал болып табылады. Кәсіпорындардың және олардың орналасқан аймақтардың дамуына, бірінші кезекте айтарлықтай әсер ететін, бұл тікелей салықтар, солардың ішінде табыс салығы болып табылады. /26/

Қордай ауданы әлі күнге дейін Жамбыл облысының жергілікті бюджетін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін кіріс көздерімен қамтамасыз етуде өзіндік ролін атқарып келеді. Бұған оның бүкіл Жамбыл облысы бойынша бюджеттік түсімдердің 27% құрайтыны дәлел бола алады.

Жамбыл облысы Қордай ауданы бойынша салық комитеті жергілікті және республикалық бюджетке салықтық және басқа да міндетті төлемдердің уақтылы және толық түсуін қамтамасыз етуді міндет тұтатын мемлекеттік мекеме болып табылады. Ол мемлекеттік табыстарды қамтамасыз ету саласында мемлекеттік басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыруға құзіретті. /27/

Комитет өз қызметі барысында  Қазақстан Республикасының Конституциясын, нормативтік-құқықтық актілерін және заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің  және Үкіметінің, Мемлекеттік табыстар Министрлігінің және басқа да құжаттарды жетекшілікке алады. /28/

Салық комитетінің басты  міндеттері мыналар болып табылады:

• мемлекеттік бюджетке түсімдерді және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық заңнаманың және басқа да заңнамалық актілердің негізінде барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтардың толық және уақтылы түсуін қамтамасыз ету;
• бюджетке міндетті салықтардың, алымдардың және басқа да төлемдердің төленбеуімен байланысты, немесе табыстарды жасыру немесе азайту, заңды немесе жеке тұлғалар тарапынан салық салу объектісін жасыру мақсатындағы әрекеттерді, салықтарды төлеуден басқаша жалтару жағдайларын анықтау; аталған жағдайлар бойынша салықтарды өндіріп алу шараларын және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
• салық төлеушілерге олардың міндеттерін және құқықтарын уақытында түсіндіру;
• салық төлеушілерді салықтық заңнамадағы және салық салу бойынша басқа да нормативтік-құқықтық актілердегі өзгерістер туралы уақытында хабардар ету.

Өзіне жүктелген жоғарыдағы міндеттерге сәйкес Комитет мынадай  негізгі функцияларды жүзеге асырады:

• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілердің қадағалануын бақылау;
• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді бұзу туралы арыздарды, хабарламаларды және басқа да ақпараттарды тексеру;
• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді қолдану бойынша салық төлеушілер арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізу;
• қарама-қайшылықтар актілерін және салық төлеушілердің арыздарын қарастыру, олардың есебін жүргізу;
• заң бұзушылықтарды талдау және бағалау, салықтық заң бұзушылықтар мен қылмыстардың себептерін және шарттарын жоюға байланысты тиісті кеңестер беру;
• салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстардың нәтижелері туралы бекітілген тәртіп бойынша есеп ұсыну;
• төмен тұрған салық органдарына әдістемелік және практикалық көмек көрсету;
• әрбір салық төлеуші бойынша шоттар ашу және жүргізу;
• мамандардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыстар жүргізу. /27/

Қордай ауданы бойынша  салық комитетінің салықтарды және басқа да бюджетке міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстарының нәтижесі 3 кестеде келтірілген. /29/

 

3 кесте – Қордай ауданы бойынша бюджетке салықтар және басқа да төлемдер бойынша кірістерді талдау, мың теңге

 

Көрсеткіштер	Код	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
1	2	3	4	5
Жергілікті бюджеттің  кірістері
Заңды тұлғалардың табыс  салығы	1	77936,8	191677,9	194498,2
Әлеуметтік салық	2	116621,2	141479,8	159442,9
Жеке тұлғалардың табыс  салығы	3	38465,0	53827,9	55859,8
Кәсіпкерлердің табыс  салығы	4	2729,7	1394,5	792,6
Заңды тұлғалардың мүлік  салығы	5	15163,4	14257,5	13231,6
Жеке тұлғалардың мүлік  салығы	6	691,8	655,2	696,6
Жер салығы	8	45492,1	31404,0	39906,1
Заңды тұлғалардың көлік  құралдары салығы	10	2334,4	3533,7	3811,9
Жеке тұлғалардың көлік құралдары салығы	11	3325,1	6056,5	5502,0
Біртұтас жер салығы				38,7
Акциздер	19	164,8	960,7	1571,3
Жер учаскелерін сатудан  түскін кірістер	23
Су үшін төлемдер	26	2190,8	2218,3	1966,1
Жеке тұлғаларды тіркеуден  алымдар	30	625,9	785,9	232,9
Лицензиялық алымдар	31	710,0	595,9	214,8
Заңды тұлғаларды тірекеуден алымдар	32	206,9	74,3	20,4
Акциондардан алымдар	39		32,4	20,4
ҚР нарықтарында тауар  сатқаны үшін алымдар	40	1482,9	1401,9	1186,6
Жер құқығын сатып  алу	76	1138,3	1857,5	1266,9
Мемлекеттік баж	77	1988,3	621,3	773,1
Арендалық төлемдер	78	189,7	359,7	555,7
Қоршаған ортаны ластағаны  үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Әкімшілік санкциялар мен  айыппұлдар	81			1206,8
Коммуналдық меншікті жекешелендіру	88	3328,3
Жергілікті бюджетке салықтық емес төлемдер	96	2476,5	2267,7	3100,4
Барлығы жергілікті бюджет бойынша		323347,0	465115,3	496231,8
3 кестенің жалғасы
1	2	3	4	5
Республикалық бюджеттің  кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы	1	77936,9	191678,0	194498,3
Қосылған құн салығы	14	58440,5	84899,5	45682,5
Дивидендтер	70	43,3
Акциздер	19	4731,7	5442,3	5331,9
Паспорт бергені үшін төлемдер	23			3031,7
Жер қойнауын қорғау қоры (роялти)	28	16640,8	58,4	1303,3
Қоршаған ортаны ластағаны  үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Мемлекеттік мүлікті  сатудан түсімдер	83			15,2
Әлеуметтік салық	84	1916,7	32887,6
Салықтық емес түсімдер	95	1888,7	3576,8	608,8
Барлығы Республикалық  бюджет бойынша		167683,7	328195,3	260807,7
ЖАЛПЫ бюджет бойынша		491030,7	793310,6	757039,5

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

3 кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың теңнегі құраған.

Аталған жылы бюджеттің табыс бөлігінің  орындалуы124,8% құраған, яғни болжам бойынша салықтық түсімдер мен басқа да төлемдер 635703,0 мың теңге болса, нақты іс жүзінде 793 145,8 мың теңге бюджетке түскен (республикалық бюджеттің болжамы 241 61,0 – мың теңге, нақты – 328 138,9 мың теңге, жергілікті бюджет бойынша болжама 394 342,0 мың теңге, нақты – 465 006,9 мың теңге).

Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 302 115,1 мың теңгеге, немесе 1,6 есе артан, сәйкесінше жергілікті бюджетке түсімдер 141 659,9 мың теңгеге, немесе 1,4 есе, ал республикалық бюджетке – 160 455,2 мың теңге, немесе 1,9 есе артқан.

2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша  бюджеттің табыстар бөлігінің  жоспардан артық орындалуы аймақтағы  ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың есебінен болып отыр. Мысалға, «Қаратау Кен» АҚ тау кен өндіріс кешені бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9% мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге, немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал «Алтын Диірмен» АҚ бойынша 139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер түскен.

Өткен кезеңнің көрсеткіштерімен салыстырғанда  корпоративтік табыс салығы бойынша  бюджет кірістерінің өсуі бірінші кезекте жоғарыда аталған үш компанияның салық салынатын табыстарының өсуі нәтижесінде болып отыр.

Бюджетке түсімдерді талдай отырып, және әрбір салық түрі бойынша  түсімдерді жеке қарастыра отырып, 2001-2005 жылдар ішінде корпоративтік  табыс салығы бойынша түсімдер 7 7936,8 мың теңгеден 194 498,2 мың теңгеге дейін, жеке табыс салығының 38 465,0 мың теңгеден 5 5859,8 мың теңгеге дейін ұлғайғанын байқауға болады.

Әлеуметтік салық бойынша  түсімдер аталған кезеңде 116 621,2 мың теңгеден мың 159 442,9 теңгеге дейін, акциздер бойынша бюджеттік табыстар 164,8 мың теңгеден 1 571,3 мың теңгеге дейін артқан. Сонымен қатар, жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша да салықтық түсімдердің біршама болса да артқанын (691,8 мың теңгеден 696,0 мың теңгеге дейін) байқауға болады.

 

 

2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау

 

Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтару жағдайларын  бақылау жұмыстарын Қорда ауданы бойынша Салық комиететінде оның Салықтық аудит және Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімшелері жүзеге асырады.

Салықтық аудит бөлімінің  басты міндеттеріне мыналар жатады: салық комитетіне ұсынылған декларациялардың және есептеулердің дұрыстығын құжаттық тексеру, салықтардың дұрыс есептелуін, уақтылы және толық төленуін тексеру, сондай-ақ салықтық қарыздарды өндіріп алу жұмыстары бойынша Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімімен бірігіп жұмыс жасау болып табылады. Өзінің құрамында бөлім құрылымдық бөлімше құқығында екі секторды қамтиды: заңды тұлғалар бойынша салықтық аудит секторы және жеке тұлғалар бойынша салықтық аудит секторы.